Охирги вақтларда кинофильм формати ниқобида яратилаётган кўплаб медиа-маҳсулотлар орасидан санъат талабларига мутлақ жавоб берувчи асарларни ажратиб олиш мушкул бўлиб қолмоқда. Топганимизда ҳам иккиланиш кучли. Сабаби, тайёр ахборотлар оқимига ўрганиб қолган онгимизни саволларга кўмиб ташлайдиган асарлар бизга тушунарсиздек туюлаверади. Ичимиздан, “ёки даҳшатга солсин, эҳтирос уйғотсин ёки янги гаплардан гапирсин. Ўзинг тушуниб ол, дегани керакмас”, каби ўйлар ўтиши эҳтимоли ҳам йўқ эмас. Бу маънода кинодраматург Эркин Аъзамнинг киноқиссаси асосида суратга олинган “Баҳорни қувиб” фильмининг “ҳазми” жуда енгилдек туюлади. Аммо...

“Баҳорни қувиб” фильми бир қарашда ёшлик ўтида куйган кўнгилнинг армонли севги тарихи, пешонаси шўр Роҳатойнинг илк ва сўнгги муҳаббати ҳақидадек. Лекин, 60 га яқинлашган аёлнинг Арчалида ўтган икки йиллик ёшлик чоғлари эсланиши ортидан, уни бу манзилга етаклаган сир биргина бу эмаслигини тушунгандек бўласиз. Аниқроғи, бу ҳикоя орқали киноижодкорлар айтмоқчи бўлган чўнг тазарруларни ҳис этиш енгил эмас. Назаримизда, ёш умри ҳасад оловида куйдирилган, ҳатто севгани ҳам бир умрлик “тамға”дан асрай олмаган бир ўзбек қизи қисмати ўлароқ, бир қавмнинг униб ўсолмай, кўкаролмай, боғичини ечолмай қолган, қолаётган фарзандлари тақдири тўғрисидадек, бу фильм.

Киноқисса муқаддимасида драматург Роҳатой Шукуровани шундай таърифлайди: “Олтмишларга яқинлашганига қарамай, кўрку латофатини йўқотмаган, “ўзига қарайдиган” замонавий аёллар тоифасидан. Бирмунча ҳурпайтириб шаклга солинган сочлари маллага мойил бир тусда. Бўйнидаги ҳарир зангори шарф учмоққа шайланган қалдирғочсимон мақомда – бир ёнга қийшайтириб қўйилибди; қаншарида ойналари жилоли қора кўзойнак. “Бу таъриф ўқувчи кўз ўнгида ўзига бир оз бино қўйган, бутун ташқи қиёфасидан бадавлатман, деб турган бир оз шартаки, бир оз мағрур “пўрим опахон”ни гавдалантиради. Кейинги мисралар, тасаввуримизни янада ёрқинлаштиради: “Мана, Роҳат опамиз дўнг бошида чўнқайибгина ўтирибди. Қўлида узун сигарет, чекаётир. Жонсарак кўзлари ниманидир қидириб пастга боқади”. Фильмда илк марта қаҳрамонимиз чеҳрасини Арчалига тушиш йўлидаги дўнг устида кўрамиз – машинани бир зумга тўхтатган рулдаги 40-45 ёшлар чамасидаги аёл йўлга қарайди: “Шунча йил бўпти-я, буёқларга кемаганингга...” Кўзлар бир оз ёшланган, чеҳрада сирли андуҳ ҳукмрон. Актриса Раъно Шодиева ижросида киноқиссадан фарқли ўзгача қиёфа бўй кўрсатади – гўзал, маъюс чеҳра эгаси нимадандир ҳайиққан каби, ички қўрқувга бўйсунган каби йўлга отланган. Суҳбатдошлари билан ҳам ийманиброқ гаплашади – маданиятли тарбия намунасими, балки. Бошланишда ҳавас уйғотган шаҳарлик опанинг сирлари очила бошлагач, уни ёқтириш ёқтирмаслик ёки унга ачиниш-ачинмаслик томошабин ихтиёрига ташланади.

Роҳатой Шукурова 35 йил аввал мактабда бирга ишлаган ҳамкасби Қудрат аканинг қабрини зиёрат қилиш баҳонасида Арчалига келганини билганимиздан кейин, “Каптива”га миниб, ўзига адаш қизалоқ билан қишлоқ кўчаларида кетаётган “момо” ортидан кезган миш-мишлар унинг бу маконда ўтган ёшлик дамлари тарихини тахма–тах оча боради.

“Арчалига севги-муҳаббатни шу олиб келган, дейдилар-ку! Илгари севги-певги деган гаплар бўлмаган экан. Ўзи чиройли бўлгани учун опкелгандир-да...

– Эшитишимча, ана шу опкелган нарсаси ўзининг бошига етган!

– Опкелгану ташлаб кетган-да! Ана кейин бошланди севги-севги ўйини!”

Орадан анча йиллар ўтганига қарамай, Роҳатой Шукурова ва Қудрат Рамазонов ўртасидаги муҳаббат Арчалида унутилмаган. Энди шу аёл биргина қўнғироқ билан бировни ишга жойлаган, бошқасини касалхонага, хуллас қўлидан келганча иши тушганнинг оғирини енгиллатмоқда.

Режиссёр ўз услубига содиқ ҳолда атроф-муҳитни ўраб турган деталларга ортиқча урғу бермайди, ҳодисани шунчаки кузатади, киносценарийнинг ўзигина еча оладиган шифрларини ёзувчи ифодалаган ритмдан ўзи истаган ритмга кўчиради, ўз навбатида бу ритмни томошабин ўзича ҳис этади, тинглайди. Аюб Шаҳобиддиновнинг аввалги кинокартиналарни эсласак, режиссёр худди моҳир мусаввир мисол нафис рангларда композиция яратиши хотирга келади. Унинг картиналарида кескин – қизил ва қора, яшил ва сариқ, оқ ва кўк ранглар каби иссиқ ва совуқ туслар контрасти деярли учрамайди. Ҳолбуки, у суратга олишга жазм этган киноқиссалар, сценарийларга киритилган сирли кодларнинг ечимини турлича талқин этиш мумкин бўлса-да, А.Шаҳобиддиновнинг ёндашувида антагонистни ҳам, протагонистни ҳам бир ёқлама профилда кўрмаймиз.

“Баҳорни қувиб” фильмининг адабий асосида ҳам драматург ўз қаҳрамонлари тарҳини чизар экан, образлар характерини тўлақонли ифодаламайди. Воқеалар ривожини кузатиш асносида ўқувчининг ўзи керакли образни хаёлида гавдалантиришига имкон берилади. Лекин, режиссёр ўқувчидан фарқланади, албатта. Режиссёр ёзувчининг илмоқли тагмаъноларини кўпроқ англай билади, шу боис ҳам у томошабинга сценарий мазмунини янада кўпроқ намоён этишга даъвогарлик қилади.

Фильмда А.Шаҳобиддинов Роҳатой Шукуровани актриса Раъно Шодиева қиёфасида кўраркан, экрандаги бош қаҳрамон қиссадагига нисбатан юмшоқ табиати билан фарқланади. Бу ўринда режиссёр тўғри танлов қилганига шубҳа йўқ. Фильм психологик драма жанрига монанд ритмда давом этиб, ёлғизлик билан дўст тутинган Роҳатой Шукурованинг чеҳраси каби чиройли қалби билан ҳам таниша борамиз. Марҳум Қ.Рамазоновнинг қуйиб қўйгандек ўзи бўлган ўғли Нодир (актёр И. Бердиев – Қудрат Рамазоновни ҳам актёрнинг ўзи ўйнаган), унинг рафиқаси Ойгул (актриса Б.Асрлонова), қизи Роҳатой (актриса Ф.Ойбекзода), нафақадаги ўқитувчи Юсуф Бобоёров (Эргаш Раҳимов), “алкаш” Ваҳоб Хожиқулов (актёр Р.Картаев) ва бошқалар билан суҳбат жараёнида Роҳатой Шукурова майин табассуми, унсиз кўз ёшлари, холис ёрдами, аччиқ гаплари билан ўз портретига чизгилар беради. Баъзан бу чизгилар атайин хира – хомаки штрихлар билан ифодаланса, баъзан киноқиссада акс этмаган ҳаракат, сўз, ижро билан портретга қуюқроқ тус берилади. 

Режиссёр Роҳатой Шукурованинг ёшлигини ижро этиш учун актриса Р.Аҳмаджоновани танлаб, адашмаган. Р.Шодиева ва Р.Аҳмаджонова ижросида бир инсоннинг ёшлик ва улуғлик даври ўтмиш ва бугунги кун билан мутаносиб уйғунлик касб этган. Кези келганда айтиш керакки, Аюб Шаҳобиддинов ўз фильмлари учун актёрларни тўғри танлаши билан бирга, уларни кино муҳитига мослаштира биладиган, ўша воқеликда яшата оладиган саноқли режиссёрлардан. “Баҳорни қувиб” фильмида ҳам режиссёр ўз актёрларининг ҳикоя этилаётган муҳитга – ўтмиш воқелигига ҳам, давримиздаги қишлоқ муҳитига ҳам сингиб кета олишларига эришган. Икки адаш Роҳатойлар ва ёш Роҳатой Шукурова, Ойгул келин, Нодир (Қудрат Рамазонов), Юсуф бобо, Лариса Шевченко, директор, мактаб ўқувчилари – ҳаммалари Арчалидаги ўтмиш ва мавжуд ҳаёт тарзи ишонарли баён этилишида якдил бўла олганлар. Ҳатто, В.Хожиқуловга ҳамшиша бўлганлар ҳам, актёрлар эмас, худди шу қишлоқнинг одамларидек тасаввур ҳосил қилади. Бу ўринда режиссёр, оператор, бастакор, рассомлар (постановка, либослар, грим бўйича), монтаж устасининг меҳнатлари алоҳида эътирофга лойиқ.

Лекин, негадир ҳар қачонгидан ҳам бу гал кўпроқ режиссёрнинг “мўйқалами” кино манзараларини янада ёрқин рангларда, кучли контрастда ифодалашини истаган эдик. Аммо Аюб Шаҳобиддинов бу сафар ҳам ёзувчи тақдим этган бирламчи манбадан кўп узоқлашмайди, камроқ қисқартиришлар, оз-моз тўлдиришлар билан, ўзининг доимий услубига содиқ ҳолда фильмни суратга олган. Бу содиқлик – яна ўша биқиқ меҳмонхонадаги телевизор орқали асар ғоясини ёритишга озми кўпми ёрдам берувчи мултқаҳрамонларда кўринади. Худди бу маконда яшаётганлар шу анимацион фильм қаҳрамонлари каби гўдаклик ёшидан ўтмаган, ўз ҳуқуқи, эркинлиги, мустақиллигини ҳамон катталарнинг кўрсатмасига кўра белгилайди, дегандек. Бизда эса, наҳотки, режиссёр аввалги фильмларида қўлламаган, тамомила бошқа бир мажоз билан шу фикрни ифодалашга имкон топмаган бўлса, деган ҳақли савол туғилади.

Фильм воқелигининг қаҳрамонлари ўзимизнинг оддий кишилар. Улар орасида фавқулодда бир ўзгача қаҳрамонлар йўқ. “Ойлигини ҳам, гулини ҳам беш бола, уй-рўзғор жеб битирган”, отаси ўқишини истамай, қариндошга узатган Ойгул келин, мактабда ўтган эллик йиллик сиру савдони унутмаган, 90 ни қоралаётган “Маориф аълочиси” Бобоназаров Юсуф бобо, ёшлигида “Келажакда химик бўламан, янги модда кашф этмасдан Арчалига қайтиб келмайман”, деб онт ичган, лекин яккақўл отага ёрдам бериш учун, ўқишни давом эттиролмай, қишлоғига қайтган Шукуров Ҳаким... Улар кўп.. Бу манзилга бир вақтлар “севги опкелган” Шукурова эса энди яна келиб, ўчаёзган “гап қозонига” ўт қалаган... Ҳаммаси бир ажиб ҳикоя тарзида давом этади – икки ёш севгисига қарши ота-она орзуси, ёшларга ҳасад қилган Хожиқуловнинг рашки. Бу ҳикоя худди асрлардан бери такрорланиб келаётган – Кумушнинг ўлимига, Зайнабнинг ақлдан озишига, Отабекнинг бахтсизлигига сабабчи бўлган ота-она орзусини эслатади. Бу орзуга қарши чиқолмаганлар, ёшлик ўтини, шижоатини, болалик куч-ғайратини айни замон ва макон ҳадларидан ҳатлаб ўтолмай, шу ерда қолдираверади. Шунинг учун ҳам, асл ҳақиқатни ажратолмай, унинг ниқобини кийган ёлғонга алданади, унга сажда қилади, унинг қулига айланади. Ва бу тақдирдан нолимайди, Хожиқуловлар унга тегмаса, куни ўтса бўлди.

Томошадан сўнг кўнгилдан ўтган шундай фикрлар, балки шундай, балки шундай эмас, деган дилеммада кишини кўп иккилантирди. Лекин тошкентлик “қўли узун” аёлдан имкон қадар фойдаланиб қолишга интилаётган арчалиликларнинг ҳаракатлари орқали ёзувчи “баҳорни қувган” Роҳатой Шукурова эмас, балки шу манзилда истиқомат қилаётганлар, дегандек туюлади. Тўғрисиям-да, энг яхши, “химбиолог” ўқитувчини бўҳтон билан мактабдан ҳайдалишига ҳам, унинг меҳнат дафтарчасига чатоқ бир моддани ёзиб, мактаб тугул бошқасига ҳам жойлашолмай, оила қуролмай дунёдан тоқ ўтишига ҳам беихтиёр сабабчи бўлмаганми бу ердагилар. Ҳаммасига биргина Ваҳоб Хожиқулов айбдор эмас-ку, ахир. Ваҳоланки, энди улар Роҳатой Шукурованинг бир оғиз гапини пойлайди: қўшни аёл айтганидек, “Боқча мудирлиги нима – оғзининг ели-ку! Ўзими, эрими каттакон вазир бўлса!” Бу дегани иқтисодий-ижтимоий томондан ўқиб ўрганишга, шахсий ривожланишга имконият ва шароит бору, ҳуқуқи, эркинлигини ўз қўлига олишга ҳалиям мардонавор шижоат етишмайди, деганимикин...

Қўрқув ҳукмронлик қилган танада тафаккур эркинлиги чекланади, чунки қўрқув руҳни бошқара олади, натижада руҳ эркинлиги ўз қўлида эканини, мустақил, озод бўлиш учун қўрқувни енгиш кераклигини унутади. Пировардида, эгилган, букилган ҳақиқат ўз баҳорини кутаверади. Ваҳоб Хожиқулов танасидаги қўрқув унинг тафаккур доираси тор бўлишига, шу боис ҳукмрон синф кўрсатмаларига кўр-кўрона бўйсунишга, бошқаларни ҳам бу кўрсатмалар билан қўрқитишга ўргатиб қўйган. Ўша даврни бошдан ўтказган томошабин 1984 йиллардаги ёлғончи ҳукмрон синфнинг мантиқсиз кўрсатмаларини яхши эсласа керак. Хожиқуловлар ўз нафсига бўйсунган вақтларда амалининг “тўғри” эканини ҳар хил “шиорлар” билан хаспўшлаб келган. Аслида, ундайларга мавжуд ҳокимиятнинг кўрсатмалари бир баҳона, холос. Аммо, орадан икки чорак аср ўтиб, ҳақиқат очилгудек бўлса, умр сўнгида ўз қурбони олдида шармандаларча тазарру қилади: “Сени хотин қилмоқчи эдим-да... Сенга ҳавасим келарди, Роҳат, ишон! Сен эса бизга ўхшаганларни назарингга илмасдинг! Нима қилай, мен ҳам кейин ўзимни кўрсатгим келган-да. Бари рашкдан, аламдан!”.

Шу боис “Баҳорни қувиб” фильми икки севишган қалбнинг армонли ўтмиши ҳақидагина эмас, дейиш мумкин. Асар замирида жамланган ғоялар беҳисоб. Бир кўришда биринчи ғоя, иккинчи гал кўришда бошқаси бўй кўрсатиб, томошабинни ҳайратга солаверади. Бастакор У.Каримов басталаган мусиқа эса бош қаҳрамоннинг ички кечинмаларини ҳис этишга ҳар томонлама ёрдам беради: Арчалига кетаверишда бошланиб, бот-бот такрорланган мусиқа қаҳрамонимизни фикран ўтмишга бошласа, катта арчанинг атрофида янграган куй гўё покиза муҳаббат ва ёшликнинг рамзи бўлиб садо беради. Айнан шу жой, айнан шу маконда ўтмиш, бугун ва келажак: учала Роҳатойларнинг учрашуви табиий равишда содир бўлади. Уфққа ботиб бораётган қуёш нури бу учала аёлнинг чеҳрасига ўзгача нур сочиб, гўзал ёноқларда порлайди. Мудом яшил рангини йўқотмайдиган якка Арча эса мисоли боқий севгининг абадий тимсоли сифатида беҳисоб аҳди-паймонларнинг сирли гувоҳи бўлиб, тик туради. Худди шу жойда бир зум тўхтаб, бу манзарага боқсангиз, табиатнинг бетакрор чиройига гувоҳ бўласиз. Бир зум ўша жойда бу ажойиб манзарадан баҳраманд бўлишни истайсиз. Томошабинда бундай “саспенс” ҳолати пайдо бўлишида режиссёр бошчилигидаги постановкачи рассом Ш.Ибраймов, либослар бўйича рассом З,Ғаниева, грим бўйича рассом З.Собировалар ва бошқа барча ижодий гуруҳнинг ажойиб меҳнати самарасини кўриш мумкин!

Мазкур янги ўзбек фильмининг илк кўригида Роҳатой Шукурова қисматидан мутаассир бўлиб кўз ёш тўкканлар кўп бўлди. Томошабинларнинг аксари ёш бўлишига қарамай, ҳақиқий муҳаббат тимсолини кўра олдилар, бош қаҳрамонга ҳамдард бўлдилар. Асар якунида Роҳатой Шукурова бутун фильм давомида эгнидан ечмаган қўнғир тусдаги кийими ўрнига оппоқ либосда ортига қайтади, худди ўтмишдаги қалб оғриқлари, оғир юк ва ғамлардан буткул қутулган каби. Яна бир покиза севги қиссасининг дебочаси унинг ортида қолади. Режиссёрнинг ўзига хос бу ечими ҳам фильмга ўз вақтида керакли нуқтани қўя олган.

Кинодраматург Э.Аъзам “Баҳорни қувиб” киноқиссасини режиссёр учун тайёр қўлланма кўринишида ёзган. Эҳтимол, шунинг учун ҳам асарнинг режиссёрлик сценарийсига катта ўзгартириш киритилмаган, аниқроғи бунга ҳожат ҳам бўлмаган. Буни муаллифнинг ўзи унчалик хоҳламаган бўлиши ҳам, мумкин, балки. Бир тарафдан фильмнинг енгил томоша қилиниши, кўрик вақтида ижодкорлар унинг замирига яширган кодларни қидиришга мажбур бўлмаслиги асарнинг мухлислари сонини оширади.

Истардикки, ҳар бир ўзбек томошабини “Баҳорни қувиб” фильми тубидаги яширин ғояларни бир кўришда англаса, тушунса, ўзига зарур хулосалар ола билса. Бунинг учун ҳар бир фильм суратга олинишига ажратиладиган керакли маблағга, тайёр фильмларнинг рекламаси учун ҳам зарур маблағ суммаси қўшилса, республиканинг ҳар бир ҳудудида янги фильмларнинг намойиши учун (мавсумий эмас) кинотеатрларда мунтазам равишда намойишлар ўтказилса, мақсадимиз сари бошланғич қадамларни қўйган бўлардик. Ана шунда санъатнинг барча талабларига жавоб берадиган ўзбек кинофильмлари халқаро кинофестивалларда дунёга танилибгина қолмай, бугуннинг кераксиз ахборотларига бўккан ўзбек томошабинларининг ҳам севимли фильмлари қаторига қўшилиши мумкин бўларди.

Шоҳида ЭШОНБОБОЕВА