Инсоф (арабча адолат, одиллик, беғаразлик) – адолат ва виждон билан иш тутиш туйғуси, ҳаётда, ишда бошқаларга муносабатда ҳалоллик ва тўғриликни англатадиган тушунча. Инсофлилик, очиқкўнгиллик, самимийлик халқимизнинг энг қадимги маънавий фазилатларидан ҳисобланади. Инсофлилик ҳаётнинг асл мазмунини англашга ёрдам беради, бошқалар билан ўзини бир қаторда тутиш, улар тўғрисида ғамхўрлик қилиш комил инсоннинг энг муҳим хусусиятларидан бири экани алоҳида уқтирилгани бежиз эмас. Инсофлилик – мисоли бир завқ. Уни татиб кўриш ҳаммага ҳам насиб этавермайди. Яъни, бу завқнинг нашъасини суриш фидокорликни талаб этади. Инсоф «виждон» тушунчаси билан боғлиқ, маълум маънода ҳалолликка ўхшаб кетадиган ахлоқий фазилатдир. Лекин ҳалоллик ўз ҳақи ва ҳаққини, яъни моддий ва маънавий ҳуқуқини ўзгаларнинг ҳақи ва ҳаққига хиёнат қилмаган ҳолда ажратиб яшашни англатади. Инсофлилик эса ижобийликда ҳалоллик каби юксак фазилатдир: унда киши ўз ҳалол ҳаққидан ўзганинг ҳисобига кечади; «ўзга»нинг шароити ўзиникидан ниҳоятда оғир ва ёмон эканини ҳисобга олиб, ўз қонуний ҳақи ва ҳаққини ёки уларнинг бир қисмини ихтиёрий равишда ўзгага беради, мурувват кўрсатади. Инсофли одам олди-бердида ҳам доимо ҳалол, тўғрисўз, тартиб-интизомли, том маънода тўғри ва виждонли бўлади. Иймон, диёнат ва инсоф туйғулари ўзаро узвий боғлиқ. Иймонли, диёнатли одамда инсоф кучли бўлади. Аксинча, иймонсиз, диёнатсиз кишида инсофдан асар ҳам бўлмайди.

Инсофли киши эзгулик, яхшилик ва савоб ишга ташна бўлиб яшайди. Бировга яхшилик қилиш, мурувват ва саховат кўрсатиш, ўз ҳаракатидан маънавий баҳра олиш инсофли одамнинг ҳаёт мезони. Шу тариқа мурувват кўрган кишининг кўнгли тоғдек кўтарилади, боши осмонга етади. Инсонлар ўртасида меҳр-оқибат ортади. Инсофли киши олижанобдир. Бундай одамларда мудом яхшилик қилиб яшаш, дўстларидан айб қидирмаслик, бошқаларни тўғри йўлга бошлаш, улар учун синов ва машаққатни ўз елкасига олиш, фақат ўз манфаатини кўзламаслик, очиқ юзли, ширин сўзли бўлиш, муҳтожларнинг ҳожатини чиқариш, мулойим бўлиш каби олижаноб фазилатларни кўриш мумкин. Айни пайтда инсоф кўрсатган одамнинг иши ҳам юришади, эл-юрт орасида обрў-эътибори ортади. Шунинг учун ҳам халқимиз «Инсоф – сари барака, яъни бараканинг боши инсофдир», – дейди. Инсоф маънавий тушунча сифатида адолат тушунчасига яқин. Агар адолат моҳиятан давлатнинг фуқарога, жамиятнинг шахсга, каттанинг кичикка, раҳбарнинг ходимга, инсоннинг инсонга нисбатан ҳалол ва холис, ҳаққоний муносабати тарзида намоён бўлса, инсоф адолат мезонининг амалда сақланиши сифатида кўзга ташланади. У фуқаролар, жамият аъзолари ўртасида инсонийлик, одамгарчилик муносабатларининг миллий қадрият даражасига кўтарилган ахлоқий меъёридир. Инсоф жамиятда меҳр-оқибат, ўзаро ҳурмат ва аҳиллик муҳитининг мустаҳкамланиши, инсонпарварлик руҳининг кучайиши ва миллий қиёфамизни сақлаб қолишга хизмат қилади.

Инсофсиз(лик) – маънавият тамойилларига зид фаолият, хусусият ва хатти-ҳаракатни, диёнатсизликни ифода этадиган тушунча. Инсофсиз, виждонсиз, диёнатсиз кимсадир. Ундан ҳар қандай ёмонликни кутиш мумкин. Кишиларнинг инсофли ёки инсофсиз бўлиши аввало, унинг қандай оилада катта бўлгани, қай даражада таълим-тарбия олганига боғлиқ. Одатда етарлича таълим-тарбия кўрмаган, ҳаётда эзгу мақсади йўқ ёки сароб орзу-умидлар билан яшайдиган, маърифатсиз, жоҳил одамлар ўртасида инсофсизлик кўп учрайди. Улар фақат тор шахсий манфаатни ўйлаб яшайди. Иинсофсизлик нафс балосига учиб, ҳаддан ошишдир. У ғайриахлоқий сифат бўлиб, инсофсиз кишилар худбин кимсалардир. Улар ҳар қандай йўл билан бўлсин жамиятда маълум бир мавқе, куч-қудратга эга бўлишга интилади. Агар улар жамиятдаги мавқе ва мансабидан ажралиб қоладиган бўлса, эътиборсиз, жирканч, ярамас ва ҳамма нарсадан норози кимсага айланади. Ҳаётдан нолиб яшайди. Инсофсизлик ҳиммат, олижаноблик ва инсоф тушунчаларининг зидди ҳисобланиб, бундай феъл ўз эгасини уятли, пушаймонли ҳолатларга солади. Инсофсизликни бартараф қилишнинг йўли – дунёнинг ўткинчи эканини ҳис этиш, ҳар бир қилинган амалнинг ҳисоб-китоби борлигини билиш, ҳимматли кишилар даврасига яқинлашиш, оптимистик дунёқараш соҳиби бўлиш, иймон, инсоф йўлини тутишдан иборат.