Демократиянинг маънавий­-маърифий жиҳатлари – халқнинг ҳокимиятни бошқаришда иштирок этиши учун зарур бўлган ҳуқуқий, ғоявий, маънавий, маърифий, ташкилий ва амалий шарт-шароитлар ва хусусиятларни англатувчи тушунча. Демократиянинг маънавий-­маърифий жиҳатлари қуйидагиларни ўз ичига олади: юксак сиёсий тафаккур ва сиёсий маданият ҳар қандай эҳтирослардан холи, ақл-идрокка таянган фуқаролик позициясига эга бўлиши, сиёсий жараёнларда фаол иштирок этиш, амалдаги қонунларга қатъий риоя қилиш ва жамият ривожи ҳамда барқарорлигини таъминлашда масъулиятни англаш ва бошқалар. Шу маънода, демократия – юксак маънавият, фуқароларнинг ички маданияти ва интеллектуал имконияти; фуқароларнинг барча учун бирдай зарур бўлган қонунларга тўлиқ риоя этиши, инсон ҳақ-ҳуқуқ ва эркинликларини, умумхалқ ва умумдавлат манфаатларини ҳимоя қиладиган, барчани қонунларга бўйсуниб яшашга ундайдиган умуминсоний, ҳуқуқий ва маънавий қадрият ҳисобланади. Демократияни маънавиятсиз ва маърифатсиз англаб бўлмайди. У инсон ақл-заковатининг маҳсули ва айни пайтда унинг эркин ҳолда фаровон ҳаёт кечиришининг зарурий шартидир. Демократияни ҳаётга жорий қилишда мамлакат халқининг миллий эҳтиёжлари, турмуш тарзи, ахлоқий мезонлари эътиборга олиниши ғоят муҳим аҳамият касб этади. Зеро, барча давлатлар ва халқлар учун демократиянинг бир хил қолипи бўлиши мумкин эмас. Жамиятда демократик қадриятларнинг амал қилиши унда маънавий-маърифий тараққиётнинг кўрсаткичи ҳамдир. Уларнинг уйғунлиги жамиятнинг барқарор тараққий этишига хизмат қилади. Тоталитар тузумдан эркин фуқаролик жамиятига ўтилаётган бир шароитда ҳар бир фуқаро демократияниинг моҳияти ва тамойилларини англаб етиши, эркин яшаш ва эркин фикрлаш кўникмасини ҳосил қилиши ҳамда маънавий-руҳий жиҳатдан демократик яшаш шартларига ўзини тайёрлаб бориши, фикрсизлик, қарамлик, танбаллик ва боқимандалик иллатидан халос бўлиши зарур. Демократия аста-секин, босқичма-босқич шаклланиб, ривожланиб борадиган узлуксиз жараён бўлгани сабабли, у ҳар бир инсоннинг маънавий-маърифий салоҳиятининг муттасил юксалиб боришини тақозо этади.

Демократия экспорти – 1) жаҳондаги айрим қудратли давлатлар ёки бўлмаса давлатлар гуруҳи томонидан суверен давлатларнинг ўз тараққиёт моделини ўзи танлаш ҳуқуқига, қолаверса, демократиянинг маъно-мазмуни, пировард мақсадларига зид равишда унинг «ҳаммабоп услуби»ни куч ишлатиш йўли билан бошқа жамиятларга тиқиштириш амалиётини англатади; 2) ёш мустақил давлатларда демократия танқислигини рўкач қилиб, бу мамлакатлардаги демократлаштириш жараёнларини сунъий равишда жадаллаштиришга уринаётган айрим кучлар ва сиёсий доираларнинг хатти-ҳаракатларини ифода этади.

Аслида, демократия бошқа мамлакат ҳудудига, унинг миллий манфаатлари ва хусусиятларини инобатга олмасдан туриб, экспорт қилиниши мумкин бўлган оддий бир товар эмас. Агар демократияга ҳам экспорт предмети сифатида ёндашилса, у бир тарафнинг бошқа тараф устидан устунликка эришиш воситасига айланади. Ҳолбуки, ҳеч бир халқаро ташкилот ё ҳеч бир давлатга ўзга мамлакатда зўравонлик билан демократия ўрнатиш ваколати ҳеч ким томонидан берилган эмас. Демократияни зўрлик билан бошқа жойга экспорт қилиш демократия тамойилларига ҳеч қачон мос келмайди. Кейинги йилларда яқиндагина мустақилликка эришган мамлакатларда демократлаштириш жараёнларини жадаллаштириш зарурлиги ҳақида айюҳаннос солаётганларнинг бундай интилишлари ортида қандай геосиёсий, стратегик ва иқтисодий мақсад-муддаолар тургани сир эмас. Бугунги кунда мустақил давлатлар суверенитетини писанд қилмай, уларнинг ички ишларига аралашаётган «демократия режиссёрлари» аслида дунёга ҳукмронлик қилишга, ўз мамлакатларидаги ер усти ва ер ости бойликларини эгаллаб олиш, муайян минтақалардаги тинч-осуда ҳаётни издан чиқариш, ҳокимият тепасига айнан ўша давлатларнинг манфаатларига хизмат қиладиган кучларнинг келишига ёрдам беришга интилаётгани яққол намоён бўлади. Бир сўз билан айтганда, демократия экспорти янги кўринишдаги мустамлакачилик, гегемонизм ва буюк давлатчилик шовинизмига хизмат қиладиган ҳаракатдир. Шу боис демократия экспортининг ғаразли таъсиридан мамлакатимизни асраш, маънавий қадриятларимиз, давлатчилик анъаналаримиз, демакки, миллий тараққиётимизни издан чиқарувчи бундай таҳдидларга қарши огоҳ ва ҳушёр бўлиш, уларга қарши қатъий ва изчил кураш олиб бориш бугунги куннинг долзарб вазифаларидандир.