Дил (жон, қалб, юрак, кўнгил) – маънавиятнинг ғоят муҳим руҳий-маънавий омили, унсури бўлмиш ушбу тушунчалар инсон маънавиятининг туб моҳиятини ифодалаш учун хизмат қилади. «Қалб шундай бир аъзоки, – дейди Форобий, – у баданнинг бошқа ҳеч қандай аъзолари билан идора қилинмайди. Ундан кейин мия келади. У ҳам асосий аъзо саналади. Лекин унинг ҳукмронлиги иккинчи даражалидир. У барча аъзоларни қалб амрига кўра бошқаради, идора қилади. У фақат қалбгагина хизмат қилади». Демак, кишининг асл моҳиятини ифода этувчи дил унинг барча бошқа қувватларининг манбаи экани аён бўлади. Шунинг учун ҳам тасаввуф фалсафасида комилликка эришмоқ йўли қалб йўли, дея талқин этилгани бежиз эмас. Зеро, дилни поклаш – маънавий-руҳий жиҳатдан соғлом бўлиш йўли, деб тушунилган. Дилни поклаш иккинчи даражадаги қувват – қалбга бўйсундириш орқали амалга оширилади. Бу билан нафс ёки қувватлар уйғунлигига эришилади. Ўзбек тилидаги «қалб» тушунчаси юнонча «анима» ва «псюхе» тушунчаларига мос келади. Дил фаолиятини ўрганиш эса, шунга мувофиқ равишда «психология» деб аталган. Арастунинг «Қалб ҳақида» номли махсус асари бор. Форобий, Ибн Сино қарашлари Арасту ғояларига ҳамоҳангдир. Ҳинд фалсафасида «қалб» тушунчаси «живо» тушунчасига мос келиб, инсон қалби унинг танасига тутқун деб уқдирилади. Жон ёки қалбнинг танадан қутулиш, озод бўлиш йўли нирвана ҳисобланади. Абу Ҳамид ўаззолий «Кимёи саодат» асарида «Худони танимоқ подшоҳ дилнинг сифатидур. Подшоҳ дилни ва анинг сифатларини танимоқ Аллоҳни танимоқ калитидур. Дил гавҳари азиздур, фаришталар гавҳари жинсидандур ва дилнинг мадани асли Даргоҳи Аҳадиятдурким, ул даргоҳдан келгандур, яъни ул даргоҳда қайтгувчидир. Дил бу олам манзилгоҳида ғарибдурким, мусофирлик учун келибдур», – дея таъкидлайди. Мавлоно Румий «Кўнгилга таъриф бермоқ – бандасига ғоятда мушкул, аммо унинг моҳиятини англаган кишига саодат эшиклари очилади. Шубҳасиз, Ҳақиқатни англашнинг ўзи – Саодатдир», дея таърифлаган. Алломанинг наздида, дил қанчалик соф бўлса, унинг илму ҳикмати, жамолининг нури шунчалик тиниқ намоён бўлади. Дарҳақиқат, инсон ҳалигача кам ўрганилган хилқат, унинг дили, руҳияти – сир-синоатга тўла мураккаб дунё. Дил ва жон руҳ билан ҳамнафас бўлгани учун халқимизда «Жон – азиз, дил – мукаррам», деган ҳикмат урф бўлгани бежиз эмас.

Дилозорлик – кўнгилга озор етказиш, дилтанглик келтирувчи хатти-ҳаракат, салбий хусусиятни англатувчи тушунча. Дилозорлик қўполлик, жаҳлдорлик оқибатида кишини ранжитувчи сўз ёки хатти-ҳаракат орқали жисмонан ва маънан озор берувчи ахлоқсизлик кўринишидир. Дилозорлик – бадхулқлик, муайян ахлоқ меъёрларидан четланиш туфайли кишига нохушлик етказиш. Дилозорликнинг одат тусига айланиши инсонни аста-секин ахлоқан тубанлашувига олиб келади. Дилозорликни ўзига касб қилиб олганларнинг кўнгли зулм етказиш, ўзгаларга салбий муомалада бўлиш орқали ҳузур-ҳаловат топади. Дилозорлик сабабли кишиларнинг бир-биридан кўнгли қолади, гина, араз, низо, ҳасад, ғаразгўйлик каби салбий ҳолатлар пайдо бўлади. Оила, жамоат жойлари, умуман, жамиятдаги хатарли муаммолар синчиклаб ўрганилса, кўпинча уларнинг келиб чиқиши оқибатини ўйламасдан, ҳуда-беҳудага ўзгаларни ранжитиш, уларга озор беришга бориб тақалади. Диловарлик, ҳалимлик, хушмуомалалик, инсонпарварлик каби ижобий хусятлар дилозорликнинг зиддидир. Чиройли сўз эса яхши муомала, меҳроқибат калитидир. Дилозорлик сабабли киши ҳеч нарса ютмайди, аксинча ютқазади, яъни яқин кишилари, қўни-қўшни, маҳалладошлари ва ҳамкасабаларини ўзидан узоқлаштириб, уларнинг бегоналашувига олиб келади. Дилозорлик туфайли корхонадан файз, хушмуомалалик, оиладан эса барака кўтарилади. Дилозорликнинг муолажаси яхши тарбия, бағрикенглик, вазминлик, кечирувчанлик, меҳр-оқибат ва бошқа фазилатларни ихтиёр этишдир. Кишида шундай аъзо борки, у туфайли бутун вужуд пок, соф ёки бузуқ бўлади. Ўша аъзо инсоннинг қалбидир. Тил эса дилнинг ойнасидир. Инсоннинг барча фазилатларини биргина дилозорлик барбод қилади. Дилозорлик кўринишлари турли шаклда намоён бўлади: кишиларни сўз орқали ранжитиш, жисмонан озор бериш, ҳуқуқларини камситиш, ўзгаларни паст кўриш, илтифотсизлик, моддий нарсаларга зарар етказиш ва ҳоказо. Дилозорлик кўринишларига Низомулмулкнинг «Сиярул-мулк» («Сиёсатнома») асарида яхши мисол келтирилган. Халифа Маъмун даврида иккита амири харрос (зиндон бошлиғи) мавжуд бўлиб, уларнинг иши жиноят қилган кишиларни жазолаш эди. Маъмун ўз надими (ходими) орқали уларнинг ишини текшириб шунга амин бўладики, улардан бири ўлимга маҳкум бўлганларга ҳам хушмуомалалик ва адолат билан муносабатда бўлиб, айбини тан олаётган инсоннинг айбини енгиллаштириш, уларга гуноҳ юкламаслик, ҳатто қатлга маҳкумларга нариги дунёни ҳам чиройли кўрсатиб, маҳбусни хурсандчиликда ўз ихтиёри билан жон таслим қилишига ёрдамлашади, иккинчиси эса баджаҳл, дилозор, ҳайбатли, кишиларнинг йўқ айбини ҳам бўйнига қўйиб, мажбуран тан олдириб, зиндонбанд қилиб юборадиган кимса бўлади. Унинг дастидан зиндон беайб кишиларга тўлиб кетади. Маъмун уларнинг яхшисини тақдирлаб, мукофотлаб, ёмонини вазифасидан озод этиб ҳайдайди. Низомулмулк ана шу мисол орқали яхши, хушмуомала инсон билан дилозор кимсанинг фарқини кўрсатган. Дилозорлик баъзан инсон ўзи хоҳламаган вазиятда ҳам содир бўлади. Бундай ҳолларда дилозорлик келтирган киши пушаймонлик ва виждон азобини ҳис этади. Агар дилозорликни ихтиёр қилган киши ўз қилмишидан пушаймон бўлса, бу инсон феълини тўғри йўлга солиш мумкин. Аксинча, дилозорлик феъл-атворига сингиб кетган инсонни аҳлоқий меъёрларга солиш, тарбиялаш амримаҳол. Дилозорлик кишиларни бир-биридан йироқлаштирибгина қолмай, унинг иш-фаолиятига ҳам салбий таъсир кўрсатади. Шу маънода, дилозорликга ҳар қандай вазиятда йўл қўймаслик оқил, фозил, тарбия кўрган кишиларнинг бурчидир.