Зарар (арабча ёмон таъсир ёки зиён, шикаст, заҳмат) – бир шахсга ёки давлатга, жамиятга, жамоага ва бошқага иккинчи шахс томонидан етказиладиган зиённи англатувчи тушунча. Зарар икки хил тарзда етказилиши мумкин: моддий ва маънавий. Моддий зарар – мол-мулкка етказилган зиён бўлса, маънавий зарар эса шахснинг ҳаёти ва соғлиғига, обрўсига путур етказишдир. Шахсга етказилган маънавий зарар унинг жамиятдаги мавқеи, жамоатчилик ўртасидаги обрўйи, ҳурмат-эътиборига салбий таъсир этади. Кек сақлайдиган, фақат ўч олиш нияти билан яшайдиган дили қора, ҳамиша қалбида бошқаларга зарар етказишни ўйлайдиган кишилар охир-оқибат бундай ҳодисаларнинг сабабчисидир. Бошқаларга зарар етказадиган кишилар қалби пок, оқкўнгил инсоннинг қўйнига кириб олиб, сўнгра уларга зарар етказишга ҳаракат қилишади. Эл назарига тушган бообрў одамга ҳасад қилиб, унга зарар етказишга интиладиган киши нодонни эслатади. Бунда улар ўзларига иғвогарликни қурол қилиб олишади. Иғвогарлар ҳамма ерда ва ҳар қандай вазиятда ўзгаларга зиён етказишга ҳаракат қилишади. Яхшиликни ёмонликдан ажрата олмайдиган кишиларнинг фойдасидан кўра зарари кўпроқдир. Билимли, тарбияли киши бошқаларга зарар етказмайди. Чунки улар яхшилик ва ёмонликни фарқлай билишади. Ҳар қандай зарарли ишни кўра била туриб, унинг олдини олиш ўрнига, уни қўллаб-қувватлаб турадиганлар жамият учун энг зарарли кишилардир. Оқил киши нодон билан вақтини бекорга ўтказмайди, чунки нодоннинг иши ҳам, сўзи ҳам зарарли эканини яхши билади.

Зарарли одатлар – шахс ёки бутун бир миллат, жамиятга тегишли маънавий, маданий, моддий ўзаро муносабатлар, дунёқараш ва ҳоказо нуқтаи назаридан ғайриинсоний ёки ғайриодатий деб билинадиган хусусиятларни ифодаловчи тушунча. Зарарли одатлар инсоннинг маънавият талабларини яхши англамагани, маънавий тамойилларга риоя қилмагани, нотўғри тарбиялангани оқибатида келиб чиқади. Инсон билим олар экан, ўрганган билимларининг бир қисми бутун ҳаёти давомида унинг доимий амалий кўникмаларига айлана боради. Шунга кўра, зарарли одатлар инсон ҳаётининг хоҳлаган вақтида шаклланишини кузатиш мумкин. Бироқ инсон умри болалик ва ўсмирлик, ёшлик, ўрта ёшлик ва кексаликдан иборат тўрт қисмга бўлиниб (Форобий, Юсуф Хос Ҳожиб, Навоий), унинг биринчи икки қисмида кўникмаларнинг ҳосил бўлиши кўпроқ жисмоний ва камроқ ақлий характерга эга бўлади. Учинчи ва тўртинчи қисмида эса кўпроқ ақлий ва камроқ жисмоний моҳият касб этади. Шунга қарамай, инсон онгининг фаоллашуви зарарли одатларнинг йўқолиши ёки аксинча, мукаммаллашувини келтириб чиқаради. Шу жиҳатга кўра, инсон умрининг дастлабки икки қисмида унинг тарбиясига катта аҳамият қаратилади. Муайян шахсга тегишли зарарли одатлар индивидуал ёки ижтимоий тарзда намоён бўлиши мумкин. Бунда шахснинг зарарли одатлари унинг ижтимоий ҳаётда тутган ўрни билан боғлиқ бўлади. Масалан, шахснинг ижтимоий ҳаётдаги ўрни паст даражада бўлса, лоқайдлик, дангасалик, ўғирлик каби зарарли одатлар индивидуал хусусиятга эга бўлади, аксинча, баланд даражада бўлса, зарарли одатларнинг ижтимоий характер касб этишига олиб келиши мумкин. Ана шу жиҳатларига кўра, зарарли одатлар миллий, ижтимоий, минтақавий ёки умуминсоний кўринишга эга бўлади.

Зарарли одатларнинг шаклланишига турли омиллар сабаб бўлади, бироқ унинг ижтимоий даражада илдиз отишида инсоннинг иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, маданий, маънавий-руҳий мавқеи муҳим ўрин тутади. Шунингдек, зарарли одатлар жинс, ирқ, табиат, анъаналарга муносабатларда ҳам намоён бўлиши мумкин. Масалан, «Авесто»да сув, тупроқ, ҳавони ифлослантириш, ҳайвонларни қириш, ўсимликларни йўқ қилиш зарарлиги қайд этилган. Зарарли одатлар баъзан жамият тараққиётига, инсоний муносабатларга салбий таъсир кўрсатадиган хатти-ҳаракатлар, кўникмалар мажмуи тарзида ҳам намоён бўлади. Масалан, маҳаллийчилик, уруғ-аймоқчилик, ҳурматсизлик, лоқайдлик, бепарволик, гиёҳвандлик, мансабпарастлик, манманлик, чекиш, спиртли ичимликлар истеъмол қилиш, қонунларга риоя этмаслик кабилар айнан зарарли одатларлар ҳисобланади. Ҳасад ва бахиллик, кўролмаслик туфайли олис ва яқин тарихимизда нене буюк зотлар азоб-уқубатларни бошдан кечиргани, соғлиғи, ҳатто ҳаётидан жудо бўлганини аччиқ мисолларда кўриш мумкин. Одам зод ва жамият ҳаётида оғир асоратлар қолдирадиган ҳасад туйғуси, авваламбор, бошқаларни кўролмаслик, инсоннинг ютуғидан қувониш ўрнига қандайдир куйиниш, ичиқоралик каби зарарли одатларлар инсонийликка мутлақо зид бўлган жирканч одат сифатида характерланади. Бундай зарарли одатларга қарши курашиш учун ҳар бир фуқаро тафаккурида юксак маънавий фазилатларни шакллантириш лозим. Бугунги мураккаб ва шиддат билан ривожланиб бораётган даврда Зарарли одатларни атрофлича таҳлил қилиш ва баҳолаш, уларнинг аҳолига таъсирини ўрганиш миллий манфаатларимиз ва қадриятларимизга, ҳаёт тарзимизга зид бўлган томонларини очиб бериш, фуқароларимиз қалбида миллий тафаккур ва соғлом дунёқараш асосларини мустаҳкамлаш алоҳида аҳамият касб этади. Фақат ана шундай асосда ёшларни ўз фикрига эга, турли маънавий хуружларга қарши собит тура олишга қодир, мустаҳкам иродали ва ватанпарвар инсонлар этиб тарбиялашга эришиш мумкин.