Гуманизм ғоялари – мазмун-моҳиятига кўра, башариятга хос бўлган, инсонни инсон қиладиган, унинг ҳаётини теран маъно-мазмун билан бойитадиган юксак маънавий-ахлоқий фазилатларни ўзида мужассам этадиган қарашлар ва таълимотларни англатувчи тушунча. Гуманизм ғояларига кўра, ҳар бир инсоннинг асосий фазилати табиий эҳтиёжларини қондириш билан эмас, балки меҳнат қилиш, ақл-идрок ва тафаккурга эга бўлиш, фикрлай олиш, маданият ва маънавият соҳиби бўлиш билан белгиланади. Ҳозирги бозор иқтисодиёти ҳамда глобаллашув жараёни жамият ҳаётининг барча соҳаларига кириб бораётган шароитда инсон қадр-қиммати масаласи долзарб мавзуга айланиб бормоқда. Маълумки, жамиятдаги иқтисодий, ижтимоий-сиёсий муносабатлардаги туб ўзгаришлар инсон тафаккури ва фаолиятига таъсир кўрсатиб, уни янада фаолроқ ҳаракат қилишга ундайди, бу эса, ўз навбатида, жамият тараққиёти механизмларининг такомиллашувига олиб келади. Ана шу жараёнда инсонпарвар ғоялардан самарали фойдаланиш ғоят муҳим аҳамият касб этади. Бундай ёндашувнинг шаклланиши узоқ тарихий тажрибалар билан узвий боғлиқ бўлиб, унинг мазмун-моҳияти гуманизм ғояларининг муайян бир даврда жамият тараққиётига кўрсатадиган таъсирида намоён бўлади.

Азалдан гуманизм ғоялари табиий-илмий, фалсафий, ахлоқий, эстетик, ижтимоий-сиёсий қарашлар билан мутаносиб равишда ривожлантирилди. Масалан, Ғарбда гуманизм ғоялари шаклланишида қадимги Шарқ фалсафий тафаккури ва ҳурфикрлилик анъаналари, юнон ва рим маданияти, материя ва руҳнинг абадийлиги, ақлнинг фаоллиги, ирода эркинлиги, детерминизм, аверроизм ғояларининг аҳамияти беқиёс бўлган. XIII–XVII асрлар давомида Италияда гуманистик ғоялар ривожида Леонардо да Винчи, Жордано Бруно, Галилей, Макиавелли, Францияда XV–XVI асрларда яшаб ижод этган Монтень, Раме, Шаррон, Леферд Этапль, Доле, Германияда VI–XVII асрларда Мюнцер, Рейхлин, Гуттен, С.Франк, Кеплер, Англияда XVI–XVII асрларда Томас Мор, Ф.Бэкон, Голландияда Роттердамлик Эразм, Польшада Коперник ва унинг издошлари, Швейцарияда Парацелс, Чехияда Компенский каби мутафаккирларнинг гуманистик ғоялари муҳим аҳамият касб этган. Шарқ фалсафий тафаккурида Гуманизм ғоялари улуғ аждодларимизнинг қарашларида ўз аксини топган. Жумладан, Имом Бухорийнинг «Ал-Адаб ал-муфрад» («Одоб дурдоналари»), Имом Термизийнинг «Ал-жомеъ ас-саҳиҳ» («Ишончли тўплам») асарларида гуманизм ғояларининг мазмун-моҳияти илм эгаллаш, ота-она ва фарзандларнинг бир-бирини ҳурмат қилиши, таълим-тарбия, хулқ-одоб қоидалари, ҳалоллик, поклик, сахийлик, адолат, инсоф ва бошқа инсоний қадриятларда ифодаланади. Форобийнинг таъкидлашича, инсонни бахт-саодатга элтувчи жамоа ҳақиқатан фазилатли, етук, хосиятли жамоадир. Инсоннинг келажаги, унинг бахт-саодати ҳақида ғамхўрлик қилиш, қайғу-аламига шерик бўлиш ҳисси ўзгаларда, биринчи навбатда, давлат арбобида шаклланган бўлмоғи лозим. Мутафаккир инсон камолоти муаммосини илм билан боғлайди. Унинг фикрича, воқелик сир-асроридан бохабар бўлмасдан, Аллоҳ инъом этган ақл неъматидан мавжуд имконият даражасида фойдаланмасдан туриб, етук инсон мартабасига эришиб бўлмайди, чунки инсон дунё тараққиётининг энг мукаммал ва етук якунидир.

Ибн Синонинг инсон тўғрисидаги қарашларида илм ва ахлоқий фазилат муштараклиги, инсоннинг донишманд ва олижаноб шахс даражасига кўтарилиши мумкинлиги таъкидланади. Ахлоқий равнақ имконияти шубҳасиздир, чунки «гўзалликка ва ахлоқий камолотга интилиш инсонга хос хусусиятдир». Мутафаккирнинг таъкидлашича, кишилар тайёр сифатлар, кўникмалар, фазилат ва иллатлар билан дунёга келмайди. Улар аслида ҳаётда шахсий ва ўзгалар тажрибаси, аждодлар анъаналари, таълим-тарбия натижасида шаклланади ва муайян ижтимоий мавқега эришади. Маҳмуд Қошғарий эса инсонларга яхшилик қилиш, ўзаро ҳурмат, меҳр-шафқатли бўлиш, ночорларга саховат кўрсатиш каби фазилатлар ҳақида сўз юритади. «Халққа яхшилик қил, – дейди мутафаккир, – уни сув остига ташласангда, уни сув устида кўрасан». Юсуф Хос Ҳожибнинг инсонпарварлик руҳи билан суғорилган илғор ғоялари кейинги даврларда тафаккур ривожланишида муҳим ўрин тутади. Аҳмад Югнакийнинг ижодий меросида ҳам инсон ва унинг фазилатларига алоҳида эътибор қаратилади. Аллома сахийлик, яхшилик, меҳр-шафқат, дўстлик, камтарлик, тавозеъ каби инсоний хислатларни юксак баҳолайди. «Яхши яроқли ошингни кишига едир, яроқли нарса (кийимлик) топсанг, яланғочларнинг йиртилган кийимини бутла», – дейди мутафаккир. Халқимиз маънавий дунёсининг шаклланишига ғоят кучли ва самарали таъсир кўрсатган улуғ зот – ҳазрат Алишер Навоийнинг гуманизм ғоялари ривожига қўшган ҳиссаси ҳам беқиёсдир. Улуғ бобомизнинг бебаҳо маънавий мероси, унинг оқиллик, одиллик, сахийлик, иффатлилик, шижоатлилик, поклик каби туйғуларнинг инсон ҳаётида тутган ўрни, ҳаром-хариш, риёкорлик, ҳазар қилиш ҳақидаги ғоялари халқимизни, жамики инсониятнинг маънавий юксалиши, жамиятимизда юксак фазилатларни қарор топтиришда хизмат қилиб келмоқда.

Кейинги даврларда яшаб ижод этган мутафаккир ва адиблар ижодида ҳам инсонпарварлик ғоялари ўз давридаги ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар билан узвий боғлиқ тарзда ифодаланган. Масалан, Юсуф Қорабоғий ижтимоий ҳаёт муаммолари, ахлоқ-одоб масалаларига эътибор қаратиб, жамиятдаги адолатсизлик, зўравонлик, ўзбошимчалик, шафқатсизлик, инсонга нисбатан беҳурматлик ва манманликни қоралайди, ақл-заковат раъйига қулоқ тутиш, бахт-саодат, жисмоний ва руҳий-маънавий камолот сари интилишни инсон ҳаётининг мазмуни, деб билади. Бобур, Машраб, Нодира, Анбар Отин асарларида ҳам гуманизм ғоялари билан уйғунлашган қарашлар илгари сурилган; тенглик, адолат, инсоф, одамгарчилик каби фазилатлар тараннум этилган. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, ижтимоий-фалсафий тафаккур тарихида илгари сурилган инсонпарварлик ғоялари орқали инсон ва жамиятнинг ҳар бир даврга хос мақсад-муддаолари, орзу-умидлари ва дунёқараши ўз ифодасини топган. Мустақиллик йилларида мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотларнинг асосий мақсади – инсон, унинг ҳақ-ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатларини таъминлаш, инсонпарварлик ғояларини кенг тарғиб этишга қаратилган.