Ислом (арабча бўйсуниш, итоат этиш, ўзини Аллоҳ иродасига топшириш) – дунёда энг кенг тарқалган динлардан бири. Ислом динига жаҳонда қарийб 1,5 миллиард киши эътиқод қилади. Муқаддас ислом манбалари Қуръони Карим ва ҳадиси шарифларда айтилишича, инсонларни тўғри йўлга солиш учун Аллоҳ томонидан юборилган охирги илоҳий диндир. Қуръони Каримга кўра, араблар ва яҳудийларнинг умумий бобокалони Иброҳим алайҳиссалом Аллоҳга биринчи бўлиб иймон келтирган. Демак, ислом батамом янги эътиқод эмас, балки Муҳаммад алайҳиссалом даврида қайта тикланган диндир. Ислом динининг келиб чиқиш, қайта тикланиш тарихи (генезиси)ни ўрганишда унинг ижтимоий, иқтисодий, диний ва маданий ҳаётда муҳим роль ўйнаганини ҳисобга олиш керак. Ислом дини қайта тикланган VI аср охири ва VII аср бошида Арабистонни бирлаштириб, шу асосда халқаро савдони барқарор қиладиган, фуқаролар хавфсизлигини таъминлашга қодир ҳарбий кучга эга бўлган ягона марказлашган давлат тузиш тарихий заруратга айланган эди. Айни пайтда, Арабистон ярим оролидаги қабилаларнинг этник ва маданий жиҳатдан бирлашуви, ягона араб тили, оғзаки ва ёзма адабиёти, умумий тафаккури шаклланиб, диний қарашларида ўзгариш жараёнлари кечаётган эди. Бошқача айтганда, Арабистонда ўзига хос Уйғониш даври бошланди. Ислом умматининг пайғамбари Муҳаммад алайҳиссаломга 610 й., яъни 40 ёшида ваҳий келгани илоҳий манбаларда қайд этилган. Аммо бир неча нуфузли кишилар ва Муҳаммад алайҳиссаломнинг яқин қариндошларини ҳисобга олмаганда, Макканинг кўпчилик аҳолиси, айниқса, қурайш қабиласи зодагонлари дастлабки пайтларда исломий тарғиботларга очиқдан-очиқ қарши чиқади. Муҳаммад алайҳиссалом ўзга ерларда тарафдорлар излашга мажбур бўлади. Аввалига бир гуруҳ мусулмонлар Ҳабашистонга кўчади, сўнг Макка зодгонлари билан маълум даврдан буён рақобатлашиб келаётган Ясрибдаги Авс ва Хазраж қабилаларининг вакиллари 622 й. мусулмон жамоасини ўзига қабул қилиш, Муҳаммад алайҳиссаломни пайғамбар сифатида тан олишга рози бўлади. Мадина ва Макка ўртасида бошланган кураш 8 йил давом этади. 630 йили мусулмонлар Маккани эгаллайди. Макка аҳолиси ёппасига ислом динини қабул қилади ва Муҳаммад (с.а.в.)ни Аллоҳнинг элчиси (расули) деб эътироф этади. Ана шундан бошлаб Макка ислом динининг марказига, қадимги Каъба ибодатхонаси эса мусулмонларнинг муқаддас зиёратгоҳига айланади. Муҳаммад (с.а.в.) вафотидан сўнг Абу Бакр, Умар ибн Ҳаттоб, Усмон ибн Аффон, Али ибн Абу Толиб пайғамбарнинг ўринбосари (халифа) сифатида ҳукмронлик қиладилар ва ислом динини ёядилар.

Исломнинг асосий ақидаси – «Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ ва Муҳаммад унинг расули». Ислом дини 5 асос ёки устун (аркон ад-дин ал-исломий)га эга:

1) иймон келтириш;

2) намоз ўқиш;

3) рўза тутиш;

4) закот бериш;

5) имконият топилса ҳаж қилиш.

Шулардан биринчиси имон ва қолганлари ибодат деб эътироф этилган. Имон 7 ақидани – Аллоҳга, унинг фаришталарига, муқаддас китобларига, пайғамбарларига, охират кунига, тақдир (яхшилик ва ёмонлик Аллоҳнинг иродаси билан бўлиши)га ва ўлгандан кейин тирилишига ишонишни ўз ичига олди. Исломда ўзига хос диний маросимлар мавжуд. Бундан ташқари, кўпгина ҳолларда маҳаллий халқларда исломгача бўлган урф-одатлар ҳам ислом маросимларига уйғунлашиб кетган. Илк исломда динийлик ва дунёвийлик бир-биридан айри бўлмагани боис ғоявий баҳслар диний-сиёсий тус олади. Дастлаб суннийлик ва шиалик йўналишлари вужудга келади. Икки тараф («сунна» ва «шиа») ўртасидаги кураш асносида «хорижийлар» деб аталган учинчи йўналиш ҳам пайдо бўлади. Аммо ислом тарихи узра «сунна» асосий йўналиш бўлиб келган. Ҳозирги кунда ҳам суннийлар мусулмонларнинг мутлақ кўпчилигини (90 фоизидан ортиғини) ташкил этади. Ислом тарихини илмий-фалсафий англаш учун Арабистон ярим оролидаги VII аср бошларигача ҳукм сурган ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маънавий ҳаёт тўғрисида муайян тасаввурга эга бўлган маъқул. Арабистонда уч минг йил муқаддам бой ва маданий давлатлар бўлган. Минай ва Сабай подшоликларида милоддан аввалги 800-йилларда Минай ва Сабай ёзувлари бўлгани ҳам ўша давр маданий ҳаёти ривожланганидан далолатдир. Арабистон ярим оролининг шимоли-ғарбий қирғоғида, Фаластин чегарасида милоддан аввалги VI–V асрларда Сурияни ҳам ўз ичига олган Набитай подшолиги бўлган. Милодий III асрда эса Кимёр давлати шакллангани маълум.

Жанубий Арабистонда яшаган Лаҳм, Ғассан, Кинда қабилалари шимолга кўчиб, янги цивилизацияга асос солади ва улар тез ривожлана бошлайди. Лахмидларнинг Эрон зардуштийлари билан иттифоқи уларнинг насронийлик (христианликнинг бир йўналиши)ни қабул қилишларига монелик қилмайди. Ғассонийлар эса Византия таъсирида монофизит христианлиги (христианликнинг яна бир йўналиши)ни қабул қиладилар. Марказий Арабистонда Кинда қабиласи ўз подшолигини ўрнатиб, бирлашишга ҳаракат қилади. 25 уруғдан иборат ва анча тарқоқ, муросасиз яшаётган қурайш қабилаларининг бир қисми Маккада бирлашиб, республикага ўхшаш давлат ташкил этишида Қусай алоҳида роль ўйнади. У V аср бошларида Макка шаҳрининг маркази Доруннадвада Қурайш қабилалари оксоқолларининг маслаҳат кенгашини ташкил этади. Ҳар гал уруш эълон қилинганида бу ерга қурайш қабиласининг байроғи тикилар эди. Мавсумий карвонлар Доруннадвадан йўлга тушар, қайтишда эса келтирилган молларини Қусайнинг ҳовлисига жойлаштиришар эди. Ўғил болалар балоғатга етгач, шу ерда хатна қилинар, қизлар улғайганда эса шу ерда махсус вакил унинг кўйлагини йиртиб қайтарар, шундан сўнг у бегона кўздан ўзини асрамоғи лозим эди. Қусай Маккада маълум тартиб-интизомга асосланган сиғиниш маросимларини тиклайди, ҳукуматининг доимий қароргоҳи этиб Доруннадвани белгилади. Қурайшлар бойлигининг манбаи – Каъбага ибодатга келувчилар эди. Қусай уларни овқатлантириш, ҳарбий байроқни сақлаш, экспедицияга қўмондонлик қилиш вазифаларини бажарди. Ҳижратгача арабларда, айниқса, бадавийларда қонли қасос олиш одати кенг ёйилган эди. Қадимги сомийлардан қолган бу одат араб қабилалари бирлигининг асоси бўлган оилалар муқаддаслиги, шону шавкатини сақлаш анъанаси ҳисобланган. Шу тариқа исломгача бадавий (кўчманчи) арабларда уруғ руҳи ёки оила дини етакчи бўлган. Бадавийлар араб халқ оғзаки ва ёзма адабиётининг асосчилари эди. Шунинг учун жанубий арабларнинг лаҳжа (диалект)лари йўқ бўлиб кетди, аммо шимол арабларининг лаҳжалари сақланиб, у Қуръон тили сифатида ҳамон яшаб келмоқда. VII аср бошигача кўчманчилар яшайдиган саҳроларда кўпхудолик сақланган бўлса, ўтроқ аҳоли яшайдиган жойлар ҳар томонлама ташқи таъсирга учраган эди.

Макка шаҳрида бўладиган катта бозорларга савдо-сотиқ учун нафақат кўп худоликка ишонувчилар, шу билан бирга христиан ва яҳудий динларидаги яккахудога сиғинувчилар ҳам келишар эди. Бозор пайтларида 4 ой бадалида босқинчилик ва душманлик вақтинча тўхтатиларди. Бу ерга бадавийлар ҳам келишар, бозорларда қизғин шеърий тортишувлар, мусоҳабалар бўлиб, бунда одоб-ахлоқ, яшашдан мақсад-муддао, иймон-эътиқод масалаларига кенг ўрин бериларди. Макка ва Тоиф бозорларидаги баҳс-мунозаралар Байтуллоҳга сиғинишнинг аҳамияти билан боғланиб кетарди. Баҳслашувчилар орасида албатта ҳанифлар (ҳақиқат изловчи тақводорлар) ҳам бўларди. Ислом дини шакллангунга қадар улар араблар орасида якка худога сиғинишнинг (ваҳдоният) афзаллигини тарғиб қилишарди. Ўша пайтда араблар орасида кенг тарқалган ичкиликбозлик, қиморбозлик ва бошқа шу каби қусурлар ҳам ҳанифлар танқидига учрар эди. Ханифлик ғояси араб қабилаларини ягона динга бирлаштириш истагидан иборат бўлса-да, аммо Муҳаммад ибн Абдуллоҳ (с.а.в.)нинг диний ислоҳотига қадар улар муваффақият қозона олмади. Муҳаммад (с.а.в.)га Мусайлима таълимотининг таъсири кучли бўлганига исломшунослар эътиборни қаратади. Ҳанифлар ғоялари маълум даражада Қуръони Каримда ҳам ўз ифодасини топган. Савдогарчилик Макка қурайшийларининг асосий касби эди. Айни чоғда христиан ва яҳудий жамоалари ҳам савдо-сотиқ билан жиддий шуғулланар эди. Христиан жамоаларига нисбатан яҳудий жамоалари анча уюшқоқ, бирлашган эди. Яҳудийлар Макка четида яшар, Ясрибда кўп маблағлари бўларди. Савдо-сотиқ, пул ва бойлик талвасаси арабларнинг ноаниқ хаёлий диний ишончига путур етказа олмади. Ҳошимнинг ўғли Абдулмуталлибдан Абдуллоҳ дунёга келади. Исломнинг пайдо бўлиши, араблар орасида ваҳдониятга асосланган диннинг қарор топиши, араб қабилаларининг яккахудо – Аллоҳ ғояси атрофида бирлашиши Абдуллоҳнинг ўғли Муҳаммад (с.а.в.) номи билан чамбарчас боғлиқ. Юқоридаги фикрлардан маълум бўладики, VI асринг охири ва VII асрнинг бошларида, айниқса, Ҳижоз араблари яккахудоликка ўтишга маълум маънода руҳан тайёр эди. Бироқ, бир қадриятнинг қадрсизланиши, ҳали одамлар онгига тўлиқ сингмаган ғоянинг қадриятга айланиб, уларнинг қалбида ўрин олиши учун ҳаётини шундай эзгу ишга бағишлаган жасоратли ва ташкилотчи бир шахс керак эди.

Муҳаммад алайҳиссалом (570–632) ана шундай шахс сифатида нафақат араблар дунёсида, балки бутун мусулмон оламида янги цивилизацияга асос солдики, миннатдор башарият бу олижаноб, фидойи инсоннинг номини ҳар доим зўр ҳурмат ва эҳтиром билан тилга олади. Ул зотнинг жасорати, инсониятни олий бир ғоя атрофида бирлаштириб, чинакам маънавий гўзал, ахлоқий пок ҳаёт кечиришга қилган даъвати, мушрикларнинг таъқибларидан қўрқмай, буюк диний ислоҳотни амалга ошира олгани авлодлар учун улкан жасорат мактаби бўлиб қолади. Ота-онасидан жуда эрта жудо бўлган Муҳаммад ибн Абдуллоҳ аввал бобоси Абдулмуталлиб, сўнг амакиси Абу Толибнинг қарамоғида тарбия кўради. 12 ёшида амакиси билан Сурияга қилган сафари беиз қолмайди. 21 ёшга етганда бадавлат аёл Хадичанинг савдо карвонини бошқариб Дамашқ ва Ҳалаб шаҳарларида бўлади. Ҳалол-покдомон, халқ орасида Аламин (ишончли) лақабини олган Муҳаммад (с.а.в.) Ҳадичанинг эътиборини жалб этади. Шу билан бирга 25 ёшли йигит Муҳаммад Ҳадичага нисбатан улуғ бир муҳаббат ҳисларини сезади ва 595 йилда қариндошларининг розилиги асосида 40 ёшли Хадичайи киборога уйланади. Ундан Қосим, Абдуллоҳ исмли ўғиллар, Зайнаб, Фуқайя, Умму-Кулсум ва Фотима исмли фарзандлар кўради. Кунлардан бирида Муҳаммад алайҳиссаломнинг қулоғига қандайдир овоз келади. Бундан қўрқиб кетади ва хотини Хадичани бу сирдан воқиф этади. Ғорга борганида овоз яна такрорланади. Ривоятларда айтилишича, Малоика Жаброил алайҳиссалом Аллоҳдан ваҳий келтиради. Бу эса Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг ваҳданиятни тарғиб қилиш фаолиятининг бошланиши эди. 40 ёшидан бошлаб у Аллоҳдан келган ваҳийларни ўз қабиладошларига етказади. Биринчи бўлиб Биби Ҳадича, кейин амакиваччасининг ўғли Али, Зайд ибн Хориса исломга киради. Абу Бакр, Зубайр, Талҳа, Саъд ибн Абу Ваққос, Абдураҳмон ибн Авф, Усмон ибн Аффон каби Макка зодагонларининг исломга ўтиб, Аллоҳга иймон келтириши катта аҳамиятга молик бўлади. Бироқ, Маккадаги бошқа қабиладошлари исломий тарғиботларга тиш-тирноғи билан қарши чиқади. Муҳаммад (с.а.в.) даставвал мадиналикларни бирлаштириш чораларини излайди ва топади. Мадинадаги иккита асосий қабила – Авс ва Ҳазраж доимо ўзаро олишиб келар эди. Бундай зиддиятнинг давом этиши асло мумкин эмас эди. Муҳаммад (с.а.в.)нинг худди диний руҳи каби тиниқ бўлган сиёсий онги натижасида мусулмон жамоасининг низоми юзага келди. Унга кўра, ансор (мадиналиклар) ва муҳожир (маккалик)лар ягона бир жамоа (уммат) бўлиб, унга ўз эътиқодида қолган ҳолда яҳудий ва мушриклар     ҳам кирар эди.

Муҳаммад (с.а.в.) ислом умматининг ҳам диний, ҳам дунёвий раҳбари бўлади. Натижада қарама-қаршилик барҳам топиб, барча зиддиятли масалаларни ҳал этиш Аллоҳ ва унинг расули (элчиси) Муҳаммад (с.а.в.) ихтиёрига ўтди. Этник зиддиятларни ҳал этиш йўли топилгач, Муҳаммад (с.а.в.) Аллоҳнинг ваҳийлари орқали янги диннинг расм-русумларини шакллантира бошлади. Аввало, Каъбага ҳаж қилиш, таҳорат олиш, намоз ўқиш, рўза тутиш расм-русумлари ишлаб чиқилади. Биринчи масжид қурилиб, унда мусулмонлар намозни Қуддуси шарифга қараб ўқий бошлайди. Орадан бир ярим йил ўтгач, мусулмонлар қибласи илоҳий ваҳий орқали Маккага ўзгартирилади. Ваҳдониятга ўтиш араб қабилалари ўртасидаги низоларни бартараф этиш ва уларнинг Аллоҳ ва унинг қудратли ғояси атрофида бирлашиши, жамиятда маънавиятни қарор топтириш, қудратли ислом давлатини барпо этиш мумкинлигини Муҳаммад (с.а.в.) ва унинг тарафдорлари равшан тасаввур этсалар-да, аммо араб жамоатчилигини бунга ишонтириш учун кенг ташвиқот-тарғибот ишларини йўлга қўйиш билан бирга, айни чоғда моддий ва ҳарбий қудрат ҳам керак эди. Мадиналиклар ҳам мусулмончиликни аста-секин қабул этади. Маккаликлар учун куч ишлатмасдан бунга эришиш амримаҳол эди. 624 йилда Бадрда, 625 йилда Уҳуд тоғи этагида бўлган жанглар маккаликларни бўйсундириш у ёқда турсин, аксинча, уларнинг ғазабларини ошириб юборади. 626 йилда маккаликлар мадиналикларга қарши катта куч билан ҳарбий юриш бошлаб, Мадинани қамал қилади. Бироқ, маккаликлар ўз ниятларига эриша олмай, орқага қайтади. Шундан сўнг диний таълимотнинг обрўйи ошиб, бадавийлар ҳам исломга кира бошлайди. Макка мушриклари эса Муҳаммад (с.а.в.) бошлиқ мусулмонлар билан тенглик асосида музокара олиб боришга мажбур бўлдилар. Худайбия битимига кўра, маккаликлар мадиналикларнинг Каъба зиёратига келишларига тўсқинлик қилмасликка рози бўлади. Мадиналиклар эса Макка савдо карвонларига ҳужум қилмайдиган бўлади. Тез орада Ҳижоздаги арабларнинг асосий қисми исломни қабул қилиб, Аллоҳ ва унинг расули Муҳаммад (с.а.в.)га имон келтирдилар. 632 йил Муҳаммад (с.а.в.) оила аъзолари билан бирга Каъбага биринчи марта ҳаж зиёратига келди ва бу ҳол Макканинг мусулмон оламининг диний маркази сифатидаги мавқеини узил-кесил мустаҳкамлайди. Муҳаммад (с.а.в.)нинг бу зиёрати ўзига хос хайрлашув маросимига ўхшайди.

Тарихий манбаларда бу зиёрат «Ҳажжул вадоъ», яъни видолашув ҳажи деб номланади. Ҳаждан қайтгач, орадан уч ой ўтиб Муҳаммад (с.а.в.) 632 йил 8 июнда вафот этади. Расуллуллоҳ (с.а.в.) қазо қилгач, Макка ва Мадина уламолари ижмоъ (келишув) йўли билан мамлакат бошлиғи – ҳалифа (Расулуллоҳнинг ўринбосари)ни белгилаш тамойилига амал қилиб, Муҳаммад алайҳиссаломнинг энг яқин сафдоши, дўсти ва қайнотаси Абу Бакр (р.а.)га ҳокимиятни топширадилар. Ундан сўнг ҳазрати Умар (р.а.), ҳазрати Усмон (р.а.) ва ниҳоят пайғамбарнинг қариндоши, куёви Али (р.а.) дастлабки ислом давлатини бошқарадилар. Тўрт чориёрнинг фақат биттаси – Абу Бакр (р.а.) ўз ажали билан ўлди, қолганлари ўлдирилади. Муҳаммад (с.а.в.) даврида бошланган халқларни мусулмончиликка киритиш жараёни ҳалифалар даврида, кейинчалик уммавийлар, аббосийлар ҳукмронлиги замонида бошқа халқларга ҳам исломни ёйиш шиорлари остида давом этади. Ғарбдаги айрим илмий адабиётларда «Ислом экспансияси» деб нотўғри номланган исломлаштириш жараёнига тўғри, ҳаққоний, илмий-фалсафий асосда холис баҳо бериш муҳим. Ҳақиқат шуки, ислом ғоялари у тарқалган мамлакатлар халқларининг тарихий тажрибаси, турмуш-тарзи, дунёни ҳис этишлари, қадимги қадрият ва анъаналарига мос келгани туфайли тез қабул қилиниб, уларнинг олий қадриятига айланган. Масалан, Марказий Осиё халқлари асрлар давомида асосан зардуштийлик динига сиғиниб келишган. Ибодатлари, расм-русум ва маросимларида исломга яқин жиҳатлар бор бўлган. Шунинг учун бу ерда араб ҳукмронлигидан кейин ҳам ислом равнақ топаверди. Бу шуни кўрсатадики, зўравонлик билан бирон дин ёки олий ғояни маслакка айлантириш амримаҳол. Испанияни араблар босиб олгач, маҳаллий аҳолини ҳам ислом динига киритиш учун уринишлар бўлади. Аммо испан халқининг тарихий тажрибаси ва анъаналари кўп жиҳатдан бошқача бўлгани учун улар исломдан йироқлигича қолишди.