Зардуштийлик (оташпарастлик, зороастризм) – милоддан аввалги VIII–VII аср қуйи Амударё ҳудудлари ва Марғиёнада вужудга келган яккахудоликни тарғиб этадиган дин. Зардуштийлик Зардушт томонидан ислоҳ қилиниб, такомиллаштирилди. Зардуштийлик таълимоти милоддан аввалги VII асрда Арйашайона давлатининг инқирозга юз тутган даврида вужудга келди. Бу даврда турли худоларга сажда қилувчи қабилалар ўртасидаги зиддиятлар парчаланиб кетаётган жамият (давлат)нинг ички қарама-қаршилигини янада кучайтиришга олиб келган. Мамлакат инқирозининг олдини олиш учун қабилалар ўртасидаги зиддиятларга барҳам бериб, умумий манфаатлар муштараклигини тарғиб қилувчи муайян мақсадга қаратилган изчил ғоялар яратиш зарурати пайдо бўлган. Бундай таълимот, биринчидан, жамиятнинг ижтимоий барқарорлигини сақлаб қолиш учун хизмат қилиши, иккинчидан, уруғ ва қабила динларидан устун турувчи ҳамда барча уруғ ва қабилалар манфаатларига мос келадиган эътиқод шаклини яратиши, учинчидан, ҳар қандай қонли уруш ва хунрезликларга қарши халқларни осойишталикка чақириши, тўртинчидан, давлат чегараларидан ташқари кўчманчи чорвадор қабилалар ҳужумига қарши мамлакат ичкарисидаги кучларни жипслаштирувчи ғоялар тизимини шакллантириши ва бундай ғоялар тизими ўз даврининг сиёсий мафкурасидан бошқа нарса бўлиши лозим эди.

Қабилалар ўртасида муштарак манфаатларни шакллантириш учун қабилаларнинг умумий эътиқодини вужудга келтириш зарур эди. Қабилалар орасидаги зиддиятларнинг туб сабабчиси кўпхудолик эканини тушуниб етган Зардушт одамлар бутун оламнинг қудратли ҳукмдори, жаҳоний ақл (соҳиби) Аҳура Маздагагина итоат этиши лозим, деган қарорга келган. Зардушт одамларни Аҳура Маздага сажда қилишга чақириб, инсоният маънавияти тарихида янги босқични бошлаб берди. Биринчидан, у кўпхудоликка (политеизм) қарама-қарши яккахудоликка (монотеизм), яъни диний эътиқоднинг юқори босқичига қадам қўйган эди. Иккинчидан, илгари одамлар худоларга уларнинг қаҳри, даҳшатли вайрон қилувчи қудратлари олдида ожиз бўлиб, қўрқув даҳшати остида сиғинишган бўлса, эндиликда эса зардуштийлик одамларни қалби меҳр-шафқат билан тўлган, яхшилик томон ундовчи, уларнинг ўлимидан кейин мангу фаровон ҳаёт билан таъминлай оладиган тангри – Аҳура Маздага ибодат қилишга чақирди. Зардуштийлик диний эътиқодда дуализмни (икки худолик) эмас, яккахудоликни (монотеизм) тарғиб қилган. Зардуштийлик таълимотига кўра, дунё – ёруғлик ва зулмат, яхшилик ва ёмонлик, ҳаёт ва ўлим, ёлғончилик ва ростгўйлик, ваҳшийлик ва эзгулик, жоҳиллик ва шафқатлилик, ахмоқлик ва ақллилик, пастлик ва баландлик, олов ва сув, иссиқлик ва совуқлик каби қарши кучлар ўртасида кечадиган аёвсиз кураш майдони сифатида тасаввур қилинади. Оламдаги барча яхшилик, эзгулик, ёруғлик кучларини Аҳура Мазда яратади ва бошқаради. Ёмонлик, тубанлик, ёлғончилик ва ҳоказо кучларнинг ижодкори ва унинг бошқарувчиси қилиб эса Анхра Манйу тушунилади. Аҳура Мазда ўзининг олтита ёрдамчиси билан барча ёруғ оламни бошқаради. Бу «мангу яшашга молик муқаддас руҳлар» Аҳура Мазда раҳнамолигида мавжудликнинг турли соҳаларини ўзида мужассам этади. Ҳаёт деб аталувчи барча нарсалар: инсонлар, чорва, олов, ер, осмон, сув ва наботот (ўсимликлар) дунёсига ҳомийлик қиладилар.

Муқаддас руҳлар («Авесто» битикларида Амеша Спента дейилади) жами олтита бўлиб, улар Муқаддас руҳ Спента Манйу ёрдамида вужудга келтирилади:

1) Воху Ману – эзгу фикр;

2) Аша Вахишта – энг олий ҳақиқат;

3) Спента – муқаддас эътиқод, диёнатга содиқлик (иймон);

4) Хишатра-Варйа – ҳукмронлик хоҳиши;

5) Ҳарватат – яхлитлик;

6) Амеретат – мангулик;

Аҳура Мазда билан жами еттита. «Еттита ҳамфикрлар, Еттита ҳамризолар, Еттита ҳамкор ҳукмдор, Фикр ва сўз эгалари, Ҳаммасининг ташвиши бир. Ҳаммаси ҳам бир уруғдан, Аҳура Мазда исмли Яратгувчи сарбондан» (Авеста. 19-яшт. Гимн Хварно. Душанбе, 1990, 129бет. Тоҳир Карим таржимаси). Зардуштийлик таълимотида Анхра Манйу – барча ёмонлик, зулмат кучларининг тимсоли сифатида тасвирланади, бу кучлар жин, шайтон, иблис, алвасти, жодугар, дев, аждаҳо, илон ва ҳоказони яратадилар ва улар ёрдамида одамлар қалбига қўрқув, даҳшат уруғларини сочиб, ўзларига тобе қилишга уринадилар. Бушйаста – одамларда ялқовлик, дангасаликни кучайтирувчи, одамлар эрта билан турмоқчи бўлганида ўзининг узун қўллари билан бошини ёстиққа босиб яна уйқуга элтувчи иблис қиёфасидаги дев. Гандарва – дарёлар, кўллар, денгиз сувларини бошқарувчи, сув тўфонлари ва тош қинлари, кема ҳалокатларини, Амударёда дагишларни келтириб чиқарувчи қудратли, гавдали, қўрқинчли кўринишдаги, қип-қизил кўзи билан одамлар қалбига даҳшат солувчи иблис қиёфали дев. Мозон девлари узоқ шимол томонда, мангу қаҳратон совуқ ҳукмрон бўлган, олис Урал тоғлари орқасида макон тутган, одамлар ҳаётига аралашиб турадиган, уларнинг тақдирларига таъсир кўрсатувчи девлар ва ҳоказо. Одамлар бу икки қудрат ўртасидаги чегарада ҳаёт кечирадилар. Аҳура Мазда ўз ёрдамчилари, маъбуд ва маъбудалари, ҳур фаришталари билан етти қават осмонни ўзларига маскан тутадилар. Анхра Манйу эса ўз салафлари билан етти қават ер тагини ўзларига маскан тутадилар. Бу икки ҳукмдор салтанатларининг чегаралари Ер юзасидан, одамлар қалбидан ўтказилади.

Одамларга бу икки қудратдан бирини танлаш имконияти яратилади. Агар киши, кўпроқ шу бугунги кун ташвиши билан қорин ғамидан нарисини ўйлай олмайдиган, шахсий ғаразли манфаат йўлида ёлғончиликдан ҳазар қилмаса, ўлганидан кейин нариги дунёга ишонмаса, бундайлар, албатта, Аҳриман таъсирига учраган одамлар ҳисобланган. Аксинча, бу дунё одамларга синов учун берилганига, ҳақиқий ҳаёт ўлгандан кейин, чинвот (қил кўприк)дан кейин бошланишига ишонса, нариги дунёнинг абадий фароғат умр кечирадиган жаннатига интилса, бу дунёда Аҳура Мазданинг йўлидан бориши, унга амал қилиши, фақат эзгу фикр, эзгу сўз ва эзгу амалларга риоя қилиб яшаши зарур бўлади. Аҳура Мазда одамларга тўғри йўлни кўрсатиш учун одамлар орасидан энг сарасини Зардуштни ўзига элчи қилиб танлайди. Зардуштга эзгу фикр ва эзгу сўз тайёр ҳолда дунёвий қудратли ақл – Аҳура Маздадан юборилади. Бу юборилган эзгу фикр ва эзгу сўзга сидқидилдан ёндашиб, уларга амал қилиш одамларга вазифа қилиб юклатилади. Анхра Манйу эса Аҳура Мазда йўлидан одамларни қайтариш учун инсонлар ичидан бирини танлаб, энг буюк қобилият ато этади. Бу танлаган одами Друғванд (Авестода Друж) бўлиб, у ёлғончиликда, бебурдликда, муболаға, ваҳимали гапларни қиёмига етказиб одамлар қалбига даҳшат уруғини сочишда устаси фаранг бўлиб, зардуштийлик таълимотига қарши ташвиқот ишларини олиб боради.

Зардушт ўз таълимотида (Авестонинг готлар қисмида) чорвачиликка асосланган турмуш тарзига нисбатан ўтроқ деҳқончилик турмуш тарзини қарама-қарши қўйиб, кўчманчи чорвачиликка асосланган ҳаёт тарзига барча ёвузликларнинг манбаси деб қарайди. Ўз жамиятининг фуқароларини чўл халқлари яшаш тарзида кўпроқ Аҳриман иродаси қонунлаштирилганидан огоҳ бўлишга чақиради. Зардуштийликда оловга сиғиниш алоҳида аҳамият касб этади. Олов улар учун муқаддас ҳисобланиб, барча ёруғлик, тозалик, эзгуликнинг манбаси сифатида қаралган. Улар Аҳура Мазданинг қалби қуёши нуридан чи қарилган (олинган) оловнигина муқаддас ҳисоблаганлар. Олов манбаларини иккита: биринчиси – Қуёш, иккинчиси – Ер ости (жаҳан нам), деб тушунганлар. Қуёш нуридан олинган оловга яратувчилик, гуноҳлардан тозаловчи, меҳр ёлқини манбаси сифатида, Ер қаъридан чиққан оловга эса вулқон, қора булутдан чиққан момақалдироқ, йилдирим (яшин) кўринишидаги одамлар, ҳайвонлар ва наботот оламига қирғин келтирувчи сифатида қараганлар. Шунинг учун ҳам йилнинг ўзини ҳам Ормузд даври (яъни, Наврўздан то Меҳржон байрамигача) ва Ахриман даврига Меҳржон байрамидан (21 сентябрдан) Наврўз айёми (21 март)гача вақтларга бўлиб тасаввур қилганлар.

Зардуштийлик таълимотида кишилик жамияти жами 12 минг йил умр кўриши келтирилган. Бу даврлар: Аҳура Мазда (олтин) даври Қаюмарс (Говмард, Гоптшоҳ)дан бошланади. Йима Вивахванд ҳукмронлигининг охирги йилларигача давом этган. Ормуз даврида ижтимоий адолат тўла тикланган замонлар бўлиб, бу даврда одамлар туғилади, лекин ўлим бўлмайди, деб ҳисобланади. Мазкур давр Йима Вивахванд (Жамшид) кибрҳавога берилиб, ўзини Тангри ўрнига қўйиб, одамлар унга сажда қилишини ва сигир гўштини ейишини буюрганидан кейин Ахриман таъсирига мубтало бўлгунча давом этади. Аҳура Мазда Жамшидни абадий умр кўриш ҳуқуқидан маҳрум қилади. Ахриман даври тўла адолатсизликлар авж олган давр бўлиб, у ҳам Аҳура Мазда даврига тенг уч минг йил давом этади. Зардуштийлик замонидан бошлаб Аҳура Мазда ва Аҳриман ўртасида ҳаёт-мамот кураши даври бошланиб, у ҳам уч минг йил давом этади. Зардушт ўлимидан сўнг уч минг йил ўтганидан кейин фаровонлик (Аҳура Мазда) даври бошланиб, бу давр яна уч минг йил давом этиши башорат қилинади ва ҳоказо. Зардуштийликда ер, сув, ҳаво, олов мавжудликнинг тўртта асоси сифатида улуғланади. Бу таълимот юнон содда материалистлари (Фалес, Анаксимен, Анаксимандр, Гераклит)нинг фалсафий таълимотларига чуқур таъсир қилганини кўриш мумкин. Шунингдек, Аҳура Мазда (дунёвий ақл) руҳ образида Суқрот ва Афлотун фалсафасига, Арасту фалсафасидаги борлиқнинг тўрт асоси (ер, сув, ҳаво, олов) тўғрисидаги таълимотнинг шаклланишига ҳам зардуштийлик ғояларининг катта таъсирини сезиш мумкин. Монийлик, митраизм, маздакийлик таълимотлари зардуштийликнинг ғоявий меросхўрлари ҳисобланади. Аршакийлар ва сосонийлар подшоликлари даврида зардуштийлик яна давлат дини даражасига кўтарилди.

Араблар Эрон ва Ўрта Осиёни босиб олганларидан сўнг энг фидойи зардуштийлар иккинчи марта (биринчисида Искандар Зулқарнайндан қочиб) Ҳиндистонда паноҳ топдилар. Ҳиндистоннинг Бомбей шаҳри атрофида ва Гужарат штатида ҳозир ҳам 250–300 минг кишидан иборат Зардуштийлар қавми истиқомат қилади. Эроннинг жанубий тоғлари орасидаги дараларда ҳам кўп минг кишилик зардуштийлар қавми бор. Зардуштийлик таълимоти ўзидан кейинги янада ривожланган миллий-минтақавий, жаҳон динлари бўлган яҳудийлик, буддавийлик, христианлик ва ислом эътиқодининг шаклланишида катта аҳамият касб этди. Хусусан, ҳалол, ҳаром, гуноҳ, савоб, жаннат, дўзах, ҳур, фаришта, иблис, шайтон, дев, етти қават осмон, етти қават ер, етти иқлим, дунёвий ақл, дунёвий руҳ, қиёмат, охир замон, қил кўприк, (чинвот), охирги ҳукм ва бошқа бир қатор тушунча ва образлар дастлаб зардуштийлик китоби «Авесто»да ишлаб чиқилган эди.