Жунгжанглар ва манқуртлар

Атиги бир аср муқаддам инсоният юксак маданиятли ва ёввойи халқларга таснифланган. Ғарб халқлари гўёки маданият чўққиси бўлган “мукаммал” давлатчиликка эга эди. Маданияти паст ва ёввойилар эса ғарбликлар назарида, Африка, Осиё ва Лотин Америкаси каби олис минтақаларда яшарди. Мустамлакачиликнинг ҳадди аълоси XIX аср охири ва XX аср бошларига – Ер куррасининг ўндан тўққизи Ғарб империялари қаламравига ўтган даврга тўғри келади. Бунга қонли истилолар орқали эришилгани маълум. Айни дамда, бу ҳукмфармолик “қолоқ” халқлар турмушини яхшилаш, уларни маданийлаштиришда оқтанли инсоннинг “цивилизаторлик миссияси” ва масъулияти (white man’s burden) ҳақидаги даъволар билан ҳам дастакланган.

Мустамлака халқлар тарихнинг нофаол объекти, Ғарб эса унинг фаол субъекти – бамисоли лойга ишлов бериб, уни шаклга солувчи кулолдек эди. Мустамлакачи элита колониал сиёсат орқали нафақат бойлик орттирди, идора ва эксплуатация этиш асносида Ғарбнинг ўзи ҳам ўзгарди, илмнинг антропология ва этнография каби янги йўналишлари пайдо бўлди. Бошқарув ва эксплуатацияни қулайлаштириш мақсадида тобеин халқларга оид катта маълумотлар захираси тўпланди. Ғарбга тегишли бўлмаган сюжетлар ҳам Мағриб адабиёти ва санъатида ўз ифодасини топди. Сирасини айтганда, биз ҳозир “модерн” деб билган дунёқараш, уни шакллантириш ва такомиллаштириш наинки Европадаги саноат инқилоби, Уйғониш даври ва Маърифатчилик ҳаракатининг, балки Ғарбдан хориждаги дунё билан мулоқот ва тўқнашувлар оқибати ҳамдир.

Мустамлакачилик ва империал бошқарув турли антропологик назариялар ёрдамида оқланган (легитимлаштирилган). Бу антропологик назарияларда мустамлака халқлар онги ниҳоятда заиф, ҳатто гўдакмижоз, демак, у Ғарбнинг ғамхўрлигига муҳтож дея уқтирилиб, шу боис мустамлакачилик сиёсати ўша халқлар манфаатига хизмат қилади, деб таъкидланган. Ушбу қарашлар ирқлар тўғрисидаги ғайриилмий концепцияларга таянар эди. Ғарбликлар ва ғарблик бўлмаганлар орасидаги муносабат “оқтанлилар ва оқтанли бўлмаганлар” (whites and non-whites) муносабати ўлароқ тушунилар, оқтанлилар маданияти сиёсат, ҳуқуқ, иқтисодиёт, илм-фан, тил, санъат ва адабиётга дахлдор илғор ғояларнинг манбаи, чинакам тамаддун сифатида қабул қилинар эди. Бугун эса бу ёндашув ривожланаётган халқлар демократиясиз Ғарбдек тараққий эта олмаслиги ҳақидаги иддао (модернизация назарияси) кўринишини олган.

Мустамлака ўлкалар маълум вақт ўтиб Ғарб тарихига “илова” бўлишни истамай қолди. Колониал ва неоколониал ҳукмронликка қарши курашга илҳомлантирган ғоялар турфа хил эди: озодлик, тенглик; рационалист, индивидуалист ва инструменталист Ғарб маданиятига қарши мустамлака миллатларнинг ўз қадриятлари; негритуд ва қораликдан ифтихор этиш (негр эканлигидан фахрланиш); миллатчилик, диний мутаассиблик ва ҳоказо.

Миллий суверенитетга эришган давлатлар колониал мақомдан мустақил, постколониал мақомга ўтди. Бироқ ХХ аср охирига келиб, расман мустақил бўлиш бевосита тобеликдан неоколониал – билвосита тобеликка ўтишдан бошқа нарса эмаслиги аён бўлди. Ажабланарлиси, деколонизациядан сўнг ҳам буюк давлатларнинг мақоми деярли ўзгармади. Яқин ўтмишда империя бўлган аксар давлатлар собиқ мустамлакаларига ҳали ҳам сўзини ўтказиб келмоқда.

“Постколониализм” (мустамлакадан сўнг) истилоҳи ажнабий давлат бошқаруви тугатилиб, мустақиллик эълон қилингандан кейинги даврни ва шу даврдаги ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маданий муҳитни ифодалайди. Ушбу даврга доир қарашлар, ёндашувлар “Постколониал назария” номини олган. Мазкур назариянинг вужудга келишига мартиникалик психоаналитик Франс Фанон (The Wretched of the Earth, 1961) ва фаластинлик файласуф Эдуард Саид (Orientalism, 1978) катта ҳисса қўшди. Постколониал назария ўтмишда – мустамлака даврида ва ҳозирда – постколониал замонда мустамлакачилар ва тобе халқлар муносабатларини тадқиқ этувчи интеллектуал йўналишдир. У мустамлака ва мустақиллик даврида миллий ўзлик масалаларини тадқиқ этади; тобе халқлар ҳақида мустамлакачилар яратган таълимотлар, адабиёт ва санъат асарларида (нео)колониализмни оқлашга уринишларни ҳам ўрганади.

Ёзувчи Чингиз Айтматов таъбири билан айтганда, постколониал назарияни мухтасар қилиб “жунгжанглар ва манқуртлар ўртасидаги муносабатларни ўрганувчи илмий йўналиш”, деса ҳам бўлади. Агар манқурт ўзининг манқурт эканини англаса, у энди буткул манқурт эмас – постколониал назария унга туя терисидан ясалган қалпоқ асоратидан халос бўлишга ёрдам беради. Нафсиламри, ушбу назария қуйидаги саволларга жавоб излайди:

– асирга тушган найманлар бошига қалпоқ қандай кийдирилган?

– найманларни “маданиятлаштириш”да жунгжангларнинг “шарафли” миссияси нимадан иборат эди?

– жунгжангга хизмат қилувчи “хожа – қул”, “илғор – қолоқ” ва бошқа кўплаб “иккилик”лар (binaries) қандай пайдо бўлган? (“Иккилик”ларга таянган европача илм жунгжангларнинг найманлар устидан ҳукмронлигининг асл мақсади ер ва бойликлар эмас, гўёки инсониятнинг гуманистик идеаллари ва тараққиётига хизмат қилиш экани ҳақидаги иддаони илгари суради.)

– манқуртлар ўз тарихини қандай унутди ёки унуттирилди? Улар дунёни, ўз ўтмиши ва бугунини қандай қилиб жунгжанглар кўзи билан кўра бошлади? Бошидан тери қалпоқ олиб ташланса ҳам, манқурт не сабаб манқуртлигича қолди? Жунгжанглар эса қандай қилиб жунгжанглигича қолган?

Мустамлакачиликнинг асл мақсади – тобе халқнинг моддий бойлигини талашдир. Бойликлар яқингача ҳарбий истило ва сиёсий ҳокимият воситасида ўзлаштирилар эди. Постколониал назариётчилар фикрича, асосий мақсад – мустамлака халқларнинг ўз маданияти, дунёқараши, ўзлигини англашини назорат остига олиш орқали миллий онг устидан ҳукмронликдир. Иқтисодий ва сиёсий назорат миллий онг мустамлакасисиз тўлиқ ва самарали бўлмайди. Миллий онг устидан ҳукмронлик эса халқлар ўзлигини қандай танишини (self-definition) белгилаш билан воқе бўлади. Бу мақсадга икки йўл орқали эришилади: тобе халқларнинг дини, тарихи, адабиёти, санъати ва бошқа маданий ўзига хосликларини йўқ қилиш ёки қадрсизлантириш; мустамлакачининг тилини тобе халққа сингдириш.

Шарқликларни...  шарқлаштириш

Колониализм европаликларнинг босиб олинган ҳудуд ва аҳоли устидан нафақат сиёсий ва ҳарбий ҳокимияти, балки маданияти, маънавияти, онгу тафаккури устидан ҳам ҳукмронлигини кўзда тутади. Африкалик ёзувчи Жеймс Нгуги (1938 йили туғилган) қайд этганидек, жанггоҳдаги зўравонлик мустамлакачилар очган мактаблар синфхонасида давом этди. Хўш, тобе халқларнинг онги қандай қилиб уларнинг ўзига қарши қуролга айлантирилди?

Эдуард Саид “Ориентализм” деган китобида ёзишича, истилолар мобайнида бутун рўйи замин ҳукмдорига айлана бошлаган европаликлар онгида дунёнинг “табақавий иккиликлар”дан иборат яхлит образи (шамойили) ҳосил бўлди. Бу иккиликлар яхши-ёмон, ғарбий-шарқий тарзида, вазиятга қараб, оқтанли-қоратанли, илғор-қолоқ, очиқ-ёпиқ, мутараққий-турғун, европача гуманизм-шарқона зулм (ориентал деспотизм) маъноларини англатиши мумкин. Сиёсий ҳокимлик ўрнатилгач, тобе халқлар таълими, тили, адабиёти ва санъати Европа андазаларию тафаккур тарзига мувофиқ шакллана бошлади, мустамлакачиларнинг таълим даргоҳлари, университетларида маҳаллий элита етиштирилди. Европанинг техника соҳасидаги устунлигига маҳлиё бўлган колониал халқлар европалик нима деса шунга чиппа-чин ишонар эди. Ўзини, ўз тарихини европача фан (антропология, сиёсатшунослик, социология) орқали ўрганган шарқ кишиси тобора Ғарбнинг афзаллигига амин бўлаверди. Эдуард Саид бу жараённи “шарқликларни шарқлаштириш” (orientalizing orientalists) деб атайди.

Мустамлакачи билан тобе халқлар муносабатида тараққиёт ғояси муҳим ўрин тутар эди. Маҳаллий қадриятлар, анъаналарни қолоқ, бузуқ ва ҳоказо салбий маъноларда талқин этган “илмий” қарашларни мустамлака аҳоли ҳақиқат деб қабул қилди.

Тараққиёт ғоясининг муҳим унсури бўлмиш “гуманизм” тушунчаси бора-бора умуминсоний тамаддун, умуминсоний қадриятлар ҳақидаги қарашларни шакллантирди, эволюционизм ғоялари эса барча халқлар муайян ривожланиш босқичларидан ўтишини, бу йўлда илғорлаб кетганлар (яъни европаликлар) ва орқада қолганлар мавжудлигини асослаб берди. Маҳаллий маданиятнинг барча шакллари эскилик сарқити, Европа маданияти эса замонавий, прогрессив, умуминсоний қадрият деб тушунтирилди. Европача илм-фан, таълим, санъат, либос, таом мустамлака халқлар учун порлоқ келажак сари йўл деб талқин этилди.

Европа маданияти – умуминсоний маданиятнинг бир қисми, холос. У мустамлака халқларнинг “қолоқ” маданиятлари ўрнини эгаллаши зарур бўлган умуминсоний тамаддун сифатида тақдим этилгани хатодир. Тобе халқларнинг анъанавий ижтимоий-сиёсий институтлари ва маданияти вайрон қилинишини ҳам ғарбликлар тараққиёт талаби дея талқин этганини ҳеч оқлаб бўлмайди.

Гуманизм ва эволюционизм ғояларининг бу қоришмаси илмий ҳақиқат сифатида барча мустамлакалар, хусусан, чор Русияси ва Совет Иттифоқида аҳоли онгига сингдирилган. Шундай “илмий ҳақиқат” билан қуролланган маҳаллий элита мустамлакачиларга қаршилик кўрсатиш ўрнига “эскилик сарқитлари” билан курашиб, ўз халқини “тараққиёт сари” етаклашда ҳукмфармоларга астойдил ёрдам берди.

Маҳаллий элита ва тобе аҳолига колониал мафкурани тиқиштиришнинг яна бир усули – инглиз, француз, рус ва ҳоказо империя тилларини уларга сингдириш эди. Шу орқали тобе аҳолини империал дискурсга жалб қилиш осонлашарди. Замбараклар билан жисмоний мутелик ўрнатилган бўлса, империя тили орқали руҳий тобелик қарор топтирилади (Нгуги).

(Нео)колониализмнинг таъсир доираси кенг қамровлидир. Тобе халқлар унинг иқтисодий, сиёсий, ҳарбий, маънавий-маданий оқибатларидан ҳамон азият чекмоқда. Тобелар кишанни парчалашга уринмоқда, бироқ (нео)империализмнинг самарали қуроли – маданий “бомба” олдида улар ожиз. Бу “бомба” тобеларнинг ўз тили, жипслиги, курашчанлиги ва ниҳоят, ўзига ишончини синдирмоқда. Шу тариқа тобеларда ўз илдизидан узилиб “муваффақият” қозониш, бошқа (европача) маданиятларга мансуб бўлиш иштиёқи уйғонади. Бора-бора тобелар аллақачон “маърифатлилик” мақомини олган колониал дунёқарашга қарши курашишга ҳожат йўқлигига ишониб қолади. Ҳозирда мустақил бўлган аксар собиқ мустамлакаларнинг янги сиёсий ва зиёли элитаси ана шу кайфиятда десак, муболаға эмас.

Европача таълим олган, асли “туземец” бўлган тунислик Альбер Мемми, мартиникалик Франс Фаннон ва фаластинлик Эдуард Саид каби постколониал назария асосчиларининг асарлари аксилмустамлакачилик руҳида бўлса ҳам, улар икки томонни – мустамлакачи ва мустамлака аҳолини бирдек ўрганган. Кўҳна қитъада сабоқ олган бу олимлар руҳий зиддиятларни бошдан кечирган, чунки ўзлари ҳавас қилган Ғарб илми уларнинг миллиятини қолоқ деб ҳисоблар эди. “Мен ҳабаш бўлиш гуноҳ эканини билдим, ҳабашлардан нафратлана бошладим. Бироқ англадимки, ўзим ҳам шу қавмданман”, дейди қоратанли Франс Фанон. Постколониализм назариётчилари европамарказчи (eurocentric) “илм”ни танқид қилиш билан чекланмай, “ёввойи”лар нега ўз насабидан нафратланишини ҳам тадқиқ этди.

Мустақилликка эришган тобеларнинг асосий мақсадларидан бири ўзликка қайтиш эди. Бу мақсад “ўзимизникидан қўймасин” қабилидаги шиорларда акс этди. “Империализм мазлумлари” мақоми бу борада уларга ёрдам берди: “маъсум ёввойилар” ва “маккор оқтанлилар”. Аммо мазкур ёндашув колониал европамарказчилик каби бирёқлама эди. Шу боис, постколониал назария европамарказчилик таҳлилидан этномарказчиликни ўрганишга ўтди. Боз устига, оқтанлиларнинг собиқ колонияларига таъсири расмий мустақиллик эълон қилингандан сўнг ҳам барҳам топмаслиги аён бўлди.

Постколониал назария жаҳон тарихини ғолиб Европа тарихига айлантиришга қарши чиқиб, уни мағлуб ва тобелар тарихи (Subaltern Studies) билан ҳам бойитиш зарурлигини таъкидлайди. Ҳукмронлар яратган тарихда тобелар тарихига ўрин берилмаган. Шу боис постколониал назария “буюклар тарихи”нигина битган сарой солномачилари назаридан четда қолган йўқсиллар, қуллар ва ҳоказо ижтимоий тоифалар кечмишини ҳам ўрганади (Gayatri Spivak, “Can the Subaltern Speak?”). Бу ёндашувга кўра, тарихнинг мақсади муайян ҳодиса сабабини хослар – озчилик фаолиятини ўрганиш орқали эмас, балки барча ижтимоий гуруҳлар ҳаракати ёки ҳаракатсизлигини тадқиқ этиш орқали очиб беришдир.

Марказий Осиё ҳамон постколониалми?

Постколониал дискурс Марказий Осиёга (МО) ҳам аста-секин кириб келмоқда. Минтақа жамиятларининг постколониал характери ҳали етарлича англанмаган, бу борада узил-кесил тўхтамга келинмаган.

МО постколониал ҳудуд эканига жанубий африкалик тадқиқотчи Дэвид Мур илк бор диққат қаратди. У 2001 йили эълон қилинган мақоласида собиқ совет минтақасидаги жамиятларнинг постколониал мақоми тадқиқотчилар назаридан четда қолиб келаётганини қайд этди (“Is the Post- in Postcolonial the Post- in Post-Soviet? Toward a Global Postcolonial Critique”). Унинг фикрича, постколониализм ва у билан боғлиқ тил, иқтисод, сиёсат, қаршилик ҳаракати каби барча ҳодисалар 1947 йилдан кейинги Жанубий Осиё ёки 1958 йилдан кейинги Африкада бўлганидек, 1991 йилда мустақилликка эришган собиқ социалистик давлатларда ҳам кузатилади.

Бугунги МОни постколониал назария асосида ўрганишнинг бир қатор афзалликлари бор. Жумладан, у минтақадаги адабий жараённи изоҳлашда қўл келиши мумкин. Постколониал назария адабий асарнинг сиёсий, этник жиҳатларини изоҳлаб, унда акс топган миллий орзу-умидни англашга ёрдам беради. Ушбу ёндашув адабиётга инсоннинг ўзлиги, миллий шуури, маданиятини асровчи ва жонлантирувчи, сиёсий курашга чорловчи феномен сифатида қарайди. Дэвид Мур таъкидлаганидек, колониал муносабатлар ҳам синф, ирқ, табақа, ёш, жинс каби “универсал” категориялардек муҳим бўлгани боис, миллий маданиятга колониал тажриба истилоҳлари билан ёндашиш унга янги маъно-мазмун бағишлаши, мавзунинг аввал илғанмаган қирраларини очиб бериши мумкин.

Минтақа халқларининг миллий уйғониш ва тикланиш жараёнини постколониал назария асосида таҳлил этиш ўзликни англаш борасида ҳам жуда муҳим. Айни дамда, бу назария ечимини кутаётган кўплаб муаммоларни юзага чиқаради. Шундай масалалардан бири собиқ Совет Иттифоқининг сиёсий ва ҳуқуқий тизимига дахлдордир. СССР колониал империя бўлганми? Ўзбек, қозоқ, қирғиз, тожик, туркман халқлари унинг мустамлакалари эди, МОнинг постколониал мақоми худди шу масала ечимига бевосита боғлиқми?

Минтақа Совет Иттифоқи мустамлакаси бўлгани айримлар учун қип-қизил туҳмат, бошқалар учун эса айни ҳақиқат. Лекин МО жамиятларидаги аксар кишилар ўзининг постколониал халқ вакили экани ҳақида ўйлашни истамайди, бугунги кунда уни аҳамиятсиз санаб, ушбу мавзу кўтарилишига қаршилик қилади. (Тобе халқларнинг ўз мустамлака даврини унутишга уриниши – “постколониал амнезия” таҳлил этилаётган назариянинг муҳим масалаларидан биридир.)

СССР империя экани масаласида тарихчилар якдил эмас. Баъзилар неча-неча халқлар Москвага тобе бўлгани, минтақа марказ томонидан колониал усулларда бошқарилгани СССРнинг айнан империя бўлганига далолат қилишини таъкидлайди. Бошқалар СССР Франция, Буюк Британия каби анъанавий империя эмас, балки ноодатий империя (affirmative empire) бўлганини иддао қилса, яна бошқалар Иттифоқ жамиятни утопик режаларга асосан қайта қуришга уринган модернизациялашаётган давлат бўлганига урғу беради.

МО жамиятлари совет даврида марказ билан колониал муносабатда бўлганига кўпгина асослар бор. “Колониализм” истилоҳини тор маънода талқин қилганимизда ҳам бу асослар ўз аҳамиятини йўқотмайди. Колониализм – бегона юртни босиб олиш орқали вужудга келтирилган устунлик (domination) ва ўзаро нотенг муносабатга таянган сиёсатдир. Канадалик олим Стефен Слемоннинг ёзишича, “Колониализм бевосита сиёсий ва иқтисодий назорат орқали зулм ўтказмоқдир”. Бундай назорат колониал объектни мафкуравий асосда бошқариш, мамлакатни унинг “ўз розилигига кўра” бўйсундириш тарзида бўлади. “Рози қилиш” турлича кўриниш олиши, таъсирчанлигига кўра фарқланиши мумкин. “Ихтиёрий” ёки “мажбурий розилик”, одатда, тил ва таълим каби “мулойим” соҳалар ёрдамида олинади. Шу маънода, Совет Иттифоқи бошқа анъанавий империялардан “розиликка мажбурлаш” жараёнининг шиддати, оммавийлиги ва кенг қамровлилиги (тоталитарлиги) билан фарқ қилади. Буни, масалан, унинг тил борасидаги сиёсатида ҳам кўриш мумкин. Мустамлакачилик тил соҳасида яққол кўрингани учун постколониал назарияда бу соҳа ўта муҳим ва айни чоқда, мунозарали ҳисобланади. Империя марказининг тил устидан назорат ўрнатиши – у маҳаллий тилларни йўқотишга уринадими ёки ўз тилини миллатлараро ягона мулоқот воситаси деб эълон қиладими – бундан қатъи назар, колониал бошқарувнинг энг самарали воситаси бўлиб қолаверади.

Хусусан, совет тузуми тилнинг семантик жиҳатларини қаттиқ назорат қилишга интилган. Чех ёзувчиси ва диссиденти Вацлав Ҳавел тил орқали назорат қилишни бундай тушунтиради: “Тоталитар тузум одамларнинг кундалик ҳаётини уларнинг ўз қўллари билан шакллантиради, бироқ бу қўлларга мафкуравий қўлқоп кийдирилган. Шу боис, бу тузумда ҳаёт ёлғон ва риёга тўладир: бюрократлар ўзини халқ ҳокимияти деб атайди; ишчилар синфининг озодлиги номи-ла ишчилар қулга айлантирилади; шахс таназзули – озодлик, қонунларни четлаб ўтиш – қонунга итоат дея тақдим этилади; маданиятни йўқ қилиш – уни ривожлантириш, мустабидлик – тобеларга мадад деб аталади; сўз эркинлигининг йўқлиги – озодликнинг, сохта сайловлар – демократиянинг асл ифодаси, чет элларда босқинчилик урушларини олиб бориш эса биродарлик ёрдами дейилади. Тузум ўз ёлғонлари асирига айланиб қолгани боис сохтакорлик билан умрини узайтиришга мажбур. Ўтмишни ҳам, бугунни ҳам, келажакни ҳам сохталаштиради. Ёлғон статистик маълумотлар тарқатади. Хавфсизлик тизими қудратли, бироқ ахлоқан бузуқ эмаслигига, инсон ҳақ-ҳуқуқларини ҳурмат қилишига, ҳеч кимни таъқиб этмаслигига даъво қилади”.

Таъкидлаш жоизки, совет тузуми ҳар доим ҳам “мафкуравий қўлқоп”лар ва “мулойим” методларга суянмаган, баъзан анъанавий колониал усуллардан ҳам фойдаланган. “Рози қилиш” механизмлари иш бермаганда ўжар тоифалар қатағон қилингани, оммавий кўчирилгани бунинг яққол тасдиғидир. Қримтатар, чечен, корейс, Волгабўйи олмонлари каби бутун бошли халқларнинг МОга депортация қилиниши айнан колониал амалиётдир.

МОдаги большевиклар ҳокимияти Яқин Шарқ ёки Африкадаги француз, инглиз мустамлакачилиги билан яна бир соҳада – аёллар масаласида ўхшаш. Анъанавий империялар ҳам, коммунистлар ҳукумати ҳам “эзилган” шарқ аёлини озодликка чиқариш, уни “золим” эркакдан ҳимоя қилишни ўз инсонпарварлик миссияси деб билган. Шарқ аёлини “озод” қилиш, аввало, шарқ эркагини тобе этмоқ учун керак эди. Зеро, бу ҳаракатлар мустамлакачиларга ҳатто оилаларгача кириб бориш учун чексиз ҳокимият ва имконият берар эди. Паранжи ёпиниш ёки келин ўғирлаш одатлари билан курашишга сиёсий тус берилди, чунки шу орқали европаликлар ёки уларнинг маҳаллий гумашталари ўзларини “эскилик сарқитлари” билан курашаётгандек кўрсатиши ва айни дамда, бошқа ёвузликларини пардалаши мумкин эди-да.

Постколониал тажриба шуни кўрсатадики, бир замонлар тобе бўлган халқлар собиқ метрополияси билан яқин алоқаларини сақлаб қолар экан. Шу алоқалар негизида постколониал миллатда собиқ мустамлакачи халққа нисбатан айрича ёндашув шаклланадики, бу миллатнинг ўзига бўлган муносабатига ҳам таъсир қилади. Айни жараён бугун Россия ва МО миллатлари ўртасида ҳам кечмоқда:

– минтақа жамиятларининг, айниқса, Қозоғистон ва Қирғизистон ижтимоий-сиёсий ҳаётида рус тили устунлигининг сақланиб қолиши;

– маҳаллий аҳолининг рус маданиятини ўзиникидан юқорироқ мақомда кўришга мойиллиги;

– сиёсий ва зиёли элита вакилларининг рус адабиёти, санъати, тарихи, фалсафасини ўзиникидан яхшироқ билиши;

– ёш авлодни ҳали ҳам рус тилида ўқитишга интилиши;

– минтақада Россиянинг электрон ва босма ОАВ устунлиги ва бунинг оқибатида ҳудуд аҳолиси, кези келганда, Россиянинг ижтимоий-сиёсий ҳаёти ҳақида ўз мамлакатиникидан ҳам кўпроқ маълумотга эгалиги;

– миллий ўзликнинг шаклланишида муштарак совет ўтмиши ҳақидаги хотиранинг бошқа тарихий даврларга қараганда кучлироқ таъсирга эгалиги;

– ўрта ва катта ёшли қатламнинг СССРни қўмсаши ва бу ҳол Совет Иттифоқини кўрмаган ёш авлоднинг муайян қисмига таъсир этаётгани.

Рус идентлигининг (ўзлигининг) мустақил МО миллатлари идентлигига таъсири борасида яна кўп гапириш мумкин. Аммо хулоса шуки, XIX аср охирида капитализм минтақага Россия орқали қандай кириб келган бўлса, ХХ аср охирида глобаллашув ҳам шу тариқа кириб келмоқда. Глобаллашув жараёнида МО давлатларини иқтисодий, маданий ва ҳарбий жиҳатдан Россия ва бошқа янги империал кучларга тобе қилишга уринишлар кузатилмоқда.

1991 йилдан буён минтақа давлатлари ўз мустақиллиги ва миллий давлатчилигини мустаҳкамлаш соҳасида йирик муваффақиятларга эришди. Айни чоқда, бу давлатлар бошқа (нео)империал марказлар билан нотенг муносабатларга киришганидан ҳам кўз юмиб бўлмайди. Жаҳондаги иқтисодий-сиёсий муносабатларни бошқариб турган айрим давлатлар МО билан постколониал ҳудуд сифатида муносабатда бўлмоқда. Шунга кўра, минтақа жамиятларининг сўнгги 25 йиллик тараққиёт йўлини, шу ҳудудда кечаётган бугунги жараёнларни таҳлил этиш учун ижтимоий фанларнинг янги концепциялари, чунончи, постколониал назариядан ҳам кенг фойдаланиш маъқул кўринади.

Сардор САЛИМ

“Tafakkur” журнали, 2017 йил 2-сон.

“Ки сен ҳам ҳур туғилғонсен” мақоласи