Гўзаллик – нафосатшунослик категорияси бўлиб, нарса-ҳодисаларнинг нафислиги ва нафосатини ижтимоий-маънавий жиҳатдан баҳоловчи мезон, ижтимоий ҳаётда бирон бир нарса ёки кишига хос хусусиятларнинг шаклан ва мазмунан уйғунлигини англатадиган, турли шаклларда намоён бўладиган ва инсонда ёқимли туйғу, завқ, кучли ҳайрат ҳиссини ҳосил қиладиган тушунча. Манбаларда гўзалликка берилган тавсифлар бу борада яхлит ёндашув, умумэътироф этилган таъриф йўқлигидан далолат беради. Масалан, «Ҳуварноси Аҳура Мазда кўп гўзалдир, гўзалдир жуда» (Зардушт), «Гўзаллик – бу ғоялардан иборат ғоянинг ғояси» (Афлотун), «Гўзаллик – бу турли мусиқалар, яхши хулқ-атворга тўғри келадиган, одамлар эришишга ҳавас қиладиган нарсалардир» (Абу Наср Форобий), «Ҳар қандай гўзаллик, гўзалликни англай олган муҳаббат белгисидир» (Абу Ҳомид Ғаззолий), «гўзалликка муҳаббат қўйишнинг асосида ҳам ақл, ҳам ҳиссиёт ётади» (Ибн Сино), «Гўзаллик барча тилларда васф этилади ва ҳар қандай ақлга ҳуш келади» (Умар Ҳайём), «Гўзаллик – манфаатсиз мафтунликнинг, муҳаббатнинг объекти» (И.Кант), «Гўзаллик – ҳодисага айланган эркинлик» (Ф.Шиллер), «Бизга тааллуқли бўлмаган ҳамма нарса гўзал!» (А.Шопенгауэр) шулар жумласидандир. Одатда гўзаллик хушнудлик, завқ бахш этувчи ҳодиса сифатида ҳам талқин этилади. Бу гўзалликка нисбатан содда, жўн ва юзаки қарашдир. Аслида гўзаллик ёқимлилик туйғуси билан узвий боғлиқ бўлган кишиларда эстетик дид, ижтимоий-ахлоқий фазилатларнинг шаклланиши ҳамда маънавий эҳтиёжларнинг барқарорлашувига хизмат қилади.

Гўзалликнинг яратилиши хусусида икки хил қараш мавжуд. Биринчиси – инсон тафаккури ва меҳнатининг маҳсули натижасида яратиладиган гўзаллик бўлиб, бунда ақл, тафаккур, билим, илҳом ва ҳиссиёт устувордир (санъат ва бадиий ижод намуналари, илмий асарлар ва кашфиётлар, моддий неъматлар, маънавий қадриятлар ва ҳоказо). Иккинчиси – инсон салоҳиятидан ташқарида юзага келадиган, унинг тафаккури ва билимининг маҳсули бўлмаган гўзаллик бўлиб, унда макон ва замон ўзаро уйғун ҳолда намоён бўлади (пурвиқор тоғлар, чексиз уммонлар, осмон жисмлари ва ҳоказо). Инсоний гўзаллик унинг учинчи шаклидир. Бунда нафақат ташқи кўриниш, қиёфа, балки инсоннинг «ички дунёси», маънавий-ахлоқий фазилатлари ҳам муҳим ўрин тутади. Инсон табиий гўзалликни дастлаб кўриш, сўнг эшитиш, таъм, ҳид билиш ва тана сезгиси орқали ҳис этади. Бироқ, мазкур бешта сезги ҳам гўзалликнинг моҳиятини тўлиқ англаш учун етарли эмас. Гўзаллик уйғунлик, мақсадга мувофиқлик, мутаносиблик, меъёр, тартиблилик, ҳамоҳанглик, мослик, яхлитлик, бирлик, тенглик каби тушунча – унсурларнинг мавжудлигини ҳам талаб этади. Бу тушунчалар нарса-ҳодисаларнинг гўзаллиги ва чиройининг турли жиҳатларини ифода этади. Масалан, йилнинг ҳар бир фаслида ўзига хос гўзаллик намоён бўлади. Бироқ, фасл хусусиятлари унинг мафтункорлигидаги унсурлар билан мос, мутаносиб ва ҳамоҳанг бўлмоғини талаб этади (дарахтларнинг уйғониши ва кўклам безаниши – баҳорий гўзаллик, қаҳратон совуқ ва борлиқнинг оппоқ қорга бурканиши – қиш чиройи тимсолидир ва ҳоказо). Мазкур жиҳатлар гўзалликдаги мафтункорлик, фойдалилик, мўъжизавийлик каби сифатларни такомиллаштиради. Бу сифатлар қулайлик, манфаатдорлик, завқланиш, лаззатланиш сингари гўзаллик хусусиятларини белгилайди. Ана шу сифатлар ва хусусиятлар уйғун бўлган нарса-ҳодисалар ўзида гўзалликни намоён этади ва у инсонларга ҳуш ёқади. Шунинг учун ҳам эстетика – нафосат фалсафаси фанида гўзаллик энг юксак қадрият сифатида эътироф этилади. Шу маънода, гўзаллик ҳам инсон тафаккури ва меҳнатининг маҳсули, ҳам табиий тарзда вужудга келадиган ҳодиса, ҳам билишнинг маҳсули бўлган фалсафий-эстетик тушунчадир. Гўзаллик муаммоси фалсафа, адабиётшунослик, санъатшунослик каби соҳаларда ўрганилади.

Гўзалликнинг назарий ва амалий таҳлили, маънавий ва ахлоқий моҳияти, ижтимоий ва сиёсий аҳамиятини очиб беришга қаратилган тадқиқотларни қуйидагича туркумлаш мумкин:

1) гўзаллик тушунчасининг тамойил, қонуният ва қадрият сифатида эстетик тафаккур тарихида тутган ўрнини ёритиш;

2) гўзалликни санъат, адабиёт, маданият ҳамда бадиий ижод жараёнларига таъсири масалаларини таҳлил этиш;

3) табиат, жамият ва инсон муносабатларида гўзалликнинг намоён бўлиш хусусиятларига доир тадқиқотлар;

4) гўзалликнинг моддий неъматлар яратиш ҳамда техникавий тараққиёт жараёнлари билан боғлиқ бўлган муаммолар;

5) комил инсонни тарбиялашда гўзалликнинг амалий аҳамияти билан боғлиқ бўлган изланишлар;

6) гўзалликнинг миллий ва умуминсоний қадриятлар, маънавий жараёнлар билан боғлиқ аксиологик-фалсафий жиҳатларини ўрганиш.

Мустақиллик қўлга киритилгач, гўзаллик категориясини миллий-маънавий қадриятлар ва янгича қарашлар негизида илмий тадқиқ этиш, унинг ижтимоий ҳаётга таъсирини холисона баҳолашга эҳтиёж туғилди. Зотан, инсоннинг жамият, табиат билан ўзаро муносабатининг ривожланиб бориши пировардида унинг гўзалликка бўлган ёндашуви ва қарашларининг янгиланишига сабаб бўлади. Гўзаллик эстетиканинг бошқа категориялари орасида кенг қамровли хусусиятга эга эканлиги билан ажралиб турадиган нисбий тушунча. Ҳозирги даврда гўзалликнинг ижтимоий ҳаёт, саноат, телекоммуникация, санъат, ишлаб чиқариш жараёнларига бевосита ёки билвосита таъсирини кузатиш мумкин. Гўзаллик бозор муносабатларида қиймат касб этувчи механизм, ишлаб чиқаришда шакл ва мазмун, техникавий тараққиётда сифат ва қулайлик воситаси, маиший турмушда эса фаровонлик манбаи сифатида такомиллашмоқда. Бугунги кунга келиб, гўзаллик тушунчаси эстетика фани доирасидан чиқиб, турли соҳаларда кенг қўлланаётганини кузатиш мумкин. У нафақат кўзни қувонтирувчи тимсол, балки ижтимоий тараққиётнинг муҳим омили сифатида мутаносиблик, уйғунлик, мослик, мақсадга мувофиқлик, меъёр мавжуд бўлган жойда яққол намоён бўлади. Ҳозирда дунёнинг тараққий этган мамлакатларида кўплаб эстетик марказлар ташкил этилган. Бу марказлар эстетика, хусусан, гўзалликнинг амалий аҳамиятига доир ишларни амалга ошириш, муайян тадбирлар ишлаб чиқиш билан шуғулланади. Мазкур марказлар мода, косметология, шейпинг, маникюр, педикюр, макияж эстетикаси билангина чекланиб қолмасдан, балки гўзалликнинг маънавий-тарбиявий аҳамиятини юксалтиришга ҳам эътибор қаратмоғи лозим. Зеро, гўзаллик нарса-ҳодисаларнинг намоён бўлишигина эмас, балки инсоннинг ўша нарса-ҳодисаларга бўлган муносабати ҳамдир. Уни тадқиқ этиш – инсон ва унинг фаровонлигига оид нарса-ҳодисаларни ўрганиш, гўзалликнинг янги қирраларини кашф этиш демакдир.