Гедонизм (қадимги юнонча hedone – завқланиш, роҳатланиш) – инсоннинг бутун ҳаёт мазмуни роҳатланишдан иборат, деган ғояни ифода этадиган тушунча. Гедонизмга биноан роҳатланишга интилиш инсоннинг табиий эҳтиёжи, ҳаётининг асосий ҳаракатлантирувчи кучидир. Гедонизм таълимотининг асосчиси Суқротнинг замондоши Аристиппдир (эрамиздан аввалги 435–355). Аристипп инсон руҳининг икки ҳолатини – роҳатланиш ва оғриқни фарқлайди. Биринчисига юмшоқлик ва майинлик хос бўлса, иккинчиси қўпол ва руҳиятнинг кучли силкинишларидан иборатдир. Аристипп фикрича, инсон оғриқдан қочиши ва иложи борича роҳатланишга интилиши оқибатида бахтга эришиши мумкин, жисмоний эҳтиёжларни қондириш эса инсон ҳаётининг мазмун-моҳиятини ташкил этади. Бу таълимотга биноан, ҳузур-ҳаловат, роҳатланиш бахш этмайдиган ҳаракатга эътибор қаратиш ва куч сарфлаш арзимайди. Дарҳақиқат, инсон ҳаётини роҳатланиш ва танага завқ бериш сифатида талқин этиш маълум асосга эга.

Роҳатланиш бир қанча омиллар орқали ҳис этилиши ва моҳият жиҳатидан турлича бўлиши мумкин:

а) шахснинг ўз устида ишлаш натижасида бирон-бир нуқсонни бартараф этиши;

б) бировнинг тазйиқи ва таъсиридан қутулиш;

в) бирон-бир эзгу ишни амалга ошириш орқали инсоннинг юксаклигини намоён қилиш;

г) ўз-ўзини ифода этиш. Роҳатланиш инсоннинг жисмоний ёки руҳий зўриқиш ҳолатининг мўътадиллашуви, зарур ҳаётий функцияларининг тикланишида ифодаланади.

Гедонизм роҳатланишнинг айнан ана шу талқини негизида кейинчалик юзага келади. Гедонизмнинг моҳияти йиллар давомида ўзгариб ва ривожланиб борган. Натижада гедонизм ҳақидаги барча маълумотлар психологик ва ахлоқий-этик гедонизмга ажратилган. Гедонизмнинг психологик талқинида инсонни ҳаракатга ундовчи асосий куч бу – завқланиш ва роҳатланишга интилиш, дея эътироф этилади. Ахлоқий-этик гедонизм эса, инсон ўзининг ёки ўзга кишиларнинг роҳатланиши учун яшаши керак, деган ғояни тарғиб этувчи турли хил фалсафий ёндашувларни ўзида мужассамлаштирган. Масалан, гедонизмни роҳатланиш сифатида тарғиб этувчи ёндашувлардан бирининг асосчиси Эпикур инсоннинг ётсирашдан ва жирканишдан халос бўлиши бу – хоҳиш-истакларни қондириш дея талқин этади. Бу ёндашувда инсон эҳтиёжларининг қондирилиши эмас, балки азоб ва бахтсизликдан халос бўлиш мақсади ифода этилган. Инсон ҳаётини гедонистик ёндашув асосида талқин қилиш фалсафа тарихида марказий масалалардан бири бўлиб келган ва кўплаб файласуф-мутафаккирлар ижодида ўзига хос тарзда ифода этилган. Француз файласуфи И.Бентамнинг ёзишича, «Табиат инсонни икки асосий борлиқ: азоб ва роҳат гирдобига туширган. Улар бугун биз нима қилишимиз ва эртага нима билан шуғулланишимизни белгилаб беради. Ҳатто ҳақиқат ва ёлғон, сабаб ва оқибат мезонлари ҳам ана шу икки асосий негизга таянади». Гедонизм таълимотида инсоннинг майл ва эҳтиёжлари жамиятда ўрнатилган ижтимоий меъёрларга қарама-қарши қўйилади, инсон эркинлигини чекловчи ва унинг ўзига хос хусусиятларини намойиш этишга тўсқинлик қилувчи ҳар қандай ижтимоий шарт ва меъёрлар инкор этилади. Гедонизм таълимотининг ижобий жиҳати шундаки, у ўрта асрлар фалсафасида диний догматизмга, ахлоқни соф диний талқин этилишига қарши чиққан эди.

Ҳозирги даврда ҳам инсоннинг ҳаёт мазмуни шахсий эҳтиёжларни қондиришдангина иборат, деган ғояни ёқлаб чиқадиганлар оз эмас. Улар фақат шахсий эҳтиёжларни қондиришни ҳаётнинг мазмуни деб билади ва бу йўлда мавжуд ижтимоий қонун-қоидаларга беписандлик билан қараш, ҳатто уларни инкор этишгача боради. Замонавий гедонистларнинг «Ишлагинг келмаса – ишлама, энг яхши нарсага эга бўлмоқчимисан, уни қўлга кирит» шиори уларнинг ҳаёт мазмунига айланган. Бундай қарашларнинг маънавий қадриятларга зид жиҳати шундаки, гедонистлар ҳар қандай йўл билан роҳатланишга эришади, бу йўлда бошқалар манфаатини суиистеъмол қилади, жамият талабларини назар-писанд қилмайди, умрини айш-ишрат билан ўтказишга интилади. Айниқса, катта шаҳарларнинг пайдо бўлиши ва уларга хос бўлган турмуш тарзи гедонистик қарашларнинг кенг тарқалишига имкон яратади. Айрим олимлар Гедонизмнинг моҳиятини инсоннинг жинсий майллари билан боғлиқ ҳолда талқин этишга интилади. Уларнинг назарида, жинсий роҳатланиш асосида юзага келадиган ҳиссиётлар жинсий майлни янада кучлироқ қондиришга ундайди ва шу тариқа асосий эътибор фақат роҳатланишга, лаззатланишга қаратилади. Ғарб фалсафасида аскетизм ғояси таълимот сифатида намоён бўлади.