Инсон (арабча унутмоқ) – оламдаги бошқа биологик мавжудотлардан ажралиб турадиган муҳим хусусиятларга, яъни ақл, маънавият, маданият, ахлоқ, тафаккур, тил ва бошқа жиҳатларга эга бўлган ижтимоий вужуд, одам зотини англатувчи тушунча. Инсон наслига хос барча генетик хусусиятлар, ахлоқий нормалар, унинг фаолиятини бошқарувчи хислатлар аждодлардан авлодларга узатилади. Бошқа тирик мавжудотлардан инсоннинг туб фарқини кўрсатадиган хусусиятлардан яна бири унинг ўз амалий фаолиятини тартибга сола билишидир. Бу ҳолат инсоннинг инсонийлигини белгиловчи энг муҳим хусусият, маданият белгисидир. Шунингдек, инсоннинг ўз турмуши учун зарур бўлган моддий ва маънавий бойликларни ишлаб чиқариш малакасига эга экани ҳам унинг устувор хусусиятларидан бири ҳисобланади. Инсон ҳаётида меҳнат асосий ўрин тутади. Меҳнат туфайли инсон ўзи яшаётган табиий муҳитни ўзгартиради, моддий ва маънавий бойликлар яратади, ўзини такомиллаштиради. Инсон организмининг соф физиологик функциялари, қўл ва оёқларнинг, бош ва юзнинг, тоғайлар, пайлар, суяк ва мускулларнинг ривожланиши ҳам бевосита жисмоний меҳнат ва ақлий фаолият билан боғлиқ. Бундан ташқари, меҳнат инсоннинг маънавий, маданий ривожи учун ҳам асосий шарт-шароит бўлиб хизмат қилади. Меҳнат туфайли инсон табиатга таъсир этади, меҳнат қуроллари ясаб, уларни узлуксиз такомиллаштириб боради. Оилавий муносабатлар ва маънавий-ахлоқий нормалар инсон учун энг муҳим хусусиятлардан биридир. Оила ва маънавият одамнинг ижтимоий-тарихий мавжудот бўлиб шаклланганидан далолат берарди. Бугунги кунда файласуфлар инсонни ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлган учта омил – тана, руҳият ва маънавиятнинг мажмуи сифатида таърифлашмоқда. Инсоннинг биологик ҳолати деганда унинг танасида содир бўладиган морфофизиологик, генетик, миясида рўй берадиган электро-кимёвий ўзгаришлар, унинг ёши, ирқи ва жинсини ифода этадиган жиҳатлар тушунилади. Инсоннинг руҳий ҳолати мисолида унинг ҳис-туйғулари, кайфияти, кечинмалари, иродаси, темпераменти тушунилади. Инсоннинг маънавияти жамиятдаги шарт-шароит ва омиллар натижасида шаклланган фазилатлар, хислатлар, қобилиятлар, билим, кўникма ва малакалар йиғиндиси бўлиб, инсоннинг мураккаб, бир бутун биосоциал жонзот эканидан далолат беради.

Антик давр фалсафий таълимотларида, масалан «Авесто»да инсон коинотдаги олий ақл, яъни Яратган билан уйғун ҳолда яшаши асосланади. Демокрит таълимотида эса инсон «кичик олам», микрокосм, софист Протагор фикрича, «барча нарсаларнинг мезони» сифатида талқин этилади. Афлотун ва Арасту назарида, инсон мазмун-моҳияти бир-биридан тубдан фарқ қиладиган икки асос: руҳ ва жисм бирлигида намоён бўлади. Шарқ Уйғониш даврига мансуб Имом Бухорий, Имом Термизий, Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино, Алишер Навоий каби мутафаккирларнинг қарашларида инсоннинг мазмун-моҳиятига янгича қараш ва ёндашувлар пайдо бўлади. Бу даврда илгари сурилган инсонпарварлик концепцияларида инсоннинг ўзига хос маънавий олами, камолоти ва ижодий имкониятлари чексиз эканига алоҳида урғу берилади. Бундай ҳолат Ғарб Уйғониш даври мутафаккирлари ижоди учун ҳам хосдир. Масалан, Пико делла Мирандола «Инсон фазилатлари ҳақидаги нутқлар» асарида инсонни мустақил ривожланиш, ўз воқелигини эркин шакллантиришга қодир бўлган яккаю ягона мавжудот сифатида таърифлайди. Р.Декарт тафаккур – инсон мавжудлигидан далолат берадиган ягона омил эканини қайд этади. И.Кант назарида, «Инсон ўзи нима?» деган савол ҳал қилувчи бош масалага айланиши керак. Бу ўринда файласуфнинг инсон масаласига ёндашуви Суқротнинг «Табиат нима?» эмас, «Инсон нима?» деган саволга жавоб излаш кераклиги ҳақидаги фикрларига ҳамоҳангдек кўринади. Маълум даражада бундай ёндашув ХVII– XVIII аср немис фалсафасидаги эмпиризм ва романтизм йўналишлари вакиллари (Гёте, Гердер, Шиллер, Фихте) томонидан қайта тикланади ва ривожлантирилади. Гёте ва Гердер инсон масаласига пантеизм анъанаси руҳида ёндашиб, уни табиатнинг ажралмас қисми, руҳий хусусиятлари, инстинкт ва ҳаётий кучлари мавжудот сифатида тасаввур этади.

Инсоннинг тарихийлиги масаласи мантиқий жиҳатдан пухта ишлаб чиқилган Гегель фалсафасида инсон фаолиятига «дунёвий онг» объективлашувининг олий босқичи сифатида қаралади. Инсон масаласига рационалистик концепцияларга қарши бўлган XVIII–XIX аср иррационалистик оқимларида асосий эътибор инсоннинг тафаккурдан ташқаридаги хусусиятлари: ҳиссиётлари (Гаман, Якоби), иродаси (Шопенгауэр), интуитив ҳис этиш қобилияти (Баадер), ҳаётий куч, майл ва интилишлари (ҳаёт фалсафасининг натуралистик биологик йўналиши), мавжудлик омилига (Кьеркегор) қаратилади. Масалан, Ницше инсоннинг биологик мавжудот сифатида ҳайвонот олами билан бирлигини таъкидлаб, унинг мазмун-моҳияти онг ва тафаккур билан эмас, ҳаётий куч ва майлларининг ўйини билан белгиланишини уқтиради. ХХ асрда инсон масаласи персонализм, айниқса, экзистенциализм йўналиши вакилларининг (Хайдеггер, Кьеркегор, Сартр, Мерло Понти) тадқиқот мавзусига айланади. Экзистенциализм фалсафасида инсон эркинлиги юксак қадрият сифатида баҳоланган бўлса-да, маънавий негизга асосланмагани сабабли, Ғарб жамиятида ахлоқсизлик, маишатпарастлик, ғайритабиий шафқатсизлик майлларининг кучайишига тўсқинлик қила олмади. Афсуски, Ғарбдаги замонавий фалсафий тадқиқотларда ҳам инсон масаласига асосан техник-технологик нуқтаи назардан ёндашилаётгани, инсоннинг маданий даражаси, маънавий-ахлоқий такомилига хизмат қиладиган омиллар таҳлилига етарлича эътибор қаратилмаётгани инсонпарварлик ғояларига зид оқим ва қарашлар, ахлоқсизлик майлларининг намоён бўлишига олиб келмоқда. Бугунги кунда Ўзбекистонда инсон тушунчасининг мазмун-моҳиятини англаш учун бу масалага юксак маънавият нуқтаи назаридан ёндашиш зарур. Шу боис юртимизда барча ислоҳот ва ўзгаришлар инсон учун, унинг манфаатлари учун амалга оширилмоқда.

Инсон маънавияти – инсонга хос бўлган ички руҳий ҳолат ва унинг ижтимоийлашган шакллари; миллат, давлат ва жамият маънавиятининг таркибий қисми; инсоннинг руҳий ва ақлий оламини ифода этадиган атама сифатида шахснинг ахлоқий, маданий, фалсафий, ҳуқуқий, илмий, бадиий, диний тасаввурларини ўз ичига олади. Инсон маънавияти жамиятда мавжуд бўлган кўп қиррали муносабатлар, ижтимоий-иқтисодий, сиёсий шарт-шароитлар асосида, турли институтлар таъсирида шаклланади. У жамият аъзоларининг ўзаро муносабатлари, уларнинг ҳаётий тажрибалари давомида сайқалланиб, ривожланаётган қадриятлар тизими сифатида кундалик ҳаётда муҳим ўрин тутади. Инсон ўз маънавиятини у ўзини шахс сифатида англаганидан бошлаб, ҳаётининг охиригача шакллантириб, ривожлантириб боради. Инсоннинг ташқи кўринишини қадди-қомати, гавдаси, хатти-ҳаракати ва кийиниши ташкил этса, унинг ички олами фикр юритиши, орзу-истаклари, интилишлари, ҳис-туйғулари, эътиқоди, дунёқараши ва мақсад-муддаоларидан иборат. Маълумки, инсон кўп минг йиллик тараққиёт жараёнида ўзини ўраб турган табиатни, турли воқеа-ҳодисалар, реал ҳаётий жараёнларни кузатиб, уларнинг вужудга келиш сабаблари ва ривожланиш қонуниятлари тўғрисида мушоҳада қилиши натижасида турфа тасаввур ва тушунчаларга эга бўлган. Инсон маънавияти унинг маърифати ва маданиятлилик даражаси билан боғлиқ. Чунки у маънавиятга муттасил ўқиш, уқиш, ўрганиш, идрок этиш, тажриба орттириш орқалигина эришиши мумкин. Инсон маънавияти қанчалик мукаммаллашиб борса, у шунча баркамол бўлиб, жамият равнақига кўпроқ ҳисса қўшади.

Маънавиятли инсон нима мақсадда яшаётганини аниқ тасаввур этиб, умрини мазмунли ўтказиш йўлини ахтаради, жамият аъзолари билан муомала қилиш маданиятини эгаллаб боради. Маънавиятли инсон ҳар бир масала ва муаммога ақл-идрок, инсоф ва адолат нуқтаи назаридан ёндашади, виждон, инсоф, иймон, ор-номус, тўғрилик ва ёлғон, ҳалол ва ҳаром тушунчалари моҳиятини тушунишга интилади. Шу тариқа у яхшиликка бошловчи амалларни бажариб, ёмон хатти-ҳаракатлардан ўзини тияди. Она Ватани, миллати ва халқини севиш, демак-ки, ватанпарварлик, миллатпарварлик ва халқпарварлик хислатлари инсон маънавиятининг асосий ижтимоий омилларидир. Маънавиятли инсонлар кўпайган жамиятда ақл, соғлом фикр, яхши хулқ, инсоф ва адолат тантана қилиб, турли салбий иллатлар барҳам топади. Натижада жамият аъзоларининг келажакка ишончи ортиб, улар ўз фаолиятларини Ватан ва халқ равнақи йўлида сафарбар этади. Инсон маънавиятини у мансуб бўлган миллатнинг асрлар давомида шаклланган илдизлари, ижтимоий-маданий тараққиёти, миллатнинг тарихий-сиёсий тажрибаларидан олинадиган руҳий куч-қувват, ҳар қайси даврнинг илғор янгилик ва анъаналари бойитиб боради. Шу сабаб мустақил Ўзбекистонда инсон маънавиятини юксалтириш масаласига катта аҳамият берилмоқда. Бу ҳаракатларнинг барчаси инсон маънавиятини юксалтиришга қаратилган.