Ирода – одамнинг ички ва ташқи интилишлари, имконият ва салоҳиятини мақсад йўлида сафарбар этиш, қатъият билан ҳаракат қилиш, синов ва машаққатларни енгиб ўтишга, ҳар қандай шароитда ҳам руҳий мувозанатни сақлашга асос бўладиган маънавий фазилат. Одам ирода туфайли турли ҳавойи, кераксиз ҳою ҳаваслардан воз кечади, ўз ҳаёт йўлини белгилаб олади. Ирода инсон маънавий фаолиятининг юксак босқичи бўлиб, унинг ҳар қандай мураккаб вазиятда ҳам ўз шаънига муносиб ҳолда ақл-идрок, ақл-заковат билан иш тутишга ундайди. Ирода орқали инсон ўз хоҳиш-истаклари, хатти-ҳаракатларини қатъий назорат қилиб туради, турли маънавий ва моддий қийинчиликларга бардош беради. Психологик нуқтаи назардан инсоннинг турли қийин ва мураккаб вазиятларда мардлик кўрсатиши ҳам бевосита унинг иродасига боғлиқ. Шунинг учун ҳам иродани тадқиқ этишда психология фанида автогенетик (В.Вундт, Н.Ах, И.Линдворский) ва гетерогенетик назария алоҳида ўрин тутади. Баъзи хорижий олимларнинг (И.Ф.Гербарт, К.Эренфельс, Э.Мёйман) тадқиқотларида ироданинг тафаккур ва ҳиссиёт билан чамбарчас боғлиқ экани алоҳида қайд этилади. Ғарб илм-фанида немис файласуфи Артур Шопэнгауэр «Ирода фалсафасининг» асосчиси сифатида эътироф қилинади. Ваҳоланки, ирода масаласи Шарқда, хусусан, Ўрта Осиёдаги мавжуд тарихий манбалар ва буюк алломалар меросида юксак даражада таъриф ва тасниф этилган. Жумладан, «Авесто»да ирода тангрининг инсон қалбидаги тажассуми сифатида талқин қилинган. Шунингдек, исломда илоҳий адолат инсоннинг ирода эркинлигини тақозо этиши уқтирилиб, Аллоҳнинг одиллиги унинг фақат «энг яхши» (ал-аслаҳ) нарсаларни қилиш, дунёнинг тартибини ҳеч қачон бузилмаслик ҳамда барча учун баробар эканида намоён бўлиши таъкидланади. Деярли бир ярим аср мобайнида адолатсизлик, ўзгалар хоҳиш-иродасининг зўрлаб қабул қилдирилиши билан боғлиқ хўрлик ва зулм азобларни бошдан кечирган халқимиз мустақилликка эришиб, ўз хоҳиш-иродаси билан яшаш, қонунлар қабул қилиш, ўз парламенти, ҳукумати ва президентини сайлаш бахтига муяссар бўлди. Босиқлик, камтаринлик, камсуқумлик, меҳнаткашлик, бағрикенглик каби халқимизга хос бўлган кўплаб эзгу фазилатлар кўпроқ ирода кучи натижасида юзага келади. Эл-юртимиз бирон бир қарор қабул қилишдан олдин атрофлича ўйлаб, кўпчилик билан маслаҳатлашиб, халқимиз таъбири билан айтганда «етти ўлчаб, бир кесиб», кейин аниқ бир хулосага келади. Бу эса ҳаётда енгил-елпи гапларга учмасдан, аниқ мақсадларни кўзлаб, қатъият билан яшашга асос бўлади.

Инсон иродасининг юксак маънавий кўриниши мардлик ҳисобланади. Мард киши бошқаларни алдамайди. Унда орият ва ғурур кучли бўлади. Чунончи, маърифатпарвар аждодимиз Абдурауф Фитрат «Оила» рисоласида ирода масаласига алоҳида тўхталиб, ота-оналарни фарзандини иродали қилиб тарбиялашга даъват этади. У ирода тарбиясининг тўрт банддан иборат босқичини таклиф этади. Болани иродали қилиб тарбиялашда ота-онанинг назорати ва чеклови эмас, балки болага бериладиган муайян эркинлик муҳим эканини таъкидлайди. Маънавият, унинг узвий қисми бўлган ирода инсон қалбида камол топиши учун киши қалбан ва виждонан, ақл ва қўл билан меҳнат қилиши керак. Чунки меҳнат – энг буюк тарбиячи. У иродани мустаҳкамлайди. Халқимизнинг Абу Райҳон Беруний, Муҳаммад Мусо Хоразмий, Ибн Сино, Имом Бухорий, Имом Термизий, Аҳмад Яссавий, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Бобур Мирзо сингари фарзандлари иродаси бақувват бўлгани учун ўз фаолият соҳаларида мислсиз ютуқларга эришганлар. Иродали одамда мақсад ва фаолият изчиллиги кузатилади. Олдинга қўйилган мақсадга эришишга бўлган ишонч ироданинг муҳим кучи, бош мезонидир. Қатъий ишонч мақсад йўлидаги қийинчиликларни енгиш учун маънавий асос яратади. Ҳар бир жамият тараққиёти, унинг илғор ғояларини амалга ошиши мазкур жамият аъзоларининг иродасига боғлиқ. Шунинг учун ҳам халқ ва миллат иродасини шакллантиришга, ирода тарбиясига аждодларимиз азалдан катта эътибор қаратган. Иродали бўлиш эътиқодли бўлиш билан чамбарчас боғлиқ. Чунки ҳаётда маълум бир қараш ва таълимотлар, эътиқодларнинг ғоявий асосини яратиб беради.

Эътиқоднинг заиф ёки мустаҳкамлиги, умуминсоний ва миллий манфаатларга мос келиши ёки келмаслиги ҳам ироданинг мустаҳкам бўлиб шаклланишида муҳим аҳамият касб этади. Тарихдан маълумки, даҳо зотлар, умуман ўзини шахс сифатида намоён эта олган барча инсонлар кучли ирода эгаси бўлган. Улар ўзида хатти-ҳаракатини онгли равишда тартибга солиш ва кўзланган мақсади йўлидаги ҳар қандай тўсиқларни бартараф этиш лаёқатини шакллантирган. Негаки, бу ҳаётда мен шуни хоҳлайман, деган билан иш битмайди. Иродали одам шу ишни бажаришим шарт, деб ўз олдига қатъий вазифа қўяди ва уни амалга ошириш учун дадиллик билан киришади. Ҳозирги кунда одамларимиз, авваламбор, ёшларимизнинг иймон-эътиқодини мустаҳкамлаш, иродасини бақувват қилиб тарбиялаш устувор вазифа ҳисобланади. Бунинг учун эса уларда ўзлигини унутмаслик, ота-боболарнинг муқаддас қадриятларини асраб-авайлаш ва ҳурмат килиш каби фазилатларини қарор топтириш лозим. Улар кучли ирода эгаси бўлиши лозим. Шундагина уларни ҳеч қандай зарарли оқимлар, вайронкор кучлар йўлдан ура олмайди. Шу маънода, ирода баркамол авлод ва комил инсоннинг шаклланишида муҳим ўрин тутади. 

Иродасиз(лик) – кишининг ўзини ўзи идора қила билмаслиги, ўз хулқи ва фаолиятини тартибга сола олмаслиги ва ўзини ўзи бошқариш, зарур пайтда ўзини тутишга, жасорат, мардлик, матонат кўрсатишга қурби етмаслиги билан боғлиқ ҳолатларини ифода этадиган тушунча. Иродасиз инсон озгина муваффақиятсизлик ёки тўсиқдан қўрқиб мақсадидан воз кечади, олдинга юриш ўрнига орқага тисарилади. Вазиятга қараб ўзгараверади. Ўзига, ўзининг куч-имкониятларига ишонмайди, вазият мураккаблашиши билан ўзига ҳам, бошқаларга ҳам хиёнат қилади. Лекин вазият ижобий томонга ўзгара бошлаши билан уят ва ҳамиятни бир чеккага йиғиштириб қўйиб, яна майдонга чиқмоқчи, ўзини фидойи қилиб кўрсатмоқчи бўлади. Шунинг учун ҳам бундай одамлар жуда хавфлидир. Чунки уларнинг дўст ёки душманлигини тезда билиб бўлмайди. Улар ҳар қандай қабиҳликлар – сотқинлик, фирибгарлик, туҳмат ва бўҳтондан ҳам қайтмайди. Халқимиз бундай одамларни «Оғирнинг устидан, енгилнинг остидан юради», деб таърифлайди. Дарҳақиқат иродасиз одам ҳеч қачон масъулиятни зиммасига олмайди, ташаббус кўрсатмайди, «Берсанг ейман, урсанг ўламан», деган ақида асосида яшайди. Иродасиз инсоннинг хатти-ҳаракати, хулқи унинг ўзидан кўра бошқаларга кўпроқ зарар келтиради. Иродасизлик кишида тушкунлик кайфияти устун бўлади. У дунёга ва ҳаётга умидсизлик билан қарайди, барчанинг фақат салбий, ёмон тарафини кўради. Ўзидаги камчилик ва муваффақиятсизликларнинг сабабчиси ўзгалар деб билади. Замонавий психология фанида иродасизлик ҳодисаси кенг ўрганилган. Жумладан, унинг бир тармоғи бўлган патопсихологияда ироданинг ҳар хил даражадаги сусайиш ҳолатлари кузатилади. Масалан, абулия – иродага хос ҳар қандай ҳаракатнинг тўхташи ва барча хоҳиш-истакларнинг йўқолиши билан боғлиқ ҳолда кечадиган касаллик ҳисобланади. Бунда инсон фақат стереотипга айланган бир хилдаги ҳаракатларни амалга оширади. Пировард натижада, у энг оддий физиологик эҳтиёжларни амалга оширишга қаратилган ишларни ҳам бажара олмай қолади.

Гипербулия – иродавий хатти-ҳаракатларнинг камроқ даражада сусайиши бўлиб, унда фаолиятнинг гўё кучайиб кетгандек бўлиб туюлиши кўзга ташланади. Гипербулия ҳаддан ташқари кайфи чоғлик ҳолати бўлиб, маниакал ҳолатга тушган беморлардагина кузатилади. Буюк аждодларимиз мустақил ирода соҳиблари бўлгани учун иродасизликни қаттиқ қоралаганлар. Хусусан, улуғ мутафаккир ва давлат арбоби Заҳириддин Муҳаммад Бобур бундай деб ёзади: «Кўнгли тилаган муродига етса киши, Ё барча муродларни тарк этса киши. Бу икки иш насиб ўлмаса оламда, бошин олиб бир сориға кетса киши». Иродасизликга чек қўйиш учун инсонларни ёшлигидан тарбиялаш талаб қилинади. Иродасизликга чек қўйишда оиладаги, атрофдаги, жамиятдаги муҳит ва инсонларга бўлган муносабат муҳим ўрин тутади, чунки атрофдагиларнинг бир-бирларига бўлган мунтларини кўрган бола шунга қараб шаклланиб боради. Улар аввал катталарга тақлид қилади, сўнг секин-аста қилаётган ишларининг моҳиятини англайди. Ёшлар иродасини тўғри тарбиялашда ота-онанинг онги, маънавияти, билими, тарбия кўргани муҳим аҳамиятга эга. Айниқса, спорт, ҳарбий машқлар билан шуғулланиш, ибратли бадиий китоблар ўқиш, кино ва санъат асарларини томоша қилиш, ҳалол меҳнат иродани тоблайди, инсонни маънан чиниқтиради.