Буддизм (Будда номидан олинган) – диний-фалсафий таълимот, вужудга келиши жиҳатидан илк жаҳон дини. Буддизм асосчиси – шаҳзода Сиддхартха Гаутама (милоддан аввалги 567–488 йиллар) вафотидан сўнг «Ҳақиқат нажоткори» – «Будда» деб атала бошлаган. Ягона таълимот сифатида шаклланган буддизм 18 та мактабга бўлиниб кетган. Бир неча бор уни бирлаштиришга уринишлар натижасиз якунланган. Милодий I асрда буддизм хинаяна (кичик аравача ёки нажот топишнинг тор йўли) ва махаяна (катта аравача ёки нажот топишнинг кенг йўли) оқимларига бўлиниб кетган. Ҳиндистоннинг Шимолий-Шарқида вужудга келган буддизм кейинчалик Хитой, Тибет, Жанубий-Шарқий Осиё, Япония, Мўғилистон ва бошқа давлатларда кенг тарқалган. Кушонийлар даврида буддизм Марказий Осиёда ҳам давлат дини мақомига эга бўлган. Ҳозирги даврда буддизмга 400 млн.дан зиёд эътиқод қилувчилар ва 1 млн. роҳиблар мавжуд. Буддизм фалсафаси ведалар матнлари асосида яратилган. Сиддхартха ўз таълимотининг асосий қоидаларини Банорасдаги тарғиботида «тўрт олий ҳақиқат» шаклида баён этган:

1) азоб-уқубат ҳақидаги таълимот;

2) азоб-уқубат сабаблари ҳақидаги таълимот;

3) азоб-уқубатлардан халос бўлиш ҳақидаги таълимот;

4) азоб-уқубатлардан қутулишнинг нажот йўлларини топиш ҳақидаги таълимот.

Бу сўнгги таълимотнинг ечими «Нажотнинг олижаноб саккизлик йўли»да ўз ифодасини топган: тақводорлик эътиқоди, қатъияти, сўзи, иши, турмуш тарзи, тақводорликка интилиш, тақводорликни орзу қилиш, тақводорлик фикру хаёли билан яшаш. Бу йўлга амал қилган одам оқибатда юксак камолотга эришади, яъни у архатга (чин ҳақиқатни англаб етган авлиёга) айланади ва нирванага ўтади. Буддизмда нажот бу дунёдан, яъни сансарадан нирвана (рўшнолик)га ўтишдир. Буддизмда олам уч босқичли деб таърифланади. Унинг биринчиси энг юқори (арупалока) нирвана. Нирвана мутлақ осойишталик ҳукм сурадиган олам. У ерда инсон барча турмуш ташвишларидан халос бўлади, унинг ҳаётий истаклари ҳам, туйғулари ҳам, эҳтирослари ҳам бўлмайди. Нирвана – қайта туғилишлар силсиласининг олис қисми, инсоннинг бошқа қиёфаларга киришининг тўхташи (яъни, жоннинг кўчиб юриши). Бошқа жаҳон динларидан фарқли ўлароқ, буддизм талқинича, жон абадий эмас. Иккинчи олам (рупалока) – бодисатва, руҳий мавжудотлар билан тўлган жаннат. Унда Амитабҳа (5 олий Будданинг бири, жаннатнинг яратувчиси) ҳукмронлик қилади. Бу оламда руҳ гуноҳидан халос бўлган, лекин энг олий оламга кўтарилмаган авлиёлар яшайди. Оламнинг шу қисмидан кишиларга тўғри йўлни кўрсатиш учун Будда таълимоти юборилади, деб ҳисобланади. Учинчи олам (камолака) – бу энг қуйи оламдир. Унда одамлар ва ҳайвонлар яшайди. Оламнинг бу қисмида руҳ қафасда яшайди. У чангалдан қутулиш ва юқори оламга кўтарилишга ҳаракат қилади. Руҳ юқори оламга ўз-ўзидан эмас, балки одамларнинг савобли ишлари орқалигина кўтарилиши мумкин. Агар одамлар буддизмга эътиқод қилсалар, уларнинг жони бир неча бор қайта туғилишдан сўнг жаннатга ва ундан сўнг нирванага кўтарилади. Ёмон кишиларнинг руҳлари эса қуйи дунёда азобланиб, қафас ичида юраверади, юқори оламга кўтарила олмайди. Агар инсон ҳирсий ҳис-туйғуларга берилиб кетса, ундан қутула олмаса, унинг руҳи бир неча бор қайта туғилишдан сўнг дўзахга тушади.

Буддизм таълимотига кўра, ўлим инсонни ҳаёт азоб-уқубатларидан халос эта олмайди. Сансаранинг оғир азоб-уқубатларидан фақат узоқ қайта туғилишлардан сўнг архат ҳолатига эришган кишиларгина халос бўлиши мумкин. Тирик мавжудот қайта туғилиши натижасида нафақат инсоний, айни пайтда ҳайвон, ўсимлик, ёмон руҳ, Худо қиёфасида ҳам намоён бўлиши мумкин. Лекин, архат ва нирванага фақат инсонгина кўтарила олади. Архат ҳолатига эришиш ва ундан нирванага ўтишнинг ягона йўли – бу «Нажотнинг олижаноб саккизлик йўли»дан инсоннинг ўз кучига таянган ҳолда онгли ҳаракат қилмоғидир. Агар инсоннинг ўзи ҳаракат қилмаса, ҳеч ким ва ҳеч нарса унинг бу дунё азоб-уқубатларидан халос бўлиб нирванага ўтишига ёрдам бера олмайди. Инсон ҳатто худоларга ҳам умид қилмаслиги лозим. Худолар инсонларни халос этолмайди. Зеро, уларнинг ўзлари ҳам бундай азоб-уқубатлардан холи эмас. Худоларнинг ўзлари ҳам сансара қонунларига бўйсунади. Фақатгина Будда ҳақиқий йўлни топгани учун худолардан юқори туради. Бироқ у ҳам одамларни нирванага ўтказа олмайди. У фақатгина инсонларни ҳақиқатдан хабардор қилади, азоб-уқубатлардан халос бўлишнинг тўғри йўлини кўрсатади, бу йўлда ҳар бир инсон ўзи мустақил равишда бормоғи лозим. Милоддан аввалги III–I асрларда Будданинг халос бўлиши ҳақидаги ғоя дхармаларнинг олам ва инсон шахси ҳақидаги таълимотида фалсафий жиҳатдан асослаб берилган эди. Уларнинг фикрига кўра, инсоннинг халос бўлиши Худо марҳаматига боғлиқ, бунга муқаддас сураларни такрорлаш билан эришиш мумкин. Бу янги оқим анъанавий мазҳаб хинаянадан фарқли равишда, махаяна, деб ном олган. Махаяна асосчилари Будда таълимотига жаннат тўғрисидаги таълимотни ҳам қўшганлар. Бу таълимот оддий диндорлар учун нирванага қараганда анча тушунарли эди. Гаутама ягона Будда эмас. Бундай Буддалар махаянада 1000 нафарни ташкил этади. Уларнинг энг машҳурлари Гаутама Сиддартха, яъни Будданинг асосчиси; Майтерия – келажак Буддаси, у келгусида дунёни бошқараётган Будданинг вориси; Манжушри-Будда – донолик тимсоли; Арибудда – дунёнинг яратувчиси; Амитабҳа (Амитаба) – жаннатнинг яратувчиси ва ҳукмдори. Махаянанинг ҳозирги даврдаги энг муҳим кўриниши – ламаизмдир. У XV аср охири XVI аср бошларида Тибетда вужудга келган (тибетча лама – энг улуғ, олий Будда роҳиби) Будданинг барча ақидаларини қабул қилган ламаизмда инсон фақат ламалар ёрдамида нажот топади, гуноҳлардан покланади. V асрда Будданинг алоҳида оқими – важраяна («олмос аравача») шаклланган. Важраяна фалсафасининг характерли жиҳати йога амалиётини ҳисобга олган ҳолда Будданинг барча ғояларини умумлаштиришга интилишдан иборат. Хитойда буддизм Дао Цзи таълимотига мослашган, даосизм билан ҳамоҳанг ҳолда ривожланган бўлса, Японияда бундай ҳолат синтоизм билан боғлиқ. Ҳозирги даврда Будданинг кўзга кўринган назариётчиси ва файласуфи Сузуки ҳисобланади.

Будданинг муқаддас матнлари ва манбалари қуйидагилардир: а) «Лалитавистара» («Будда ҳаёти»), «Трипитака» («Уч сават донолик») ва Винояпитака (аҳлоқий меъёрлар); б) Суттапитака (дуолар); в) Абхидхаммапитака (диний-фалсафий масалалар баёни), «Дхаммапада» (Будда фикрлари, ғоялари). Буддизмда дхармаларнинг нореаллиги ёки шунёт (бўшлиқ) ҳақидаги таълимот Нагаржуна (II аср) томонидан асосланган. Нагаржуна рисолалари барча махаяна сураларидан мантиқий исбот қилиниши ва изчиллиги билан фарқ қилади. Нагаржуна рационализми Будда мантиғи ривожида муҳим ўрин тутган. Унинг тафаккурнинг нореаллиги ва мутлақ интуитив билим тўғрисидаги таълимоти кейинроқ пайдо бўлган мактаблар (мадьхямика, вижняванада), айниқса, дзен-буддизм таълимотига асос сифатида хизмат қилган. Дзен-буддизм таълимоти VI асрда Хитойда пайдо бўлиб, айниқса, Японияда кенг тарқалган. Будданинг ва барча вужудларнинг ягона моҳияти ҳақидаги табиий йўл билан барча назарий усуллардан юқори турадиган дао (йўл, тариқат) тўғрисидаги тасаввур дзен-буддизмнинг асосини ташкил этади. Бошқа мактаблардан фарқли ўлароқ, дзен-буддизм «йилт этиб кўриниш» тамойилини тарғиб қилади. Будданинг муҳим таълимотларидан яна бири Калачара («Вақт ғилдираги») ҳисобланади. Унинг моҳияти инсон ва коинотнинг ўзаро алоқадорлигида намоён бўлади. Дастлаб диний маросимларни рад этган буддизм ўз тарихий тарёти мобайнида уларни тан олишига тўғри келган. Оқибатда сангха (роҳибларнинг меҳнат жамоалари) асосида монастирлар, черковлар, руҳонийлар иерархияси шаклланган. Буддизм оила, турмуш, байрамларни ҳам қамраб олиб, буддизм тарқалган мамлакатлар халқлари турмуш тарзига ҳозиргача таъсир кўрсатиб келмоқда. Буддизмнинг жаҳон маданияти тараққиётига таъсири ҳам беқиёсдир. Буддизмга асосланган маданият ўз фалсафаси, меъморчилиги, тасвирий санъати, адабиёти, тафаккур шакли билан ўзига хос руҳият дунёсини вужудга келтирган. 1950 йилда Умумжаҳон Буддистлар биродарлиги ташкил этилган.