Ақл (лотинча rationalis, юнонча nus, fronesis; арабча ал ­ақл – асосланган, мақсадга мувофиқ) – инсон учун ўйлаш, фикрлаш, англаш ва хотирлаш, хулоса чиқариш имконини берадиган қобилият, ноёб маънавий ҳодиса. Ақл ва ақлий фаолият тушунчалари қадимги юнон фалсафасига бориб тақалади. Ақл тушунчаси Афлотун ва Арасту фалсафасида кенг ишлатилган. Арасту назарий ва амалий ақлни нус ва фронесис, суст ва фаол шаклларга ажратади. Арасту талқинига кўра, ақл аввалига илк моддий негизга ўхшаб шакл сиз бўлган ва воқеликни идрок қилиш жараёнида доимий фаол ақл шаклланиб, тараққий этиб борган ҳамда воқеликни англашнинг самарали воситасига айланган. Ўрта асрлардаги Яқин ва ўрта Шарқ фалсафий тафаккуридаги ақл тўғрисидаги таълимотлар Афлотун, Арасту ва Плотиннинг фалсафий меросидан таъсирланган ва шаклланган. Ақл калом, тасаввуф ва перипатетик фалсафий таълимотларда турлича мақомларга эга бўлган. Калом ақлнинг чексиз имкониятларини инкор этмайди, чунки унингча, Аллоҳнинг ўзи олий ақл ва донишмандликнинг ягона соҳибидир. Унинг ақли олдида оддий инсоннинг ақли ожиздир. Шундай экан, Аллоҳнинг ақли ва Аллоҳ тўғрисидаги билим бир-биридан тубдан фарқ қилади. Аммо инсон ақлининг мавқеи муҳимдир. Ақл туфайли инсон ўз ҳис-туйғуларини, олинган хабарларни муайян тартибга келтиради, уларнинг чин ёки ёлғон эканини аниқлайди, Холиқ томонидан яратилганни (халқни) билиб боради. Лекин киши муаммолар моҳиятига чуқур кириб борар экан, унда ақлнинг имкониятларига шубҳа пайдо бўла бошлайди. Бу эса, иймон-эътиқод учун хавфлидир.

Тасаввуф тариқатлари ақлнинг имкониятларини зоҳирий жараёнларни билиш билан чегаралаб қўяди. Ботинни, Ҳақни англашга фақат қалб, қалбнинг ҳолати даъво қила олади, деб уқтиради тариқат намоёндалари. Масалан, Ғаззолий Аллоҳ ва илоҳийлик билан боғлиқ масалаларни тўла-тўкис идрок этишга ақл ожиз эканини таъкидлайди. Чунки Аллоҳни, ғайб илмларини фақат нақл ва илоҳий туйғу орқали билиш мумкин. Инсон ўз ақли билан ҳамма нарсанинг мазмун-моҳиятига етишга имкони бўлганида ваҳий орқали зарур илоҳий кўрсатмалар келишига ҳожат қолмаган бўлар эди. Ғаззолий «Ақл ўзининг ожиз ва нотавонлигини тушуниб етиш учунгина керак холос», деган хулосага келади. Форобий, Ибн Сино, Ибн Рушд фалсафасида ақл тушунчаси муҳим мақомга эга. Уларга кўра, инсон ақли даставвал суст ақл кўринишида намоён бўлади. У ашё ва ҳодисаларни билиш жараёнида орттирилган ақл соҳибига айланади. Бундай ҳолатда унинг қаршисида ҳеч қандай ғов бўлиши мумкин эмас. Жонли мулоҳаза оддий нарса ва ҳодисаларнинг муҳим бўлмаган айрим хосса ва хусусиятлари (акциденция – араз)ни кашф этиш билан чегараланса, ақл эса, аксинча, уларнинг туб моҳиятини англашни мақсад қилиб қўяди. Ақлнинг қаршисида ўтмиш, ҳозирги давр ва келажак баб-баробардир. Ақл макон ва замонда чексиздир.

Форобийнинг фикрича, эзгу фикр, донишмандларнинг дурдона ғояларига мангулик муҳри босилганидек ақл ҳам абадийдир. Алишер Навоий асарларида ақл билан боғлиқ қуйидаги ибораларни учратамиз: ақл аҳли – ҳушёр онг эгалари; ақл деҳқони – тушунча ва мулоҳаза эгаси, тажрибали, онгли киши; ақл кўйи – ақл-идрок йўли; ақл мезони – онг, ақлнинг ўлчови – тарозиси; ақл муҳандислари – донишмандлар, олимлар, билимдонлар; ақл олдида – онгли тушуниш бўйича, ақлан; ақл пири – тафаккур устози, фаросатли кишилар; ақл саррофи – заргари, ақлнинг баҳоловчиси; ақл уйи – мия, фикру хаёл; ақл хирмони – ақл мужассамлиги; ақл чири – ақлнинг кучи, ақлнинг қуввати; ақл эшиги – ақлнинг йўли, онгли йўл; ақл ўти – зеҳн ўткирлиги, ҳушёрлик; ақл ҳуши – бунга изоҳ ҳожат эмас; ақл ҳисоби – онг доираси, чегараси; ақлдан бегона – телба; ақли жавоҳиршунос – етук, комил ва сўзнинг яширин сирларини яхши тушунадиган нозиктаъб кишиларнинг идроклиси; ақли зойил – ақли кетган киши; ақли зулмоний – хира ақл, ўтмас зеҳн; ақли куни – энг етук ақл; ақли маслаҳатбин – маслаҳат кўрсатувчи, тўғри йўл ва тўғри фикрга йўлловчи ақл; ақли мушарраф – соф, шарафли ақл; ақли мустақим – иккиланмайдиган, тўғри ақл эгаси, қатъий фикрли одам; ақли мусоҳиб – фаҳм-фаросатли киши; ақли оз – ақлдан адашмоқ; ақли салоҳ – тўғри, соғлом фикр; ақли саркаш – итоатсиз, ўжар, қайсар, бўйин товловчи ақл; ақли ситамкора – жабр-зулм қилувчи, жафо етказувчи; ақлу фаҳми хурдадои – нозик ақл-фаҳм; ақли худбин – фақат ўзини ўйлайдиган шахс; ақли хурдабин – ўткир, сезгир, нозик ақл ва ҳоказо.

Алишер Навоий ўз асарларида ақл сўзини 27 ўринда қўллаб, унинг 27 даражаси ва 27 сифатини кўрсатиб берган. Демак, ақлнинг ўзи битта, лекин одамларнинг ақлий даражаси кўпдир. Барча одамлар ақлга эга эканликлари билан бир хилдир, лекин улар ақлий даражасига кўра бир-биридан фарқ қилади. Ер юзида қанча одам бўлса, ҳаммаси ақл даражаси билан озгина бўлсада, бир-биридан фарқ қилади. Дунёда некбин ақл эгалари ва худбин ақл эгалари бор. Некбин ақл эгаларидаги ақл инсониятга эзгулик келтиради, худбин ақл эгаларидаги ақл эса фақат ўз эгасига наф келтиради. Ақл бобидаги мисолларни бошқа мутафаккир ва алломалар асарларидан ҳам кўплаб келтириш мумкин. Ўрта асрларда Шарқ мамлакатлари фалсафасида «Ақл алфаъол» деган тушунча қўлланган. У ислом дунёсида ҳозир ҳам муомалада Форобий, ибн Сино, ибн Рушднинг фалсафий таълимотларида «Ақл ал-фаъол» оламнинг вужудга келишида – дунёвий ақл шаклида биринчи сабаб – Аллоҳдан келиб чиқади. Бу дунёвий ақл инсондаги индивидуал ақлнинг юзага келиши ва ривожига таъсир этиб туради. Ҳар бир инсон ақли ўз навбатида дунёвий ақл билан бирлашишга интилади. Инсоннинг шахсий ақли оламни борган сари чуқурроқ билиб, бир неча босқичларни босиб ўтади. У мутлақ билимлар, яъни оламнинг ибтидоси ва асоси ҳақидаги билимларни ўзлаштиргандан сўнг дунёвий ақл билан бирлашади, уни бойитади. Шахсий ақлий билим билан бойиган дунёвий ақл яна инсон ақлининг ривожига ижобий таъсир кўрсатади.

Шарқнинг илғор мутафаккирлари «Ақл ал-фаъол» таълимоти асосида ақлнинг қудратини, унинг объектив мазмунини, олам тараққиётидаги аҳамиятини исботлашга ҳаракат қилади. Дунёвий ақл билан инсон шахсий ақлининг муносабати ҳақидаги таълимот жамият маънавий маданиятининг узлуксиз бойиб бориши, инсон ақл-заковатининг илм-маърифатга қўшган ҳиссаси билан мангуликка эришиши, ҳар ким тириклигида келгуси авлодларга илм-маданият соҳасида мерос қолдириши учун интилиши зарурлиги ҳақидаги фикрларни ифода этади. Ҳозирги замон фалсафий тафаккурида рационализм (ақлга урғу бериш) ва сенсуализм (жонли мушоҳадапарастлик) каби йўналишлар бир-биридан фарқ қилади. Ақл билан жонли мушоҳадани билиш жараёнининг зарур босқичи ва воситалари сифатида талқин этиш ва улардан самарали фойдаланиш муҳимдир. Бугунги кунда инсон ақлини ўрганиш, у билан боғлиқ сир-синоатларни тадқиқ этишга ниҳоятда катта аҳамият берилмоқда. Дунё глобаллашиб бораётган, ахборот оқими муттасил кучаяётган ҳозирги даврда фақат ақл идрок, эзгу ғояларга эътиқод ва юксак маънавият инсоннинг асл табиатини сақлаб қолиши мумкин экани тобора яққол аён бўлмоқда.