Бу йили Туркистон халқининг миллий қаҳрамони, жамоат, маданият ва маориф арбоби, уламо, биринчи ўзбек драматурги, миллий театр муассиси, улуғ матбуотчи, таржимон Маҳмудхўжа Беҳбудий таваллудининг 150 йиллиги кенг нишонланмоқда.

Номи нафақат Туркистон зиёлиларига, Осиё ва Европанинг кўпгина мамлакатларида ҳам маълум ва машҳур бўлган Беҳбудийнинг ҳаёти ҳамда фаолияти деярли бир асрдан буён тарихчи, адабиётшунос, сиёсатшунос, санъатшунос, ҳуқуқшунос олимлар, кенг жамоатчилик эътиборида. Қуйида сиз азиз муштарийларга Беҳбудийнинг миллий ва диний қадриятлар, замонавий таълимнинг мамлакат тараққиётидаги аҳамияти хусусидаги айрим қарашларини ҳавола этамиз. Умид қиламизки, ушбу баёнимиз Беҳбудий шахсиятини янада чуқурроқ билишга, тарихий тафаккурингизни бойитишга хизмат қилади.

Маълумки, миллий қадриятлар кишиларнинг табиий, тарихий ва ижтимоий бирлигини таъминлайдиган этник маконда шаклланади. Ўзбек халқининг асрлар давомида шаклланиб, сайқалланиб келган миллий қадриятининг такомиллашиб боришида ислом динининг аҳамияти ва ўрни жуда салмоқли эканига ҳеч ким шубҳа қилмайди. Зеро, миллатимизнинг маънавий мероси, анъаналари, урф-одатларини мана шу муқаддас диндан айри ҳолда асло тасаввур қила олмаймиз. Диний қадриятлар, исломий тушунчалар ҳаётимизга шу қадар сингиб кетганки, уларсиз биз ўзлигимизни йўқотамиз.

Ватанимиз тарихининг ўта зиддиятли, таҳликали, турли ижтимоий-сиёсий жараёнлар юз берган даври – XIX асрнинг охири – XX аср бошларида Туркистонда вужудга келган жадидчилик ҳаракатининг аксар намоёндалари айнан ислом шариати аҳкомларини миллий-анъанавий қадриятларни сақловчи восита деб билганлари ҳам бежиз эмас. Ҳатто айрим жадидлар ўз фаолиятларини шариатдан четга чиққан ҳолда тасаввур этган эмаслар.

Ўз даврида маиший турмушни, миллий урф-одатларни ислоҳ қилиш борасида жадидлар талайгина ишларни амалга оширдилар. Масалан, маросимлардаги дабдабабозлик ва исрофгарчиликларни кескин танқид қилдилар.

Туркистон жадидчилигининг асосчиси бўлган Маҳмудхўжа Беҳбудий “Ойна” журналининг 1913 йил 6-7-сони, “Аъмолимиз ёинки муродимиз” мақоласида мусулмонларга қарата “Кулу ва ишрабу ва ло тусрифу” [“Қуръони карим”, “Аъроф” сураси 31-оят. Маъноси: Енглар, ичинглар лекин исроф қилманглар!] оятига риоя қилган ҳолда исрофгарчиликка йўл қўймасликка чақиради. “Тўй ва таъзияга сарф қилинатургон оқчаларимизни биз, туронийлар илм ва дин йўлиға сарф этсак, анқариб [қисқа фурсатда] оврупойилардек тараққий этармиз ва ўзимиз-да, динимиз-да обрўй ва ривож топар”, деб халқни даъват қилади Беҳбудий “Бизни кемирувчи иллатлар” сарлавҳали мақоласида [“Ойна” журнали, 1915 йил, 13-сон].

Умуман олганда, ўша даврда жадидлар, тараққийпарвар уламолар асрий миллий қадриятлар ҳамда маҳаллий аҳолининг менталитетига хос бўлган ахлоқ-одоб меъёрларининг ҳимоячиси бўлиб чиқдилар. Бу хусусда маърифатпарварлардан Чўлпоннинг қуйидаги сўзлари фикримизни далиллайди: “Эй қариндошлар... катта илтимосимиз шулдурки, Оврўпанинг мўдосидан, шишасидан, бузуқ ахлоқидан намуна олмасдан ва бунларға бул жиҳатдан тақлид қилмасдан, балки илм, фан, ҳунар, саноатга ўхшашлик маданиятлардан намуна олиб, бул жиҳатдан тақлид қилмоғимиз лозимдур. Оврўпонинг мўдоси ва бузуқ ахлоқи сизларни хонавайрон, беватан, асир-қул қиладур. Бундан сақланингиз!!!” [Ватанимиз Туркистонда темир йўллар // “Садойи Фарғона” газетаси. 1914 йил 6 июнь].

Беҳбудий мусулмонлар барча нарсани шариат қолипига солиб, илм ва тараққиётда бошқа халқлардан ортда қолиб кетганидан изтиробга тушади. Самарқанд муфтийси бўлган Беҳбудий ислом ақидалари ҳамда шариат қонунларидан ўз манфаатлари йўлида фойдаланиб, муслумонларга зуғум қилаётган баъзи эшон ва муллалар, илми саёз уламоларни қаттиқ қоралайди. Ҳақиқий “уламо” барча мусулмонлар ҳаётини муфовиқлаштириб турувчи ижтимоий куч бўлиши керак, деб ҳисоблайди. “Уламолар ва ҳар бир миллатнинг ақлий меҳнат билан шуғулланувчи шахслари, ўз миллатларининг келажакдаги йўлини кўрсатиб беришлари, маслаҳатлар беришлари, урф-одатлар ислоҳоти учун масжидларда ваъз-насиҳатлар қилишлари, мактаб ва мадрасаларда бу дунё ҳамда охиратда керакли бўлган илмларни ўргатишлари; газета ва китоблар ёрдамида миллатни қай тарзда бой қилиш тўғрисида мулоҳаза ва мубоҳасалар қилишлари керак”, деб ёзади Беҳбудий.

Пешқадам зиёлилар ўлка халқларини фалокатдан, яъни маданий жиҳатдан маҳдудликдан асраб қолиш мақсадида ўз олдиларига қўйган бирламчи вазифа ислом аҳкомлари, Қуръон оятлари, ҳадислар ва шариатнинг тўғри талқин қилинишига эришиш, маориф тизимида ислоҳотлар ўтказиш ва замон талабига жавоб берадиган таълим тизимини яратишдан иборат бўлди.

Маҳмудхўжа Беҳбудий (1909), Абдулла Авлоний (1910) ва Абдурауф Фитратлар (1915) ўз билимларига таянган ҳолда дунё халқлари маънавий маданиятини сақлашда ислом динининг аҳамиятига оид “Мухтасар ислом тарихи” китобларини яратдилар.

Беҳбудий ўзининг деярли барча ижтимоий-сиёсий, илмий, диний-маърифий чиқишлари (китоблари, дарсликлари, мақолалари)да миллатни, айниқса, ёшларни янги, замонавий илмларни эгаллашга ундайди. Маърифатпарвар, зиёлига хос одоб билан уламоларнинг ҳам дунёвий илмлардан бохабар бўлиши зарурлигини уқдиради. Янги илмдан бебаҳра уламолар ҳам фаръий (иккинчи даражали) ва сатҳий – чуқур ўйламай ўзи каби ноқилларни (нақл қилувчи, демоқчи) ёмон кўриб, ёмон кўз ила қарашлари ноўрин эканини, эски ҳукамо, ҳайъатчи ва сайёҳларнинг сўзи “ҳикоят” мақомида тафсирларимизгача суқилгани учун “оят – файласуф сўзидир, ҳаким ва роҳиб каломидир”, деб баҳс қиладиган ҳозирги баъзи аҳли замона ва ажнабийларга бир катта далил ва кам илимлилар олдида даста ҳужжат бўлаётганини куйиниб таъкидлайди.

1905 йилда нашр этилган “Мунтахаби жуғрофия” дарслигининг 1-жилди “Янги ҳукамоларнинг сўзидан намуна” бўлимидаги фикрлар унинг илм ўрганиш заруратига бўлган муносабатини яққол ифодалайди. Жумладан, у шундай ёзади: “...ҳайъати жуғрофий ҳикмати табийия ва казо-казони билатурғон ёшларимиз, ҳақиқати исломдан бехабарларимиз эски афсоналарни мусулмон китоблариға кўруб мусулмон китобларидан эътиқодлари бўшайдур. Кейинги вақтға шундай кам эътиқод ёшларимиз тез кўзға кўринадур. Эмди бунга бир даво – чора лозимдур. Худоға шукурки, яна чораси эски ва янги илмларни ўқумоқ ва саъйи қилмоқ ила бўладур”.

Тарихдан маълумки, 1917 йилда Туркистон ўлкасида содир бўлган инқилобий ҳодисалар жамиятда кескин бурилишларни ясади. Большевизм тубжой миллатнинг турли қатламлари орасида юзага келган қарама-қаршилик ҳолатидан устамонлик билан фойдаланиб, маҳаллий халқ орасига ҳам секин-аста кириб борди. Айни пайтда миллатлар орасига қутқу солиб, ажратиш ва жамиятни синфий асосга қуриш ҳаракатини кучайтирди.

Маҳаллий аҳоли большевиклар илгари сурган синфий кураш, пролетар инқилоби ва пролетариат диктатураси, “адолатли социалистик жамият”ни барпо этиш ғояларидан жуда узоқ эди. Шунинг учун ҳам ҳокимиятнинг советлар қўлига ўтишини кўпчилик мусулмон зиёлилар, тараққийпарвар шахслар қатъиян қоралаганлар.

Ўлкадаги асосий омманинг орзу-умидлари Россия империясининг мустамлакачилик зулмидан озод бўлиш, мустақил демократик миллий давлат барпо этиш, асрий урф-одатлар, анъаналарнинг сақланиб қолишидан иборат эди. Айнан мазкур мақсадларга эришмоқ учун ўлкадаги барча миллатпарвар кучларнинг бир ёқадан бош чиқариши, бирлашиши даркор эди. Беҳбудийнинг ўз чиқишларидаги “Эй ҳазрати уламо! Эй тужжор, аҳли касаба ва ағниё (бойлар)! Эй, ғайратли ёшлар! Нифоқ ва бир-бирига душманликни ташлангиз. Худо ҳақи, арвоҳи анбиё ҳурмати ва бу кунларда қорнини тўйғазолмайтургон етим ва бевалар ҳақи бири-бирингиз ила иттифоқ этуб, жамиятлар барпо қилуб, ҳолиқ Худонинг нафъиға, дин ва миллат йўлиға хизмат этингиз” [Муҳтарам самарқандийларға холисона арз // “Ҳуррият” газетаси. 1917 йил 13 май] сингари хитоблари айнан шунга йўналтирилганди.

Бир мақсад йўлида кураш олиб бораётган миллат зиёлиларининг жадид ва қадимчилар гуруҳларига ажралиши эрк ва озодлик учун бўлган курашга ўзининг салбий таъсирини кўрсатиши муқаррарлигини чуқур англаб етган Беҳбудий “...Туркистон мусулмонлари, Россиядан ажралмаган ҳолда қадимчилар ва жадидлар ўртасидаги зиддият ва ихтилофларимизни тугатиб, бирлашмоғимиз лозим.... Агар биз, Туркистон мусулмонлари, биргаликдаги саъй-ҳаракатларимиз билан ислоҳотлар ва иттифоққа интилсак, зиёлилар ва тараққийпарварларни бой ва уламолар билан бирлаштирсак, унда биз бу билан динимиз, миллат ва ватанимизнинг гуллаб-яшнаши учун улкан хизмат қилган бўламиз” [Баёни ҳақиқат // “Улуғ Туркистон” газетаси. 1917 йил 12 июнь], дейди.

Афсуски, Туркистон халқларининг ҳам, тараққийпарварларнинг ҳам миллат равнақи, юрт озодлиги, мамлакат тараққиёти борасидаги юксак орзулари ушалмай қолди. Ватанимиз қарийб 70 йиллик мустабидликка мубтало бўлди.

Миллатимиз ойдинларидан бири, маърифатпарвар жадид, буюк муаллим Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг ҳаёти мустабид совет тузумининг фитнаси оқибатида 1919 йилда фожеали якун топди.

Ўз халқининг таназзули ва тараққиётини ўйлаган буюк инсон Маҳмудхўжа Беҳбудий ижтимоий ҳаё, сиёсий ҳамият, миллат бирлиги ва равнақи йўлида эл-юртга хизмат қилди.

Айнан шунинг учун ҳам, Ўзбекистон халқи тирик экан – миллат яшар, миллат маърифати гуллар экан – Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг номи барҳаётдир.

Мурод ЗИКРУЛЛАЕВ,

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги

Қатағон қурбонлари хотираси давлат

музейи директорининг илмий ишлар бўйича ўринбосари