Жаҳон маданияти – бутун дунё халқлари маданияти, инсониятнинг тарихий тараққиёт давомида яратган ва яратаётган моддий ва маънавий бойликлари мажмуини ифода этадиган тушунча. «Маданият» атамаси жаҳон илмий адабиётларида рангбаранг маъноларда ифодаланади. Арабчада «маданий», «шаҳарлик» маъносини англатади, қадимги Римда «ҳаётни маънавий жиҳатдан янада яхшилаш ва тозалашга қаратилган ғамхўрлик» деган мазмунни ифодалаган. ўарбий Европада маданият тушунчаси XVIII асрнинг охиридан бошлаб ҳозирги мазмунини касб этган, жаҳон илмий адабиётларида унга ниҳоятда хилма-хил таърифлар берилган. Турли талқинларга қарамай, маданият тушунчаси қадимдан то бугунги кунгача ўз моҳиятини йўқотмаган умуминсоний ҳодисадир. Жаҳон маданияти моддий ва маънавий соҳалар – тасвирий ва амалий санъат, театр, кино, мусиқа, рақс, қўшиқчилик, меъморчилик, адабиёт, илм-фан, ахлоқ, дин, сиёсат, мафкура, фалсафа ва ҳоказодан иборат. Жаҳон маданияти фанда ибтидоий, анъанавий, ўрта аср ва техноген каби даврларга бўлиб ўрганилади:

1. Ибтидоий давр (тош асри)да тош қуроллар, содда рўзғор буюмлари яратилди, оддий турар жойлар қурилди, олов кашф этилди, овдан олдинги ва кейинги машқлар жараёнида маросим, театр санъати, мусиқа, рақс, қўшиқчилик, тасвирий санъат, мифология пайдо бўлди. Дин шакллари (тотемизм, анимизм, фетишизм, шаманизм ва ҳоказо) ҳамда олам ҳақидаги дастлабки тасаввурлар шаклланди. Нутқ, ёзув пайдо бўлди.

2. Анъанавий маданият қадимги Шарқ (Марказий Осиё, Хитой, Ҳиндистон, Миср, Олд Осиё, Эрон), антик давр (Эгей, Юнон ва Рим) маданиятларини ўз ичига олади. Қадимги Шарқ маданияти кашфиётчи ва асосчи сифатида тарихда қолди. Ёзув ишлаб чиқилди, давлатчилик пойдевори қурилди. Ибтидоий давр маҳсули – мифологик тафаккур кенгайди. Қадимги Шарқ маданиятида анъаналарга таяниш устун туради. Марказий Осиёда 3–2-мингйилликларда йирик шаҳарлар юзага кела бошлайди. Милоддан аввалги 1-мингйилликда Зардуштийлик дини ва унинг муқаддас китоби «Авесто» пайдо бўлади. Марказий Осиёнинг илк давлатлари Бақтрия, Сўғд ва Хоразм ҳисобланиб, тадқиқотлар бу давлатларда мураккаб ижтимоий тузилма ва маданиятнинг юқори ривожланганидан дарак беради. Милоддан аввалги VI асрнинг II ярмида Аҳмонийлар подшолиги таркибига киргач, 200 йил мобайнида унинг таъсирида бўлди. Шаҳарсозлик, туризм равнақ топди. Маҳобатли меъморчилик, ҳайкалтарошлик, кулолчилик ривожланди. Милоддан аввалги IV асрларда Шарқ эллинистик маданияти шаклланди. Бўртма тасвирлар билан безатилган танга забт этиш йўлга қўйилди. Театр санъати ва мусиқа ривожланди. Юнон-Бақтрия даврида савдо-сотиқ ишлари, шаҳар қурилиши, тасвирий ва амалий санъат гуллаб-яшнади. Меъморчилик, тасвирий ва амалий санъатда маҳаллий услублар ва юнон санъати намуналари уйғунлашиб кетиши кузатилади. Парфия давлати даврида бу анъаналар янада ривож топади. Юнон-Бақтрия даврида Далварзинтепа, Ёрқўрғон, Афросиёб, Таҳтисангин, Саксанохур ва Ойхонум каби шаҳарлар қурилди. Милодий IV асри бошларида Кушонлар даврида Буддизм дини кенг тарқалди. Бир қатор шаҳарлар қурилди. Буддизм дини билан боғлиқ бўлган меъморчилик юзага келди. Металл буюмлар ясаш ва уларнинг юзасини бўртма тасвирлар билан безаш санъати ривожланди.

Қадимги Ҳиндистон маданияти милоддан аввалги 3–2 минг йилликдан милодий VII асригача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврда математика, тиббиёт, фалсафа равнақ топди. Нолдан фойдаланиб ўнлик саноқ тизими яратилди, «сон», «туб сон», «синус» каби атамалар пайдо бўлди. Меъморчилик, ҳайкалтарошлик, рассомчилик ривожланди. Тош ибодатхоналар қурилди. Ёғоч меъморчилик равнақ топди, йирик шаҳарлар пайдо бўлди. Ҳунармандчилик гуллаб яшнади. Милоддан аввалги 1-мингйилликнинг II ярмида дастлабки давлатлар пайдо бўлди. Брахманизм – жамоани табақалаштириш юзага келди. Буддизм – биринчи жаҳон дини пайдо бўлди. «Веда» яратилди. Драматургия ривожланди, «Маҳобҳорат», «Рамаяна» достонлари дунёга келди. Қадимги Хитой маданияти милоддан аввалги 4–3-минг йилликдан милодий III асригача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу давр маданияти бизга кўпроқ кулолчилик буюмлари орқали етиб келган. Тасвирий санъат, ҳайкалтарошлик ривожланган. Милоддан аввалги 2-мингйилликда Хуанхэ дарёси воҳасида биринчи давлат пайдо бўлади. Бу давлатни Шан династияси бошқаради. Милоддан аввалги IV–III асрларда Буюк Хитой девори қурилган. Конфуцийлик, даоцизм ва бошқа фалсафий таълимотлар юзага келган. Шаҳарлар ва серҳашам мақбаралар қурилган. Қоғоз, чинни, ипак, порох, компос, сейсмограф ихтиро қилинган. Янги тақвим жорий қилинган. Хитой астрономлари Қуёшда доғлар мавжудлигини кузатганлар. Тиббиётда игна уколи, нуқтали даволаш кашф этилган. Хитой математиклари биринчи бўлиб ҳисобда манфий сонни қўллаганлар Қадимги Мисрда математика ва геометрия, астрономия, тиббиёт, кимё равнақ топган. Нодир санъат намуналари – Эҳромлар юксак дид ва ақл-заковат билан яратилган. Беқиёс ибодатхоналар қурилган. Тасвирий санъат, ҳайкалтарошлик гуллаб-яшнаган. Қадимги Миср ёзуви кўплаб ёзувлар учун асос бўлди. Дин ва унга эътиқод юксалган. Мисрликлар худоларга, тирик Худо – Фиръавнга сиғинишган, жонивор, ўсимлик, тупроқ, сув, Нилни муқаддаслашти ришган. Олд Осиё маданияти милоддан аввалги 5–4 мингйилликдан милодий VI асригача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврда Шумер, Аккад, Оссурия, Бобил, Урарту каби давлатлар мавжуд бўлиб, улар жаҳон маданияти ривожига катта ҳисса қўшганлар. Қадимги Олд Осиёда маҳобатли меъморчилик ривожланган. Ҳашаматли сарой ва ибодатхоналар қурилган. Деворий сурат ва бўртма тасвирлар яратилган. Милоддан аввалги XXIV–XXII асрларда Аккад подшолиги даврида Олд Осиё ерлари ягона давлатга бирлаштирилди. Айни шу даврда Шумер достони «Гильгамиш афсонаси» шаклланди. Тасвирий санъатда реализм устунлик қилди. Аккад даври ҳайкал ва рельефлари ҳаётийлиги билан характерланади. Қадимги Эрон (аҳмонийлар) маданияти милоддан аввалги VI асрдан бошланиб, милоддан аввалги V асрда гуллаб-яшнайди. Санъат, маданият равнақ топади. Нафис деворий суратларга эга ҳашаматли саройлар, мустаҳкам мақбаралар қурилди. Математика ва астрономия ривожланган. 60 бўлакли вақт ва бурчак ўлчови, ой фазаларини бўлиш тизими яратилди. Антик давр маданияти милоддан аввалги 3 мингйилликдан милодий V асригача бўлган даврни ўз ичига олади. У Эгей ёки Критмикен маданияти билан бошланади. Эгей маданиятининг энг гуллаган даври милоддан аввалги 2-мингйилликка тўғри келади.

Маҳобатли меъморчилик, тасвирий ва амалий-декоратив санъат намуналари яратилди. Сарой қурилишида ёғоч устунлардан кенг фойдаланилган. Тоштарошлик, заргарлик санъати ва кулолчилик ривожланган. Тошдан вазалар, бўртма тасвирлар ишланган. Кулолчилик буюмлари махсус бўёқлар билан сирланган. Қадимги Юнон маданияти милоддан аввалги XI асрдан то милоддан аввалги I асргача давом этади. Қадимги Юнон маданияти мифология ва диний маросимлар билан боғлиқ ҳолда ривожланди. Фалсафа шаклланиб, Суқрот, Геродот, Демокрит каби буюк тарихчи ва файласуфлар етишиб чиқди. Гомернинг «Илиада» ва «Одиссея» достонлари юзага келди. Меъморчилик, маҳобатли ҳайкалтарошлик юксалди. Ҳунармандчилик, кулолчилик равнақ топди. Илмий фикрлар, тиббиёт, астрономия, география, математика, тарих, адабиёт, театр ривожланди, юнон ёзуви пайдо бўлди. Милоддан аввалги V–IV асрларда Юнон классикасига асос солинди. Эллинизм даври маданияти ўзининг серҳашамлиги, дабдабалилиги, Шарқ ва Ғарб синтези, санъат мактабларининг бир-биридан фарқ қилиши, йўналиш ларнинг ранг-баранглиги билан характерланади. Қадимги Италия маданияти милоддан аввалги 3–2 мингйилликдан милодий V асргача бўлган даврни ўз ичига олади. Қадимги Рим маданиятида меъморчилик етакчи ўрин эгаллайди. Кўпчиликка мўлжалланган биноларнинг қурилиши, бетоннинг ихтиро қилиниши, арк, қубба, эгри равоқнинг кенг қўлланиши жаҳон маданиятида янгилик бўлди. Дастгоҳ санъати, портрет жанри равнақ топди. Савдо-сотиқ ривожланди. Сер ҳашам бинолар, мустаҳкам мудофаа деворлари, кўприклар, осма сув қувурлари, фонтан ва ҳовузлар қурилди. Қадимги Римнинг энг катта биноларидан бири Колизей амфитеатридир.

3. Ўрта асрлар маданияти турли мамлакатларда турлича бошланган ва давом этган. У Европанинг айрим мамлакатларида IV асрда Константин подшолиги даврида бошланиб XIV асргача, айримларида эса VII–VIII асрларда бошланиб XVII асрнинг охиригача давом этган. Шарқ мамлакатларида ўрта асрчилик бирмунча эрта бошланган ва XIX–XX асрларгача давом этган. Ўрта Осиёда шаҳарлар атрофи мудофаа девори билан ўралиб, ичкариси бетартиб қурилган уйлар ва тор кўчалардан иборат бўлган. Уйлар хом ғишт ва пахсадан қурилган. Кўшклар, қўрғон-қасрлар қурилиши йўлга қўйилган. Ҳунармандчилик, санъат, илм-фан ривожланди. Математика, астрономия, фалсафа, тиббиёт, адабиёт тараққий этди. Абу Али ибн Сино, ал-Беруний, ал-Хоразмий, ал-Форобий, ал-Фарғоний, Яссавий, Имом ал-Бухорий, Рудакий, Фирдавсий каби алломалар етишиб чиқди. Амир Темур даврида Ўрта Осиёнинг мустақил бир бутун давлат қилиб бирлаштирилиши мамлакатнинг маданий тараққиётига ижобий таъсир кўрсатди. Илм-фан, санъат ва адабиёт, ҳунармандчилик ва меъморчилик ривожланди. Бу даврда кўплаб йирик ва ҳашаматли иншоотлар қурилди, шаҳар ва қишлоқлар ободонлаштирилди. Амалий-декоратив санъат, рангли безак ўзининг чўққисига чиқди. Амир Темур ва Темурийлар даврида Бибихоним жомеъ масжиди, Темурийлар мақбараси, Улуғбек мадрасаси, Оқсарой, Аҳмад Яссавий, Занги ота, Шайхонтоҳур, Шоҳизинда меъморлик мажмуалари, Улуғбек расадхонаси қурилди. Ангор канали қазилди. Кулолчилик энг сертармоқ соҳа ҳисобланган, нақш, ҳаттотлик йўлга қўйилган, миниатюра санъати юксалган, шишасозлик ривожланган. Савдосотиқ янада кенгайтирилган. Темурийлар даврида Мирзо Улуғбек, Қозизода Румий, ўиёсиддин Жамшид, Али Қушчи, Лутфий, Алишер Навоий, Камолиддин Беҳзод, Хондамир, Мирхонд, Мирзо Бобур каби буюк тарихий шахслар яшаб, ижод қилдилар. Ҳиндистонда илк ўрта асрларда катта тошларни йўниб ва ғорларга ибодатхоналар қурганлар. Ибодатхона деворлари бўртма тасвирлар билан ишланган. Меъморчиликда ҳайкалтарошлик муҳим роль ўйнайди. Бобур ва унинг авлодлари ҳукмронлик қилган даврларда Ҳиндистон маданияти гуллаб-яшнайди. Ислом дини давлат динига айланади. Янги шаҳарлар (Агра) вужудга келади. Шоҳжаҳон даврида Аграда оқ мармардан нодир дурдона – Тожмаҳал (1632–1650), Деҳлида Жомеъ масжиди қурилади. Миниатюра санъати ривожланди. Уйғониш даври – Ренессанс маданияти инсоният тараққиётидаги муҳим босқич саналади. Дунёвий санъат ва маданият мисли кўрилмаган даражада равнақ топди. Бу даврда гуманистик ғоялар илгари сурилгани боис «гуманизм асри» деб аталди. Реалликка, гўзалликка интилиш кучайди. Рангшунослик, ёруғ-соя назарияси, анатомияда катта ютуқларга эришилди. Кўп қаватли уйлар, янгича шаклдаги иншоотлар қурилди. Ўрта асрлар кейинги жаҳон халқлари миллий маданиятининг ривожида муҳим босқич бўлди. Бу даврда Европада дастлаб Варварлар маданияти вужудга келди. Бинолар ёғочдан қурилиб, ўймакорлик билан безатилган. Орнаментал-декоратив санъат кенг ёйилган. VIII–IX асрларда Королинглар маданияти вужудга келиб, марказий қуббали черковлар қурилиши йўлга қўйилган. Бронзадан ҳайкаллар ишланган. X–XII аср ларда Роман асри маданияти вужудга келган. Меъморчилик кенг ривожланган. Бинолар бирмунча паст, деворлари қалин ва мустаҳкам, кўриниши жиддий, улуғвор қилиб қурилган. Улар тошдан яратилиб, ҳайкалтарошлик санъати билан безатилган. Бино томи гумбаз тарзида ёпилган. Қасрлар қурилиши урф бўлган. Тасвирий санъатда воқелик реал шаклларда, аниқ нисбат ва фазовий кенгликда берилмайди, балки асосий эътибор асар ғоясини томошабинга етказиш ва ритм гўзаллиги қонунига қаратилади. Ўрта асрлар маданиятининг яратувчиси халқ бўлиб, характер жиҳатидан оммавий маданият ҳисобланади. Маданият кенг омма ичига синга бошлади. Кўплаб маҳаллий мактаблар пайдо бўлди. Халқ санъати, амалий-декоратив санъат, санъатда синтез масалалари равнақ топди. Меъморчилик композицияларининг табиат билан уйғунликда ишланиши, ёғоч ва тош ўймакорлиги, ранг ёрқинлиги, металлдан шакл ва буюмлар қуйиш, икона санъати шулар жумласидандир. Ўрта Шарқ мамлакатларида ўрта аср маданияти ривожланди, мачитлар қурилди, кейинчалик маҳаллий меъморчилик анъаналари билан бойиди. Амалий-декоратив ва миниатюра санъати ривожланди. Минорасимон, гумбазсимон қилиб ишланган мақбаралар қад ростлади.

4. Техноген (замонавий) маданият даврида илм-фан, техника тараққиёти юксалди, географик кашфиётлар, янги қитъалар, денгиз йўлларининг кашф этилиши жаҳон халқларининг ўзаро яқинлашиши ва маданиятнинг жадал ривожланишига олиб келди. Фанда билиш, яратиш, ихтиро, лойиҳа тузиш йўлга қўйилди. Маданиятда янги йўналишлар, санъатда янги тур ва жанрлар юзага келди. Ички ва ташқи савдо кенгайди, шаҳарлар кўпайди. Рационализм, маърифатпарварлик пайдо бўлди. XX аср ўрталаридан бошлаб фан-техниканинг кучли тарақиёти туфайли ОАВ жадал ривожланди. Ҳозирги даврда ахборот технологиялари, универсал коммуникациялар ва интернет кабилар жаҳон маданиятининг таркибий қисмига айланди.