Инсон шаъни – шахснинг қонун асосида ҳимоя қилинадиган, ҳар қандай шароитда ҳам дахлсиз ҳисобланадиган, асл инсоний моҳият ифодаси бўлган ор-номуси, қадр-қиммати ва ғурури, шаъну шарафи бутун маънавий борлиғини мужассам этадиган тушунча. Инсон шаъни ўзликни, муқаддас маънавий асосларга, отаона, ака-ука, опа-сингил, севикли ёр, оила, ижтимоий гуруҳ, синф, жамият, Ватан, халқ, миллат ва ҳоказоларга дахлдорликни англаб етиш, ана шу боғлиқлик ришталарини ҳар қандай вазиятда пок сақлаш, уларни мустаҳкамлашга қаратилган юксак ҳис-туйғу, юксак фазилатдир. Ор, орият деганда, ўзи ва ота-боболари, инсон номига, шаънига муносиб деб билган ишларни қилиш, шундай асосда яшаш, шунга тескари бўлган ишдан ҳижолат тортиш, уялиш, номус қилиш тушунилади. Номус деганда кишининг ҳар қандай шароитда, ҳатто азиз жони эвазига ўз обрўсини сақлаши, орият, диёнат, уят-андиша, шарм-ҳаёни ҳар нарсадан юқори қўйиб яшаш тушунилади. Ориятли одам деб, ўз инсон шаънини қадрлайдиган инсонларга айтилади. Инсоннинг қадр-қимматини ерга уриш, шаънини топташ энг қаттиқ жиноятдир. Чунки инсон шаънини сақлаш, яъни ҳақиқий инсон бўлиб қолишга интилиш – бу бутун инсоният улуғлайдиган фазилатдир. Бинобарин шундай фазилат эгасини камситиш, ҳақорат қилиш – бутун инсониятга қарши жиноят содир этиш билан баробардир. Шунинг учун инсон билан муомала-муносабатда – у ким бўлишдан қатъи назар унинг шаънини ҳурмат қилиш умумбашарий қадриятларнинг асосини ташкил этади. Диёнатли, ориятли бўлиш халқимизга хос миллий ахлоқнинг муҳим тамойилларидан бўлиб, инсон шаънини сақлашда бу фазилатлар асосий ўрин тутади. Диёнат виждон ва имоннинг асосий шартларидан бири бўлиб, ҳалоллик, поклик, тўғрилик каби эзгу тамойилларга амал қилиб, инсон шаъни ва бурчига садоқат билан яшашни англатади. Диёнатли киши ориятли бўлади. Орият, ор-номуслилик миллий ғурур, миллий ифтихор туйғуси билан узвий боғлиқ бўлиб, маънавий етукликнинг муҳим белгисидир. Халқимиз азал-азалдан ор-номус кучлилиги билан ажралиб келади. Энг оғир ва мураккаб дамларда ҳам ўзлигини сақлаш, ёвларга қарши курашда ота-боболаримизга ор-номуси куч-қувват манбаи бўлиб хизмат қилган. Ор-номуссиз кишилар қадр-қимматни билмайди, улар хиёнатга мойил бўладилар. Борди-ю улар элга бош бўлса, иттифоқ ўрнини нифоқ, адолат ўрнини зулм, дўстлик ўрнини адоват, мурувват ўрнини хасислик, саховат ўрнини бахиллик, муҳаббат ўрнини нафрат, тавозе ўрнини кибр, ҳавас ўрнини ҳасад, шафқат ўрнини бераҳмлик, мулойимлик ўрнини қўполлик, ҳурмат ўрнини туҳмат, қаноат ўрнини таъна эгаллайди. Натижада, жамият маънавий таназзулга юз ўгириб, инсон шаъни топталади. Миллий тарбия жараёнида тўлақонли шахс бўлиб вояга етган индивидлар инсонлик шаъни учун курашга қодир бўлади. Шахс ўзи мансуб бўлган жамоа, миллати ва халқ манфаатларини ҳамма нарсадан, ҳатто ўз жонидан ҳам азиз ва муқаддас деб билади. Ўз қадрини билган одамларгина ўзгаларни қадрлай олади, чунки бундай шахсларда қадриятли онг шаклланган бўлади. Қадриятли онг соҳибларида ўз халқи, миллати шаънини ҳар қандай вазиятда ҳам пок сақлаш, унга доғ туширмаслик фазилатлари устувор бўлади.

Тарихга мурожаат қилайлик. Буюк соҳибқирон бобомиз Амир Темур бутун Европани зир титратган Йилдирим Боязидни нима учун жангу жадалда енгиб, тиз чўктирди. Чунки у Соҳибқироннинг шаънига тегадиган гапларни айтган эди. Шунинг учун Амир Темур, гарчи уни буюк ҳукмдор ва саркарда сифатида ҳурмат қилса-да, ўз шаъну шарафи учун у билан жанг қилишга мажбур бўлади. Халқимиз қадим-қадим замонлардан буён тарихан камтар, камсухан, табиатан мард, меҳнатсевар, оилапарвар, болажон, саховатпеша, меҳмондўст, бағрикенг, қалби пок бўлиб, унинг бу фазилатлари миллатимиз шаънини улуғлашда, ҳал қилувчи аҳамият касб этиб келган. XIX асрда халқимизнинг феъл-атворини ўрганган венгер тадқиқотчиси Герман Вамбери бундай фазилатларни юксак баҳолайди. У бундай ёзади: «Бу халқнинг ижобий, маънавий жиҳатлари энг аввало уларнинг очиқкўнгил, мард, жиддий, ҳақиқий туркий ҳимматга эга эканида яққол кўзга ташланиб турибди...». Вамбери «Ўзбеклар бир сўзни ўйлаб, мулоҳаза қилиб айтгунича қўшни халқ вакиллари қанчаданқанча гапни жавраб ташлашини айтади. Ўзбек ўйлаброқ сўз қотади, тўғри гапирадиган, тўғри ҳаракат қиладиган, кўзга тик қарайдиган эркакни мукаммаллик намунаси деб билади», деб таъкидлайди у. Далада ўзи билан ўзи бўлиб, индамайгина ибтидоий омочни тортиб юрган оддий, ҳалол деҳқонни кўрган одам уни ўз юртининг халоскори деб тасаввур қилиши қийин эканига эътибор қаратар экан, Вамбери ёзади: «Айнан шу одам бизнинг вақтгача Марказий Осиёнинг хўжайини бўлиб келди. Чунки шу оддий омоч тортиб юрган ўзбек керак бўлган пайтда отга ирғиб мина олади ва қўлига қурол олиб, ўзини жанг майдонида кўрсатади». Бу фикрлар миллатимиз вакилларида инсон шаъни асрлар давомида юксак бўлиб келганининг холис эътирофидир.

Ўзбек аёллари ҳақида гап кетганда, Вамбери улар уят, номус, ҳаё ва ибо, иффат, назокат, ширинзабонлик, оилага садоқат, болаларга чексиз муҳаббат, кийинишда, юриш-туришда анъанавий меъёрларига қаттиқ риоя қилиш каби сифатлари билан ажралиб туришига эътибор қаратади. Бу ҳам ҳеч шубҳасиз миллатдошларимизда инсон шаъни юксаклигидан далолат беради. Бугунги кунда ўзликни англаган ҳолда миллий ва умумбашарий қадриятлар уйғунлиги асосида яшаш, замонавий билим ҳамда касб-ҳунарларни эгаллаш, меҳнатда, ҳаётнинг турли соҳаларида ўз истеъдод ва қобилиятларини намоён этиб, халқи ва юртига сидқидилдан хизмат этиш инсон шаънини юксалтиради. Дейлик, Ўзбекистонда тайёрланаётган маҳсулотлар жаҳон бозорида юксак баҳоланишидан ғурур ва ифтихор туядиган кишилар ёмон, сифатсиз маҳсулот ишлаб чиқаришдан ор-номус қилади. Шу тариқа миллатимиз ҳамда мамлакатимиз шаънини улуғлаган бўлади. Ёки спортчиларимизнинг халқаро мусобақаларда эришаётган муваффақиятларидан фахрланиш ҳислари инсон шаънини юксалтиришга хизмат қиладиган омиллардандир. Миллатлараро ва динлараро муносабатларни инсонпарварлик руҳида қарор топтириш, бугунги глобаллашув жараёнларида ўз миллий қиёфамиз, динимиз ва маънавиятимизни сақлаб қолишга интилиш миллатимиз шаъни учун курашнинг бир шакли сифатида намоён бўлмоқдаки, буни ҳар бир юртдошимиз англаб, тушуниб олиши зарур. Кейинги йилларда мамлакатимизда инсон шаъни, унинг қадр-қиммати энг олий қадриятлардан бирига айланди.