Зиёли – маънавий баркамол инсон, илмли, ўқимишли, маърифатли шахс маъноларини англатувчи тушунча. Баъзида кундалик ҳаётда зиёлига нисбатан «интеллигент» ибораси қўлланади. Бунда кўпроқ ўша шахснинг билим доираси, тафаккури, қолаверса, маданий даражаси назарда тутилади. Зеро, «интеллигент» атамаси «интеллект», яъни ақл билан боғлиқ ва демакки, аслида ўзбекларнинг «оқил», «ақл эгаси» деган сўзлари билан маънодош. Халқимиз тарихида зиёли, маърифатли кишилар кўп бўлганини яхши биламиз. Улар ўртасида ўқитувчи ва мураббийлар, устозларнинг ўрни ва аҳамияти катта. Чинакам зиёли фақат ақл ва билим эмас, қалб ва маънавият эгаси ҳам бўлмоғи зарур. Умуман олганда, зиёли деганда, инсонга, айниқса, ёшларга ҳар томонлама ижобий таъсир кўрсатувчи шахслар тушунилиб, улар турли соҳаларга мансуб бўлишлари мумкин. Кўпинча, ҳаётда таълим-тарбия, илм-фан, соғлиқни сақлаш, давлат хизмати тизимларида фаолият кўрсатаётган фуқаролар ҳам зиёли сифатида тушунилади. Шунингдек, зиёли шахсга нисбатан тарихда ўзига хос талаблар мавжуд бўлган. У оқил, доно ва маърифатли бўлсагина, бутун вужуди, хатти-ҳаракати, ижодий фаолияти билан зиё ва эзгулик тарата олсагина, зиёли деб аталади. Зиёли инсонлар, ўқитувчи ва мураббийлар, маърифий ва маънавий масалалар бўйича масъул ходимлар, илм-фан мутахассисларининг ўз вақтида бераётган амалий ёрдамлари, тўғри ва ўринли маслаҳатлари туфайли мамлакатимизда тинчлик ва осойишталик, ўзаро меҳр-оқибат туйғулари кучайиб бормоқда. Айниқса, ёшларнинг мустақил ҳаётга кириб бориши ва жамиятдан ўзига муносиб ўрин топишида зиёлилар фаолиятининг аҳамияти катта бўлмоқда.

Зиёли масъулияти – инсоннинг юксак маънавий талабларга мос хусусияти, миллий ва умуминсоний қадриятлар, фазилатлар, билимларни мужассамлаштирган маърифатли одамнинг ўз соҳаси, оиласи, жамоаси, халқи, Ватани, миллати олдидаги бурчини англаши, ўз ҳаёти ва фаолиятини шу бурчни адо этишга оғишмай сафарбар этишини англатувчи тушунча. Зиёли масъулияти инсонда эзгу мақсадларга сафарбарлик ҳиссини пайдо қилади. Барча замонларда зиёли масъулиятини сезиш жамиятнинг ривожланиши, илм-фан тараққиётига катта таъсир кўрсатгани шубҳасиз. Бугунги кунда ҳам аҳоли, айниқса, ёш авлод қалби ва онгида Юрт тинчлиги, Ватан равнақи, Халқ фаровонлиги ғояларига садоқат уйғотишда Зиёли масъулиятини ошириш билан боғлиқ масала ниҳоятда муҳим аҳамият касб этмоқда. Бугунги кунда янгича қадриятлар ва демократик тамойиллар моҳиятига, ўз турмуш ва тафаккур тарзимизга мос, мамлакатимизда барпо этилаётган эркин фуқаролик жамияти талабларига жавоб берадиган муносабатларнинг асосий мезонларидан бирига айланиши даркор. Айниқса, бугунги мураккаб жараёнларни, турли бегона ғоя ва бузғунчи мафкуралар таҳдидини ҳар жиҳатдан атрофлича таҳлил қилиш ва баҳолаш, уларнинг устувор йўналишларини, кимга ва нимага қарши қаратилганини аниқлаш, аҳоли турли қатламларига таъсирини ўрганиш, миллий манфаатларимиз, ҳаёт тарзимизга зид бўлган хуружларнинг моҳиятини очиб бериш, фуқароларимиз қалбида миллий тафаккур ва соғлом дунёқараш асосларини мустаҳкамлаш билан боғлиқ вазифалар бугунги зиёли масъулиятини белгиловчи асосий омиллардир. Бу эса фуқароларимизни ўз мустақил фикрига эга, турли маънавий хуружларга қарши собит тура олишга қодир бўлган, иродали, фидойи ва ватанпарвар инсонлар этиб тарбиялашда муҳим аҳамият касб этади.