Итоаткорлик (арабча бўйсуниш) – итоатгўй сўзининг белги оти. Итоатгўй – бировга бўйсунувчи, итоат қилувчи, итоатли. Итоатгўй киши бир тарафдан иродаси суст, ҳар қандай шароитда ҳам сўзсиз бўйсунувчи, тобе одамни билдирадиган маъноли сўз одам сифатида изоҳланса, бошқа тарафдан ўз имкониятлари ўта чекланган бўлганидан бошқалар раҳбарлигидагина бирор ишни қилишга қодир, тўғри, софдил шахсни ҳам назарда тутади. Бу маъноларни нисбат беришда инсоннинг туғма табиати ва феъли, ёшликда олган тарбияси ҳисобга олинади. Бундай одамларда шижоат, журъат туйғулари суст бўлади, улар хато қилиб қўйишдан қўрқади, масъулиятли ишларни бажариш ҳам улар учун қийин кечади. Улар ижрочиликни яхши кўради, шу боис, улар учун буйруқни бажариш буйруқ беришдан кўра афзал ва осонроқ. Ҳар қандай жамиятда итоаткорликнинг қонуний меъёрлари мавжуд.

Ҳар қандай муассаса, ташкилот, корхона, жамият ва жамоаларда умумий қонунчилик ёки ички низом асосида белгиланган итоаткорлик мезонлари бор. Қонун, низом, тузукларда ёзилган ёки одат бўйича шаклланган бўлиб, бундай мезонларга риоя қилиниши шарт. Лекин бошлиқ қонунга хилоф тарзда талаб қўядиган бўлса, унга итоаткорлик қилиш нотўғри бўлади. Баъзида бундай итоаткорлик жиноий ишларга ҳам олиб келиши мумкин. Масалан, бошлиқ корхона мулки бўлган бирон-бир ашё ёки дастгоҳни ёки пул сифатидаги маблағни ноқонуний тарзда ўзлаштиришни буюрса ва ишчи-ходим бу буйруқни итоаткорлик билан бажарса, улар билиб билмай жиноятга шерик бўлиб қолади. Қонун бўйича итоаткорлик қилиш умумий итоаткорликни таъминлашда муҳим бўлиб, ишни тўғри бошқариш ва белгиланган мақсадга эришишнинг зарур омилидир. Масалан, муҳандислар гуруҳи бирон-бир иншоот лойиҳасини тайёрлаш билан машғул бўлса, турли мутахассислар бош лойиҳачи раҳбарлигида иш олиб боради. Агар гуруҳ аъзолари раҳбарнинг кўрсатмасига итоаткорлик қилмаса, лойиҳа амалга ошмай қолиши мумкин. Ёки оиладаги муносабатларда итоаткорлик ва итоатсизлик фарзандлар тарбиясига ижобий ёки салбий таъсир этиши мумкин. Сирасини айтганда, итоаткорлик ўта мураккаб ва нозик масала бўлиб, уларни шарҳлаш, изоҳлаш ҳамда моҳиятини кўрсатиб беришда ҳар бир ҳодиса ва жараённинг хусусиятидан келиб чиқиш лозим.

Итоатсизлик (бўйсунмаслик) – ижтимоий-маънавий ҳодиса, муайян шахс, шунингдек, гуруҳ, миллат, халқ, жамият, давлат каби ижтимоий бирликларга нисбатан бир хилда қўлланадиган, мақсад ёки манфаатларга боғлиқлиги жиҳатидан турлича мазмун-моҳиятга эга бўлган хатти-ҳаракат, хусусият ва айни вақтда, дунёқарашни ифода этадиган тушунча. Итоатсизлик итоаткорликнинг зидди бўлиб, ундан тубдан фарқ қилади. Баъзи ҳолларда эса итоатсизлик ниҳоятда тор маънода ишлатилади. Масалан, бирор бир динни билмаган ёки уни била туриб амалларини бажармаган шахсларнинг хатти-ҳаракатларига нисбатан қўлланади. Итоатсизликнинг моҳияти, бир томондан, унинг юзага келишига сабаб бўлган воқеа-ҳодиса, нарса ёки жараёнларнинг итоатсизлик кўрсатаётган томоннинг маънавий қарашларига зидлиги билан аниқланса, иккинчи тарафдан, итоатсизлик кўрсатаётган томоннинг салбий дунёқарашига уни тўғри йўлга ундаётган томоннинг таъсир кўрсатишга уриниши билан аниқланади. Лекин мантиқан ҳар икки ҳолат ҳам итоатсизликни ифода этади. Қуллик, қарамлик, мутелик, босқинчилик каби инсоннинг қадри, ҳақ-ҳуқуқларини поймол этадиган хатти-ҳаракатларга қарши йўналтирилган итоатсизлик ижобий мазмун касб этади. Кўпчилик томонидан эътироф этилган қонун-қоидалар, тартиб-интизом, қадрият ва анъаналарга бўйсунмаслик эса итоатсизликнинг салбий кўриниши ҳисобланади.

Одатда ҳар бир кишида ўз эътиқоди, шахсий қарашларига зид келадиган қарор ёки ёндашувга бўйсунмаслик, қўшилмаслик, қаршилик кўрсатиш, қандай бўлмасин ўз манфаатини ҳимоя қилиш ҳуқуқи бўлади. Шу ҳуқуқни англаш туйғуси ва шу асосда ўзини қадрлаш, ўз қарашларини ҳимоя қилиш ҳуқуқи ҳам бўлади. Бу ўз навбатида, инсоннинг танлаш ҳуқуқи билан боғлиқ. Борди-ю ҳимоя қилинаётган манфаатлар бутун бир гуруҳ, миллат, жамият ёки давлатга тегишли бўлса, бу ҳол ижтимоий ёки жамоавий итоатсизликни келтириб чиқариши мумкин. Бундан ташқари, итоатсизлик жамият ҳаётига оид айрим соҳалар ривожи билан уйғун ҳолда, шунингдек, алоҳида кўриниш ёки йўналишда вужудга келиши ҳам мумкин. Масалан, сиёсий, ҳуқуқий, иқтисодий, маданий, маънавий, миллий, ирқий, ҳудудий ва ҳоказо. Итоатсизлик, шунингдек, жамоавий ёки ижтимоийлик характерига кўра ички ва ташқи итоатсизликка ҳам бўлинади. Жаҳон тажрибасида бирон-бир мамлакатга кўрсатилган ташқи тазйиққа ёки маълум бир мамлакат ичида ўз давлат ҳукумати ёки бошқа давлат, нодавлат ташкилотлари қарорлари, қонунлари, фаолияти, тартиб ва талабларига нисбатан юзага келган итоатсизлик жараёнларини кўплаб кузатиш мумкин. Ташқи таъсир билан боғлиқ итоатсизлик, айниқса, ҳарбий ва иқтисодий келишмовчиликлар борасида яққол намоён бўлади.