Идеал (французча ideal; лотинча idealus – қиёфа, мукаммаллик) – инсон, халқ ва миллат тасаввурида барча эзгуликлар тимсолига айланган, улар доимо интилиб яшайдиган муқаддас орзу-аъмол. Кенг маънода муайян нарса ёки ҳодисанинг энг яхши, ғоят қадрли ва мукаммал ҳолатини англатади. Масалан, «Идеал инсон», «Идеал жамият» ва ҳоказо, тор маънода шахс (инсон) қобилиятларини ифода этадиган мезон. Ҳаётда айрим гуруҳ ва инсонлар учун муайян адабий қаҳрамонлар, кино, санъат ёки спорт юлдузлари, бирон буюк шахс, аниқ киши (ота, она, устоз) ҳам идеал бўлиши мумкин. Идеал алоҳида шахс ёки ижтимоий гуруҳнинг мукаммалликка доир сифати, хусусияти, хатти-ҳаракати ва фаолиятини ифода этади. Идеал ахлоқий (шахсга хос ахлоқий сифатлар), ижтимоий-сиёсий (ижтимоий тузум, жамият), эстетик (гўзал инсон) ва ҳоказо шаклларда намоён бўлади. Ҳозирги вақтда жаҳон миқёсида ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамияти ижтимоий-сиёсий соҳадаги идеал бўлиб қолмоқда. Эстетик идеал инсоннинг гўзалликка интилишини ифода этадиган тасаввурлар асосида шаклланади ва табиий гўзаллик, инсонга хос хулқ-атвор, одоб меъёрлари ва намуналарини акс эттиради. Идеал инсон ёки ижтимоий гуруҳ хатти-ҳаракатини белгилаб берадиган намуна ва меъёрдир. Идеал қиёслашга асосланган маънавий тушунча. Идеал муаммоси фалсафий фанлар тарихида муҳим ўрин тутади. Ахлоқ, таълим-тарбия, маънавий баркамоллик, нафосатшунослик, адабиёт, санъат ва шу каби соҳалар билан шуғулланган олим ва мутахассисларнинг кўпчилиги бу масалани четлаб ўтмаган. Идеалга интилиш шахснинг ўз замонасидаги одатий шартшароитлардан қониқмаслиги, уни тезроқ ўзгартириш учун қилинган хатти-ҳаракати сифатида талқин этилади. Идеал шахс муайян тарихий прототиплар асосида шаклланиб, замонлар ўтиши билан афсонавий сифатлар касб этиши, яъни идеаллаштирилиши мумкин. Масалан, одил подшо Нўширавон – одиллик, саховатли, жўмард инсон Ҳотамтой эса саховатпешалик тимсолига айланган. Инсон идеал сари интилади, унинг асосий мезон ва талабларидан келиб чиққан ҳолда ўзи ва ўзгаларнинг хатти-ҳаракатларига, жамиятдаги ҳукмрон қараш ва мезонларга баҳо беради. Идеал инсон ҳаётидаги энг олий маънавий-ахлоқий талаб бўлиб, унга эришиш йўлидаги саъй-ҳаракатлар шахсни камолотга етказади. Албатта, тўлиқ баркамол бўлиш – имкондан ташқари ҳолат. Лекин идеалга эришиш йўлидаги интилишнинг ўзи ҳеч нарсага қизиқмай, интилмай яшашдан кўра аълороқдир. Яъни, шунинг ўзи нисбий комилликдир. Муайян тузум талаблари ёки ҳаёт тақозоси билан ижтимоий-ахлоқий идеаллар ўзгариши ҳам мумкин. Лекин башарият учун ҳеч қачон ўзгармайдиган идеаллар ҳам мавжуд. Булар – адолатли жамият, тенглик ва дўстлик, дунё миқёсида тинчлик-тотувликнинг ҳукмрон бўлиши, барча халқларнинг ўзаро ҳамкорлик, аҳиллик ва ҳамжиҳатликда яшаши ва ҳоказо. Бундай идеаллар инсоният учун асрлар давомида ёруғ маёқ вазифасини ўтаб, унинг ҳаётига маъно-мазмун бағишлаб келмоқда.

Ижтимоий идеал – жамият, миллат ва халқ, Ватан ёки айрим ижтимоий гуруҳлар ҳаётини энг юксак мезонлар асосида ўзгартириш ҳақидаги орзу-умидлар ва шундай даражага етиш йўлларини кўрсатиб берадиган фикр ва таълимотларни акс эттирадиган тушунча. Давлат ва жамоат арбоблари, мутафаккирлар, файласуфлар, илм-фан ёки санъат аҳли ижтимоий идеални ифода этадиган куч бўлиши мумкин. Ижтимоий идеал қайси ижтимоий гуруҳ ёки тоифа манфаатларини кўзлаши, ҳаётийлиги ва инсониятга нақадар фойдали эканига қараб, ижобий, тараққийпарвар, миллий ёки умумбашарий аҳамиятга молик бўлиши мумкин. «Авесто»да эзгу фикр, эзгу сўз ва эзгу амал устувор бўлган жамият, қадимги юнон фалсафасида халқнинг доно вакиллари, донишмандлар бошқарадиган маърифатли давлат, ахлоқий баркамоллик, юнон санъатида эса – жисмоний гўзаллик ва ҳарбий қудрат, қулларни итоатда сақлаш, Шарқ фалсафаси ва диний-ижтимоий таълимотларда адолат, комиллик, тасаввуф таълимотида барча иллатлардан покланиб, фахр ва фано мақомига эришиш ижтимоий идеал ҳисобланади. Инсоният тарихида умумбашарий ижтимоий идеалдан ташқари ҳар бир мутафаккир ёки санъаткорнинг ўзига хос қарашлари бўлиши ҳам мумкин. Масалан, Шарқ ва Ғарбда Уйғониш даврларида ижод қилган мутафаккирлар Имом Бухорий, Имом Термизий, Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино, Ибн Рушд, Ибн Туфайл, Рафаэл, Леонардо да Винчи, Сервантес, Лопе де Вега, Микеланжело ва бошқаларнинг илмий ва бадиий асарларидан ўрин олган инсоният бахт-саодати ҳақидаги ижтимоий идеаллар бутун инсоният учун ҳозирги кунларга қадар долзарб бўлиб келмоқда. Алишер Навоийнинг адолатли жамият ва комил инсон тўғрисидаги қарашлари ҳам ижтимоий идеалдир. Бугунги Ўзбекистонда дунёдаги энг ривожланган давлатлардаги каби тараққиёт ва ҳаёт даражасига эришиш, ҳуқуқий демократик давлат, эркин фуқаролик жамияти барпо этиш ижтимоий идеал бўлиб, халқимиз бу эзгу мақсад сари изчиллик ва қатъият билан илгарилаб бормоқда.