Бошқалар каби бўлма, ўзгаларнинг ҳам бошқача бўлишига қўйиб бер

Хенрик Ягодзинский

– Русларнинг муқаддас байрами – Православ пасхасида тайёрланадиган егуликлар зўр-да! Турли рангларга бўялган тухумларни уни ёқтирмайдиганлар ҳам иштаҳа билан ейишади. Кулич ширинлигининг такрорланмас таъми, ажойиб кўриниши сабаб кўпинча уйимизда талаш бўлиб кетади…

– Руспарастмисан?! Ҳар икки гапнинг орасида русча қўшиб кетишинг, релокантлар ҳақида ортиқча қайғуришинг етмагандай, энди христиан байрамларида шерик бўлишинг ғалати!

***

– Жамоат транспортларининг аёллар ва эркаклар учун алоҳида қисмларга ажратилиши аёлларнинг ҳар томонлама хавфсизлиги учун фойдали бўлади.

– Радикал бўлиб кетяпсиз!

***

– Бугун бирам бетайин ҳайдовчи учради-ей! Узундан узоқ тирбандликда туриб қолдик. Светофорда “Эшикни очиб юборинг, намозга улгуришим керак”, десам ҳам мумкинмас, деб туриб олди.

– Рост-да! Светофорда йўловчиларни тушириб қолдириш қоидани бузиш саналади-ку! Қолаверса, ҳаёт учун ҳам хавфли. Кейин ибодат масаласи жамоатчилик олдида эълон қилинадиган амал эмас, у қоидабузарликларга сабаб бўлиб қолмаслиги ҳам керак. Умуман олганда, ҳайдовчи амаки ҳақ бўлган!

– Тавба, исломофоблар борган сари ортиб кетяпти…

Сўнгги вақтларда ижтимоий тармоқларда ўзгачароқ фикрларга нисбатан бетоқатлик кучайиб, кишиларни ёппасига радикал, исламофоб, ғарбпарастликда айблаш кўпайиб бораётганини кузатиш мумкин. Ўзининг фикрига қўшилмаган иккинчи томонга турли тамғаларни ёпиштириб, ҳақорат қилишгача ўтадиган айрим тармоқ фойдаланувчиларининг ўзларига нисбатан босим бўлганида бағрикенглик ҳақида ёзишлари эса аслида толерантлик тушунчаси қанчалар муҳим эканини кўрсатади. Бироқ у фақат дўппи тор келганда қўлланиладиган тушунча эмас. Толерантлик ўзидан бошқаларнинг шахсий хусусият ва қарашларига нисбатан сабрли ва бағрикенг бўлишни назарда тутади. Унинг  миллати ё дини йўқ ва ҳар бир давлат ҳамда фуқаронинг муҳим хусусиятларидан саналади. Шундай экан, бу борада дунёдаги вазият қандай, биздаги каби вазиятларда мамлакат ташқарисида қандай муносабатда бўлишади? Oyina.uz хорижда яшайдиган ва бошқа миллат вакили билан турмуш қурган ватандошларнинг толерантлик борасидаги фикрлари билан қизиқди. 

Ёш германияликлар кўпроқ миллатлараро маданий уйғунликни исташади

Дилшод Раҳматов – 1982 йил Тошкент вилоятида туғилган. “Digital Career Institute GmbH” маърузачиси, фалсафа фанлари доктори. 2012 йилдан буён турмуш ўртоғи ва 4 нафар фарзанди билан Германияда истиқомат қилади.

Толерантлик мен учун ўзгача дунёқараш, турмуш тарзи, хулқ-атвор ва урф-одатларга нисбатан бағрикенгликни билдиради. У бефарқлик ёки бошқача қарашларни қабул қилиш кераклигини эмас, балки бошқаларнинг шахсий эътиқоди ва қадриятларига кўра яшашига тоқатли бўлишни англатади. Бу хусусият дунёдаги турли халқлар, миллатлар ва динларни ҳурмат қилиш учун ҳам муҳим. Шунингдек, толерантлик инсоннинг турли нуқтаи-назарларга очиқлигини ва ўзига ишончи юқорилигини билдиради.

2014 йил Германияга бир қатор мусулмон мамлакатларидан қочқинлар кела бошлаган. Кўплаб немис оилалари уруш ва нотинчликдан қочган оилаларга бошпана беришади. Шулар қаторида бир немис дўстим ҳам бўлган. Улар оилавий атеист бўлишига қарамай, қочқин мусулмонларга ўз хонадонидан жой берган, алоҳида идиш-тавоқлар сотиб олиб, ибодатлари учун қулай шароит яратган. Дўстим ўзининг қозон-товоғини қочоқлар билан бўлишмагани сабабини эса унда чўчқа гўшти тайёрлашлари билан изоҳлаганди. Мен бу ҳолатни немислар бошқа дин вакилларининг эътиқод ва маданиятини ҳурмат қилиши ва бағрикенглик белгиси, деб тушунганман.

Бошқа халқларнинг эътиқод ва урф-одатларига нисбатан бағрикенглик масаласи Германияда кенг муҳокама ва тадқиқот мавзуси саналади. Гарчи, очиқлик ва изоляция тарафдорлари ўртасида қутбланиш кучайган бўлса-да, баъзи тадқиқотларга кўра, немислар маданий хилма-хилликка кўпроқ очиқ бўлиб бормоқда. Уларнинг тахминан ярми «муҳожирлар жамиятнинг асосий маданиятига мослашиши керак», деб ҳисоблайди, 36 фоизи эса маданиятлар уйғунлигини маъқуллайди. Ёшлар орасида маданиятларни бир-бирига яқинлаштириш зарурлиги ҳақидаги мулоҳаза юқори.

Мамлакатда минтақа ва фуқароларнинг ёшига қараб бағрикенгликка бўлган муносабатда фарқлар мавжуд. Мисол учун, 25 ёшгача бўлган ёшлар маданий уйғунликни кўпроқ қўллаб-қувватласа, 70 ёшдан ошган одамлар иммиграцион мослашувни маъқуллайди. Бу эса жамиятда маданий хилма-хиллик шароитида, муваффақиятли бирга яшаш бўйича келишувга эришиш зарурлигидан далолат беради.

Умуман олганда, Германия маданий хилма-хилликни ҳурмат қилиш ва эътироф этишга интилади, лекин айни пайтда интеграция ва ижтимоий ҳамжиҳатлик билан боғлиқ муаммолар ҳам йўқ эмас.

Грузинлар азалдан толерант халқ бўлган

Фарзона Қудратиллаева – 1994 йил Тошкент шаҳрида, мусиқа санъати бўйича профессор Рифатилла Қосимов оиласида дунёга келган. Ҳозир туғруқ таътилида, ундан аввал мусиқа фанидан дарс берган. Турмуш ўртоғи ва фарзанди билан Грузияда яшайди.

Толерантлик мендан фарқли инсонларнинг фикрини, дунёқарашини ва туйғуларини қабул қилиб, ҳурмат кўрсатиш, уларга бағрикенглик билан муносабатда бўлишдир. Шахсан ўзим биринчи навбатда, инсоннинг миллати ёки бошқа шахсий хусусиятларига эмас, инсоний жиҳатларига аҳамият бераман. Яхши ёки ёмон инсонлар ҳамма миллатда – грузинларда ҳам, ўзбекларда ҳам учрайди.

Грузинлар азалдан толерант халқ бўлганини бир тарихий воқеа билан ифодаламоқчиман. Бу мени Грузия ва грузинларга бўлган ҳурматимни янада кучайтирган воқеалардан бири.

Тбилиси шаҳрига V асрда асос солинган, лекин VIII асрда шаҳар араблар томонидан забт этилиб, то XI асргача уларнинг ҳукмронлиги остида бўлган. Грузинлар Тбилисини энди қайтариб ололмасак керак, деб ўйлаган. Лекин Қирол Давид IV (қурувчи) 4 асрдан сўнг Тбилисини грузинларга қайтара олади. Аммо араб халқини шаҳардан ҳайдамайди, уларнинг ҳак-ҳуқуқларини ҳам камайтирмайди, аксинча, грузин халқига қараганда улар учун солиқ тўловларини минимал даражага камайтиради. Аксарият аҳолиси мусулмонлардан ташкил топган баъзи туманларда эса чўчқа сўйиш, гўштини истеъмол қилишни ҳам тақиқлайди.

Грузин миллатининг бошқаларга нисбатан бағрикенглигини оилам мисолида айтадиган бўлсам, улар мени биринчи кунданоқ ўз қизидек қабул қилган. Саба (умр йўлдоши)нинг оила аъзолари тилла, дўстлари ҳам ўта оқ кўнгил инсонлар. Улар менга турмуш ўртоғим билан уришиб қолган тақдиримда, ким ҳақ бўлишидан қатъий назар, мен тараф бўлишларини, уларга бемалол суянишим мумкинлигини айтишган. Ўйлашимча, бу грузинларнинг нафақат толерантлиги, балки Грузияда аёлларнинг ҳурмати ҳақида ҳам кўп нарсани билдиради.

Урф-одатларга келадиган бўлсак, иккимиз ҳам бир-биримизнинг миллий маданиятимизни қадрлаб, ҳурмат қиламиз. Биз учун энг муҳими – бу севги! Севгисиз на ҳурмат, на бағрикенглик, ва на сабр бўлади.

Биргина тоқатсизлик учун бутун Сингапур аҳолиси бирлаша олади

Жасурбек Турсунов – 1983 йил Андижон шаҳрида туғилган. Toyota компанияси мутахассиси. 2009 йилдан буён оиласи билан Сингапурда яшайди.  

Толерантлик деганда, бошқа инсонларда мавжуд ақлий, жисмоний ёки ижтимоий қарашларга бардошлиликни тушунаман. Кимдир биздан фарқли ўлароқ, фикри ёки ҳаётга ёндашуви учун камситилиши – энг камида инсонийликка тўғри келмайди. Сингапурликлар миллат ва дин жиҳатидан турлича бўлса ҳам, одамийлик жиҳатидан бирлашган. Бунга икки воқеани мисол келтириш мумкин.

2011 йили бир сингапурлик оила ижтимоий тармоқда қўшниси устидан  «шикоят» қилган. Унда муаллиф қўшниси уйида тез-тез Кари (Curry — жуда кўп зираворлар қўшиладиган ҳинд миллий таоми) пишириши ва унинг ҳиди ҳамма жойга тарқаб кетиши ҳақида айтиб, бу овқатни ортиқ уйда тайёрламасликларини сўраган. Постни кўрган барча сингапурликлар – ирқи, дини, ижтимоий келиб чиқишидан қатъий назар, уйида Кари пишириб тармоққа жойлай бошлаган. Биргина тоқатсизлик учун бутун Сингапур аҳолиси бир бўлиб, ҳар бир миллатнинг миллий таомларини ҳурмат қилишга чақирганини кўриш жуда ёқимли бўлганди.

Мени ҳайратлантирган иккинчи воқеада эса малай миллат вакиллари уйида тўй базмини ўйин-кулгилар билан нишонлаётган вақтда, ўша кўчадан хитой миллатига мансуб оила марҳум тобутини олиб ўтади. Шу пайт ҳолатдан хабар топган тўй эгалари мусиқани тўхтатиб, тобут ўтиб кетгунича сукут сақлаб туришган. Мана буни ўзгаларга ҳурмат, деса бўлади.

Сингапур аҳолисининг 76 фоизини хитойликлар ташкил қилади. Мамлакат 15% малай миллати , 7% ҳинд миллати  ва 2% қолган миллат вакилларидан иборат. Мамлакатдаги ҳар бир миллатнинг дини, яшаш тарзи, тили бир-биридан тубдан фарқ қилади. Лекин бу тафовутлар одамларни ажратувчи эмас, балки бирлаштирувчи омил бўлиши учун мактаб дарсликларига «Миллий уйғунлик» фани киритган. Унда миллатлар ўртасидаги фарқлар аниқ тушунтириб берилади. Яна бу ерда турли миллатларнинг байрамлари ҳам доимий равишда нишонлаб келинади.

Ўзбекистонда-чи?…

Ўзбекистон кўп миллатли мамлакат бўлиб, унда 130 дан ортиқ миллат ва элат вакиллари истиқомат қилади. Уларнинг қадриятлари, шахсий хусусиятлари ва эътиқоди мамлакатнинг миллий аҳолиси билан бир қаторда ҳурмат қилинади ва камситилишига йўл қўймайди. Жамият ҳам улар билан нормал ҳаёт кечиришга мослашган. Масалан, биз кўчамиздаги ягона рус қўшни билан жуда аҳил эдик. Улар бизга ўзбек тилида салом берар, биз эса бу ҳурматга жавобан суҳбатни уларнинг тилида давом эттирардик. Хайит байрамларида ўзбек қўшнилари қатори, уларга ҳам арафа ошини улашганмиз. Улар эса Православ пасхасида бизга кулич, рангли тухум ва бошқа ширинликлар олиб чиқарди. Тушунганингиздек, муносабатларда ўзаро ҳурмат устунлик қилган ва бу, ҳеч қандай руспарастликдан эмас, шунчаки одамийликдан дарак эди. 

Малика Азимова (респондент истагига кўра исми ўзгартирилган) – 1998 йил Қашқадарё вилоятида туғилиб, туркиялик инсонга турмушга чиққан ва Наманганга келин бўлган.

Турмуш қурадиган инсоним мусулмон бўлса, миллатининг аҳамияти бўлмаган. Ўйлашимча, турмуш учун асосийси севги, тушуниш, ишонч, садоқат ва қўллаб-қувватлаш. Бобом ҳам бувимни севиб қолиб, Литвадан келин қилиб олиб келганлар. Тил бегона, миллат бегона, лекин бир-бирини тушуниб, севганлари учун яхши умр кечиришган, деб ўйлайман.

Туркиялик йигит билан турмуш қуришимизга қаршилик асосан, масофа юзасидан бўлган, яъни узоққа қиз беришни хоҳлашмаган. Узоқда бўлсанг турли вазиятларда елкама-елка туролмаймиз, деб хавотирланишган. Кейин узоқдаги одамларнинг қанақа эканини билиш қийин, деган ҳиссиёт ҳам оиламдагиларни қийнаган бўлса керак. Лекин шукрки, бахтли оилада яшаб келяпман, менимча муҳаббат, тушуниш ва ишонч бўлса, масофалар ҳеч нарса эмас.

Жасурбек Турсунов: Сингапурда миллатлар ёки динлараро турмуш ришталарини боғлаш янгилик эмас, бундай оилаларни жуда кўп учратиш мумкин. Шу сабабли бўлса керак, сингапурлик оилам мени яхши қабул қилиб олган. Мен бу ердаги оилавий анъаналарда доимий иштирок этганимдек, сингапурлик қариндошлар Ўзбекистонга борганда бизнинг урф-одатларимизни бажонидил бажаришади.

Ота-онам болалигимиздан ҳар бир қароримизни ҳурмат қилиб келишган. Чет элда таълим олгач, вақти келиб Ўзбекистонга қайтиб, уйланишни ният қилгандим. Тақдир экан, сингапурлик қиз билан турмуш қурдим. Бунга ота-онам умуман қаршилик қилмаган. Яшайдиган инсон сенсан, бахтли яшасанг бизга шунинг ўзи кифоя, деб розилик беришган. Оиладаги тушунмовчиликларда очиқчасига суҳбат қилиб, олдимизда турган муаммони бирга ҳал қиламиз. Учинчи шахсларни умуман орага аралаштирмаймиз. Ҳар бир масалада фикрларимизни ҳурмат қиламиз, қаердадир ёрдам керак бўлса, буни аёл киши ёки эркак киши бўлганинг учун сен қилишинг керак, демаймиз. Шунингдек, фарзанд тарбияси ёки уйни озода тутиш борасида ҳам.

Ўтган вақтларга назар ташлайдиган бўлсак, ўзбек тарихда ҳам етарлича бағрикенг миллат бўлганини кўриш мумкин. Оддий мисол, Раҳмат Файзийнинг “Сен етим эмассан” асари асосида олинган фильмини эсланг. Унда тошкентлик темирчи Совет иттифоқининг турли ҳудудларидан бўлган 14 нафар болани ўз қарамоғига олади. Ё бўлмаса, буви-буваларимизнинг ёшликдаги ҳикояларига эътибор берсак, уларнинг аксариятида 2 ёки ундан ортиқ элат вакили муҳим инсон сифатида тилга олинади. Уларни аввалига, манзиллар бирлаштирган бўлса, кейинчалик, умумий мақсад, қизиқишлар ё бўлмаса шунчаки, инсоний муносабатлар қадрдонга айлантирган. Ирқ, эътиқод ва урф-одатлардаги ранг-барангликка қарамасдан, оила ришталарини боғлаганлар ҳам кам эмас. Толерантлик аслида ҳам мана шу – маълум мақсад атрофида турли инсонларнинг аҳил бирлаша олишидир. Бунда нафақат дин ёки ирқ, миллат масаласи, балки фикрлар, қарашлар, ҳамда томонларнинг она тилидан қатъий назар, умумий “тил” топиша олиши муҳим саналади. 

Бутун дунёда толерантлик турли халқларни бирлаштириб, бир миллатни яна-да жипслаштираркан, биз ўзбеклар бир-биримизнинг фикрларимиз ва дунёқарашимизга тоқатли бўлолишимиз, ҳурмат кўрсатишимиз бутун жамият учун фақат фойда келтиради. Ер юзида миллиардлаб аҳоли бўлса, уларни фақат географик чизиқларгина ажратиб туради. Бошқалар биз ишонган нарсага ишонмаслиги, биз каби фикрламаслиги ва ҳатто, биздек кўриниш ва хусусиятларга эга бўлмаслиги ҳам мумкин, бироқ улар ҳам биз каби инсон. Мана шунинг ўзи инсоний муносабат учун етарли бўлиши керак.