Идеализм (юнонча ideа – ғоя, фикр) – инсоният тафаккур тарихидаги энг қадимги ўзига хос фалсафий йўналишлардан бири. У онг ва руҳни борлиқнинг ягона асоси деб эътироф этади. Идеализм олам онг, «мутлақ ғоя», «дунёвий руҳ» ифодаси, гўёки кўланкаси, деб ҳисоблайди. Идеализмга кўра, моддий олам эмас, бизнинг онгимиз реал тарзда мавжуддир. Моддий борлиқ, нарса-ҳодисалар дунёси, табиат эса онг, сезги, ҳис-туйғу, тасаввур ва тушунчалар ҳосиласидир. Идеализм, ўз моҳиятига кўра, икки – субъектив ва объектив идеализмга бўлинади. Субъектив идеализм борлиқнинг асоси сифатида алоҳида индивидиум, субъектнинг онги ва сезгисини тан олади. Унинг асосчиси инглиз файласуфи ва епископи Ж.Берклидир. Олимнинг фикрича, нарса-ҳодисаларнинг барча сифат ва хоссалари инсон сезгиларининг намоён бўлиши, холос. Яъни, моддий жисмлар бизнинг онгимиздан ташқарида объектив тарзда мавжуд эмас, одамларнинг сезги, ҳис-туйғуларигина реал мавжуддир. Бундай қараш пировард натижада солипсизм деб аталадиган ҳолат – воқеликни акс эттирадиган субъектдан ўзга барча реал нарса-ҳодисалар, инсон ва инсоният рад этиладиган даражага олиб келади.

Объектив идеализм эса борлиқнинг асоси сифатида индивидуал онг, сезгини эмас, аксинча, мутлақлаштирилган, илоҳийлаш тирилган онгни, «универсал ирода», «мутлақ ғоя» каби категорияларни қабул қилади. Объектив идеализм тарафдорларининг фикрича, ҳар қандай инсонда мутлақ ғоя мустақил равишда мавжуд бўлади.

Идеализм қадимги замонларда вужудга келган. Афлотун қадимги юнон объектив идеализмининг ёрқин намояндасидир. Унинг фалсафий қарашларида доимо ўзгаришда бўлган моддий дунёга ўзгармас, абадий, ҳар қандай ҳаракатдан холи бўлган «ҳақиқий борлиқ», руҳий моҳиятлар олами, ғоялар салтанати қарши қўйилади. Афлотун ғоялар оламини барча нарсаларнинг ибтидоси, моддий оламни эса унинг маҳсули деб билади. Унингча, реал жисмлар ғоялар оламининг аксидир. Масалан, дарахт, от, сув у дунёдаги мавжуд дарахт, от, сув тўғрисидаги ғояларнинг нишонаси, ҳосиласи, холос. Афлотун қадимги юнон фалсафий тафаккурида шаклланган сенсуалистик таълимотларни рад этади. Унингча, сезгилар ҳақиқий билим манбаи бўла олмайди, чунки улар нарса-ҳодисалар оламидан бегоналашмаган. Ҳақиқий билим манбаи инсоннинг ўлмас руҳий хотираларидир. Улар ғоялар оламини идрок этиш оқибатида юзага келади. Афлотун фалсафасида диалектика баҳс-мунозара жараёнида ишлатиладиган тушунчаларни қиёслаш ва таҳлил қилиш санъати сифатида талқин этилади. Идеализм фалсафий тафаккур тарихида материализм билан мунтазам баҳсга киришиб, турли дунёқарашлар ривожига асос бўлиб келди.

Идеализм фалсафий тафаккур тарихида платонизм, пифагоризм, реализм, каббилизм, спиритуализм, томизм ва неотомизм, кантчилик, тасаввуф, эмпириомонизм, экзистенциализм, иррационализм каби таълимотларда ўз ифодасини топди. Дунёнинг каттагина ҳудудида марксизм фалсафаси ҳукмрон бўлган ХХ асрда идеалистик таълимотлар ва уларнинг вакиллари эришган илмий ютуқлар кўп ҳолларда камситилиб, сохталаштирилди, идеализм реакцион оқим сифатида баҳоланди ва уни тўлақонли ўрганиш, тарғиб этиш тақиқланди. Бунинг акси ўлароқ, материализм илм-фаннинг чароғон йўли, нурли ғоялар салтанати сифатида талқин қилинар эди. Амалда эса бунинг аксини кўрамиз. Юнон файласуфи Афлотун баҳсмунозара маданиятида далиллаш – аргументация соҳасида инсон даҳоси қўл урмаган янги жабҳаларни кашф этди; немис файласуфи Гегель инсон тафаккурининг нечоғлиқ мураккаб моҳиятга эга эканини, диалектик тарзда фикр юритиш муҳимлигини таҳлил қилиб берди; веналик психиатр З.Фрейд «либидо» таълимоти (жинсий мойиллик таълимоти) асосида онгдаги онгости қатламида содир бўладиган жараёнларни теран таҳлил этишга муваффақ бўлди.