Индивидуализм (лотинча individium – бўлинмас) – инсоннинг шахсий ҳаёти жамоага боғлиқ бўлмаган, фақат унинг ўзига тегишли алоҳида бир ҳодиса деб қарайдиган, жамият манфаатларидан инсон ҳуқуқларини мутлақ устун қўядиган фалсафий-ахлоқий таълимот. Индивидуализмнинг назарий талқини негизида ҳар қайси шахснинг ягона беқиёс эканини, унинг ҳуқуқларини мутлақлаштириш ётади. Аксарият ҳолларда инсон табиатининг ўзида индивидуализм мавжуд деб ҳисобланади. Индивидуализмнинг моҳиятини асослашга қаратилган қарашлар шахсни жамоага қарши қўйиш, шахсий манфаатларни жамият манфаатларидан устун кўриш билан боғлиқ ҳолда қадимги замонлардан бошлаб шаклланган. Айрим файласуфлар антик даврлардаёқ шахсий ва жамият манфаатлари ўртасида кескин зиддият вужудга келиши мумкинлигига эътибор қаратган. Бу зиддият турли фалсафий оқим ва мактаблар вакиллари томонидан ўзига хос тарзда талқин этилган. Масалан, Афлотун ва унинг мактабига мансуб файласуфлар шахс манфаатлари жамият манфаатларига тўлиқ бўйсундирилиши зарурлигини асослашга интилган. Киниклар эса, аксинча, ижтимоий ҳаёт қадриятларини бутунлай инкор этиб, шахс эркинлиги ва манфаатлари устуворлигини ёқлаб келган. Мазкур таълимотга юнон файласуфи Антисфен асос солган бўлса-да, фалсафий адабиётда унинг шогирди, кинизм оқимининг ёрқин вакили – ғайриодатий хатти-ҳаракати ва юриш-туриши билан шуҳрат қозонган Диоген бу масалада кўпроқ тилга олинади. У бой-бадавлат оилага мансуб бўлишига қарамай, тиланчилик билан кун кечирган ва бочка ичида яшаган. Унинг қарашлари бирёқламалиги билан ажралиб турган. Диогеннинг фикрича, инсон эркинлиги чексиз бўлиши, давлат ҳам, оила-никоҳ муносабатлари ҳам, ахлоқий қадриятлар ҳам унга тўсқинлик қилмаслиги керак. Бундай ёндашув жамиятнинг маънавий-ахлоқий асосларини емириб, турли бузғунчиликларга сабаб бўлади. (Бугунги кунда айрим Ғарб мамлакатларида индивидуал ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш баҳонасида қип-яланғоч бўлиб намойишга чиқадиган ёшлар, бир жинсдаги одамларнинг никоҳдан ўтишини қонунлаштиришни талаб этаётган баъзи гуруҳлар киниклар таълимоти, уларнинг ғоялари ҳамон бошқача шаклларда яшаб келаётганидан далолат беради.) Ушбу мактаб вакилларидан Антисфен, Синоплик Диоген, Кратетнинг фик рича, инсоният тарихи давомида шаклланган барча ижтимоий муносабатлар, маданий кўникмаларга, жумладан, ахлоқ ва одоб меъёрларига ҳам барҳам бериш зарур экан. Гўёки, улар инсоннинг асл моҳиятини ташкил этадиган табиий майл ва интилишларнинг эркин намоён бўлишига тўсқинлик қилар эмиш.

Индивид маънан фақат ўзига, ўз вужудидаги табиий эҳтиёжларга таяниши мумкин эмиш. Ҳатто инсон учун энг муқаддас бўлган туйғу – ватанпарварликка зид равишда ўзларини «дунё фуқаролари» – космополитлар деб эълон қилган киниклар ҳар қандай жамиятда инсон ўз билганича, ўз қонунлари асосида яшаши керак, деган ғояни илгари суриб, ҳар қандай ахлоқий чегараларни инкор этган. Уйғониш даврида индивидуализм илмий концепция сифатида шаклланди. Гоббс, Гельвеций, Гольбах каби Европа маърифатпарварлари эса, индивидуализмни инсон фаоллиги, айниқса, тадбиркорлик фаолиятининг универсал мезони сифатида эътироф этади. Уларнинг фикрича, ҳатто инсон томонидан ўз яқинларига яхшилик қилиш замирида ҳам ўз манфаатларини тўғри англаш ёки «оқилона худбинлик» (Гольбах) туйғуси ётади. Кант инсон табиатига хос бўлган худбинликни «ўта кетган бадбахтлик» сифатида баҳолаб, бу тоифадаги одамларни фақат ўз фойдаси ва манфаатини кўзлаб яшайдиган «ахлоқий эгоист» деб атайди. Шопенгауэр ҳар бир инсоннинг ўзига хос яшаши учун йўналтирилган ирода-интилишни индивидуализмнинг асоси деб ҳисоблаган. Шунингдек, Штирнер, Ницше, Сартр, Бергсон ва Ясперс сингари Ғарб файласуфларининг қарашларида ҳам индивидуализм масалалари ёрқин ифодасини топган. Кишилар дунёқарашини бошқариш, уларнинг қалби ва онгига айрим мафкура полигонларининг манфаатларига жавоб берадиган стандартларни сунъий равишда зўрлаб сингдириш йўлидаги уринишлар тобора авж олаётган ва кенг миқёс касб этаётган ҳозирги глобаллашув даврида Ғарб мамлакатларида индивидуализм нигилизм, скептицизм, цинизм, волюнтаризм, анархизм, эгоизм, авторитаризм каби кескин кўринишларда намоён бўлмоқда.