Инсон ҳуқуқлари – одамларнинг инсонлик шаъну шарафига муносиб тарзда яшаши ва фаолият олиб бориши учун лозим бўладиган ҳақ-ҳуқуқлар мажмуини ифода этадиган тушунча. Бу ҳуқуқлар табиий ҳуқуқлар ва давлат томонидан қонуний асосда кафолатланган ҳуқуқларга бўлинади. Табиий ҳуқуққа яшаш ҳуқуқини мисол қилиб келтириш мумкин. Давлат томонидан кафолатланган ҳуқуқларга сайлов ҳуқуқи, билим олиш ҳуқуқи, нафақа олиш ҳуқуқи каби инсоний ҳуқуқлар киради. Инсон ҳуқуқлари ҳар бир давлатнинг Конституцияси ҳамда амалдаги қонунларида белгиланиб, улар шахсий, ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ҳуқуқларга бўлинади. Шахсий ҳуқуқларга: яшаш ҳуқуқи, эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқи, турар-жой дахлсизлиги ҳуқуқи, эркин кўчиш ҳуқуқи, сўз ва эътиқод эркинлиги ҳуқуқи, виждон эркинлиги ҳуқуқи; сиёсий ҳуқуқларга: давлат бошқарувида иштирок этиш ҳуқуқи, митинглар, йиғинлар ва намойишлар ўтказиш, уларда қатнашиш ҳуқуқи, касаба уюшмаси, сиёсий партиялар, оммавий ҳаракатларга бирлашиш ҳуқуқи: ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқларга мулкдор бўлиш ҳуқуқи, меҳнат қилиш ҳуқуқи, дам олиш ҳуқуқи, ижтимоий таъминот хизматлари, тиббий хизматлардан фойдаланиш ҳуқуқи, билим олиш ҳуқуқи киради. Инсон ҳуқуқлари инсоннинг давлат билан муносабатидаги ҳуқуқий мақомини, иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ва маданий соҳалардаги имкониятлари ҳамда орзу-интилишларини тавсиф этадиган тушунча сифатида ҳам намоён бўлади. Инсон ҳуқуқларини эркин ва самарали тарзда амалга ошириш фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий давлатнинг асосий вазифаларидан биридир. Инсон ҳуқуқларини мутлақ ва нисбий ҳуқуқларга бўлиш мумкин. Яшаш ҳуқуқи, қийноқларга, зўравонликка, инсон шаънини ерга урадиган бошқа муомала ёки жазо турларига дучор этилмаслик ҳуқуқи, шахсий ҳаётнинг дахлсизлиги ҳуқуқи, шахсий ва оилавий сирларни сақлаш ҳуқуқи, ўз шаъни ҳамда обрў-эътиборини ҳимоя этиш ҳуқуқи, виждон эркинлиги ва динга эътиқод қилиш ҳуқуқи, шунингдек, суд томонидан ҳимоя қилиниш ва одил судлов ҳуқуқи ҳамда шулар билан боғлиқ энг муҳим процессуал ҳуқуқлар мутлақ инсон ҳуқуқлари сирасига киради. Қолган барча инсон ҳуқуқлари нисбий бўлиб, фавқулодда ёки ҳарбий ҳолат тартиби жорий қилинган вазиятда чеклаб ёки тўхтатиб қўйилиши мумкин.

Демократик давлатда мутлақ инсон ҳуқуқларини ҳар қандай вазиятда ҳам чеклаш ёки вақтинча тўхтатишга (бекор қилишга) йўл қўйилмайди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинлик ва бурчлари, жумладан, шахсий ҳуқуқ ва эркинликлари, сиёсий ҳуқуқлари, иқтисодий ҳамда ижтимоий ҳуқуқлари, шунингдек, Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг кафолатлари белгилаб берилган (18–52-моддалар). Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар (18-модда). Жумладан, яшаш ҳуқуқи – ҳар бир инсоннинг узвий ва ажралмас ҳуқуқи. Инсон ҳаётига суиқасд қилиш – энг оғир жиноят ҳисобланади (24-модда). Ҳар ким эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқига эга. Ҳеч ким қонунга асосланмаган ҳолда ҳибсга олиниши ёки қамоқда сақланиши; қийноққа солиниши, зўравонликка, шафқатсиз ёки инсон қадр-қимматини камситадиган бошқа тазйиқларга дучор этилиши мумкин эмас (25–26-моддалар). Ҳар ким ўз шаъни ва обрўсига қилинган тажовузлардан, шахсий ҳаётига аралашувлар ҳимояланиш ва тураржойи дахлсизлиги ҳуқу қига; фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлиги ҳуқуқига эга (27–29-моддалар). Ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар бир инсон хоҳлаган динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўл қўйилмайди (31-модда).

Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг устуворлигидан келиб чиқадиган, халқаро миқёсда қабул қилинган янги юридик тамойил ва талабларга асосланган кенг ҳуқуқий муҳит вужудга келтирилди, мустабид тузумнинг тазйиқ ва зўравонлигидан ҳуқуқий меъёрлар сари кескин бурилиш ясалди. Мамлакатимиз қонунларини инсон ҳуқуқлари соҳасидаги халқаро меъёр ва андозаларга мувофиқлаштириш, мазкур соҳада миллий ҳаракат дастурини ишлаб чиқиш, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қиладиган муассасаларнинг яхлит тизимини барпо этиш, инсон ҳуқуқларига оид халқаро шартномалар ва ҳужжатларга қўшилишда давом этиб, бу ҳужжатлар бўйича мажбуриятларни бажаришнинг, барча давлат органлари, мансабдор шахслар ва фуқаролар шу ҳужжатлар талабларига сўзсиз риоя қилиш ининг механизми яратилди. Ўзбекистон жамиятида инсон ҳуқуқлари инсон эркинликлари, бурч ва мажбуриятлари билан боғлиқ қарашларни акс эттирадиган тушунча сифатида миллий ғоянинг муҳим масалаларидан бири ҳисобланади. Инсоният ўз тараққиёти жараёнида инсон ҳуқуқларига оид бўлган махсус қонунчилик тизимини яратган. Бу тизим ўз тараққиётида учта катта босқични босиб ўтган. Биринчи босқич 1789 йилги Франция инқилоби туфайли «Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари декларацияси» қабул қилинган даврдан бошланиб, Биринчи жаҳон урушигача бўлган (1914) муддатни ўз ичига олади. Бу даврда шахс эркинлиги ва фуқаролар тенглиги, инсон шахсининг дахлсизлиги, хусусий мулкка эгалик, сайлаш ва сайланиш каби шахсий ҳамда сиёсий ҳуқуқлар билан боғлиқ масалалар тартибга солинди. Иккинчи босқичда (1914–1950) инсоннинг меҳнат қилиш, дам олиш, ижтимоий ёрдам олиш билан боғлиқ ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқларига оид қонунчилик асослари мустаҳкамланди. Учинчи босқич XX асрнинг иккинчи ярмидан бугунги кунгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврда тинч яшаш, атроф-муҳит тозалигига эришиш, ахборот олиш ҳуқуқи билан боғлиқ масалалар фаол муҳокама қилиниб, уларни ҳал этиш йўллари қидирилмоқда. Бу даврда инсон ҳуқуқлари соҳасида халқаро қонунчилик тизими – умумэътироф этилган стандартлар шаклланди. БМТ томонидан 70 га яқин, Европа Кенгаши Бош ассамблеяси томонидан 160 дан зиёд, ЮНЕСКО томонидан 70 дан ортиқ, Европа Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилоти томонидан 30 дан кўпроқ инсон ҳуқуқларига тааллуқли халқаро конвенциялар, декларациялар, пактлар қабул қилинди.

Ҳозирги пайтда инсон ҳуқуқлари бўйича 400 га яқин халқаро ҳужжат мавжуд. Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларацияси БМТ Низомида эълон қилинган бўлиб, мазкур ҳужжат дунёдаги барча халқлар ўртасида ҳамкорликни ривожлантириш, инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш ва уларни тўла амалга ошириш, кишилар турмушини яхшилаш, ижтимоий тараққиётни ривожлантиришга кўмаклашиш каби шиорларга асосланади. БМТ Бош ассамблеясида 1948 йил 10 декабрда қабул қилинган ушбу декларацияга биноан ҳар бир инсон, миллати, жинси, ирқи, табақаси, динидан қатъи назар, декларацияда эълон қилинган ҳуқуқ ва эркинликлардан ҳеч қандай чекланишсиз фойдаланиши керак. Декларация кириш қисми ва 30 та моддадан иборат. БМТнинг инсон ҳуқуқлари декларациясига кўра, ҳар бир шахс касб танлаш эркинлиги, меҳнат қилиш ва унга яраша ҳақ олиш, меҳнат шароитларини яхшилашни талаб этиш, ишсизликка қарши курашиш, ногиронлик ва қарилик пенсиялари олиш, дам олиш ва вақтинча нафақа олиш ва бошқа ҳуқуқларга эга. Декларацияга биноан меҳнаткашлар касаба уюшмалари ташкил этишлари ва улардан ўз манфаатларини ҳимоя қилишда фойдаланишлари мумкин. Шунингдек, БМТ доирасида қабул қилинган Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар бўйича халқаро пактга қўшилган давлатларнинг пакт низомини бажаришини назорат қилиш учун шу пактга доир факультатив протоколга мувофиқ, 1976 йил сентябрда инсон ҳуқуқлари бўйича Қўмита ташкил этилган бўлиб, у 18 аъзодан иборат. Улар мазкур пактга қўшилган давлатларнинг фуқаролари орасидан танлаб олинган бўлиб, эксперт сифатида фаолият кўрсатади. Қўмитанинг барча қарорлари тавсия хусусиятига эга бўлиб, бирон-бир давлат зиммасига расмий мажбурият юкламайди.

Ҳар йили қўмита БМТ Бош ассамблеясига ўз фаолияти ҳақида маъруза тақдим этади. Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси миллий маркази инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини муҳофаза қиладиган халқаро ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш ташкилотлари билан ҳамкорликни кенгайтириш, давлат муассасалари ходимлари ва барча аҳолининг инсон ҳуқуқлари бўйича маданиятини ошириш бўйича фаолият олиб боради. Бу ташкилотнинг асосий вазифалари: миллий ҳаракат режаси, шунингдек, Конституция, қонунлар ва инсон ҳуқуқлари соҳасида умумэътироф этилган халқаро ҳуқуқ меъёрлари қоидаларини амалга ошириш стратегиясини ишлаб чиқиш; инсон ҳуқуқлари соҳасида Ўзбекистон Республикасининг халқаро ва миллий ташкилотлар билан ҳамкорлигини ривожлантириш; инсон ҳуқуқларига риоя этилиши ва бу ҳуқуқларнинг муҳофаза қилиниши юзасидан миллий маърузалар тайёрлаш; давлат ҳокимияти ва бошқарув органларига, жамоат бирлашмаларига маслаҳатлар бериш фаолиятини амалга ошириш; тарғибот, ўқув-услубий адабиётларни нашр этиш борасидаги фаолиятни мувофиқлаштириш, давлат органларининг инсон ҳуқуқларига риоя этиш ва бу ҳуқуқларни муҳофаза қилиш соҳасидаги фаолиятини такомиллаштириш юзасидан уларга тавсиялар тайёрлаш; инсон ҳуқуқларини рағбатлантириш ва муҳофаза қилишнинг турли жиҳатлари юзасидан тадқиқотларни ташкил этиш ва ўтказиш каби муҳим фаолиятни амалга оширишдан иборат.