Эйнштейн кўчирмакаш эдими?


Сақлаш
15:10 / 15.10.2021 1112 0

 

Ҳаёти ва илмий фаолияти ҳақида турли мишмишлар тарқаган, қарама-қарши фикрлар билдирилган олимлардан бири Альберт Эйнштейндир. Зиддиятли фикрлар одатда унинг нисбийлик назариясига муаллифлиги масаласида билдирилади. Унинг математикага қобилияти йўқ эди, қандай қилиб шундай оламшумул назарияни ярата олди? Нега Нобель мукофоти унга мазкур назария учун эмас, балки фотоэффект назарияси учун берилди ва ҳоказо саволлар пайдо бўлаверади. Албатта, Эйнштейн нисбийлик назариясини тўлиғича ўз меҳнати билан ишлаб чиқмаган. У бу борада аввалги математик ва физикларнинг ишларига таянган, улардан фойдаланган. Аммо бу – Эйнштейн мазкур назариянинг муаллифи дея эътироф этилишига халал бермайди. Бирор олим янги назарияни йўқ жойдан пайдо қилмайди, ахир!

Бу ўринда мен нисбийлик назариясининг ҳақиқий муаллифи Альберт Эйнштейн эмас, унинг хотини Милева Марич деган даъвога муносабат билдиришни лозим топдим. Бу қараш тарафдорлари келтирган далилларни шундай ифодалаш мумкин:

– Эйнштейннинг математик қобилияти паст бўлган, унга бу ишда қобилиятлироқ бўлган хотини Милева Марич ёрдам берган ёки назарияни тўлиқ у ишлаб чиққан;

– рус физиги Абрам Иоффе (18801960) Эйнштейннинг 1905 йили чоп қилинган мақолаларининг қўлёзмаларини кўргани, уларга “Эйнштейн – Марити” имзоси (Марити – Милеванинг қизлик фамилияси) қўйилганини айтган эмиш;

– Эйнштейн Маричга мактубларида “бизнинг назариямиз” иборасини ишлатган. Бу эса назариянинг ҳаммуаллифликда ёзилганига ишорадир.

Юқорида келтирилган уч асоснинг бири ёлғон, иккитаси эса Милева Марични Эйнштейнга ҳаммуаллиф дейиш учун етарли эмас.

Биринчи асос – Эйнштейннинг математик қобилияти паст бўлганини олайлик. Хўш, математик қобилиятнинг пастлиги физикада катта назария яратиш эҳтимолини бутунлай йўққа чиқарадими? Қолаверса, “қобилияти паст” дегани нимани англатади? Буюк математик бўлиш учун етарли бўлмаган қобилият буюк физик бўлишга етарли бўлиши мумкин эмасми? Майкл Фарадей, Александр Белл, Томас Эдисоннинг ҳам математик қобилияти ҳавас қиладиган даражада эмас эди. Физикларнинг тажрибалари хулосасини математик тилга кўчиришда математиклардан кўмак олиши ғайриодатий ҳодиса эмас. Қолаверса, Эйнштейнгача нисбийлик назарияси учун дастак бўладиган математик назариялар яратиб бўлинган эди. (Милева нима иш қилган, яратиб бўлинган математик назарияларни қайта яратганми? Эҳтимол, у Пуанкарега ҳам ҳаммуаллиф бўлгандир?) Агар масалани бош­қачароқ қўйиб, ким муаллиф, Эйнштейнми ёки Анри Пуанкаре дейилса, бу бошқа гап. Шунда ҳам Пуанкарени мазкур назариянинг якка муаллифи эмас, Эйнштейн билан нари борса ҳаммуаллиф дейишга тўғри келади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам Эйнштейн нисбийлик назариясининг муаллифи бўлиб қолаверади. Якка ўзи муаллифми ёки ҳаммуаллифми – бу масалани муҳокама қилиш мумкин. Аммо уни муаллифлик ҳуқуқидан маҳрум қилиш учун фавқулодда кучли далил керак.

Физикларга математик қобилиятнинг ўзигина етарли эмас – кучли тасаввур ва интуиция ҳам керак бўлади. Акс ҳолда, исталган математик физик бўлиб кетарди. Демак, Милена Марич нисбийлик назариясини яратган ёки ҳаммуаллиф бўлган дейиш учун бу асос етарли эмас.

Иккинчи асос – А. Иоффенинг Эйнштейн мақолалари қўлёзмасида “Эйнштейн – Марити” имзосини кўргани нафақат Эйнштейн­га, балки А. Иоффега нисбатан ҳам туҳматдир. Бу туҳматни биринчи бўлиб айтган одам – Милена Маричнинг биографи Дизанко Трбухович-Гжуричдир. Мен у берган ҳавола бўйича А. Иоффенинг ўша мақоласини текшириб кўрдим. Аслида мақолада қуйидагилар ёзилган: “Эйнштейн – это автор теории относительности, гениальный  пре­образователь и продолжатель начал Ньютона и только – таково представление далёких от физики слоёв интеллигенции.

Для физиков же, и в особенности для физиков моего поколения – современников Эйнштейна, незабываемо появление Эйнштейна на арене науки. В 1905 г. в “Анналах физики” появились три статьи, положившие начало трём наиболее актуальным направлениям физики ХХ века. Это были: теория броуновского движения, фотонная теория света и теория относительности. Автор их – неизвестный до тех пор чиновник патентного бюро в Берне Эйнштейн-Марити (Марити – фамилия его жены, которая по швейцарскому обычаю прибавляется к фамилии мужа)” (Иоффе А. Памяти Альберта Эйнштейна. // Успехи физических наук, Т  LVII, вып. 2, 1955. Стр. 187).

Бу ерда Иоффе, биринчидан, мақолалар қўлёзмаларини кўрганини айтмаяпти, иккинчидан, Эйнштейнни нисбийлик назариясининг муаллифи сифатида кўрсатяпти, учинчидан, “Эйнштейн-Марити” дея қайд этилгани сабабини изоҳлаб, бундай ёзиш  Швейцария­да одат бўлганини таъкидлаб ўтяпти. Трбухович-Гжурич эса нафақат Иоффега туҳмат қилган, айни чоқда, маълумотни охиригача бермай ғирромлик қилган. Агар ушбу иккинчи даъво Трбухович-Гжурич берган ёлғон маълумотга таянишини назарда тутсак, бу асос­нинг ўзини асослаш керак бўлади.

Учинчи асос – Эйнштейн Милевага ёзган мактубида мазкур назарияни “бизнинг назариямиз” деб айтгани ҳам кучли далил эмас. Уни истаганча талқин қилиш мумкин. Милева Марич Эйнштейнга йўллаган мактубларида бирор марта бўлсин нисбийлик назариясини муҳокама қилганми? Марич бирор ўринда бу ҳақда ёзмаган. Эйнштейн унга ўзи қўл урган тадқиқотлар, уларнинг концептуал назарий жиҳатлари ҳақида ёзган, аммо хотини эрини маънавий қўллаб-қувватлаш билан чекланган, холос. Агар чиндан ҳам Милева мазкур назариянинг ҳаммуаллифи ёки муаллифи бўлганида мактублар ёхуд замондошларнинг хотираларида буни тасдиқловчи далиллар қайд этилиши табиий эди. Боз устига, ҳар қандай олим тадқиқотлари давомида маънавий дастак бериб турган яқин кишисига “Назариямиз пишди” деб қўйиши фавқулодда ҳодиса эмас.

Айримлар Эйнштейн Нобель мукофотидан олган пулларини хотинига берганини Милева нисбийлик назарияси ҳаммуаллифи бўлгани боис дея талқин қилади. Аммо бунга бошқа сабабларни ҳам келтириш мумкин. Бу ҳолни изоҳлаш учун Милевани Эйнштейнга ҳаммуаллиф қилиб қўйиш шарт эмас.

Эйнштейндек бир яҳудий олимнинг ХХ асрнинг энг буюк физиги дея эътироф этилиши, табиий, аксар антисемит кайфиятидаги кишиларга ёқмайди. Уни ушбу мақомдан бутунлай тушириш учун турли маълумотлар уйдирилиши, фактлар бузиб кўрсатилиши мумкин. Айниқса яҳудийларга доир конспирация назариялари урчигандан урчиб кетган бугунги даврда берилаётган ҳар бир фикр, иқтибос, хабарни нуқта-вергулигача текшириб қўйиш зарар қилмайди.

Умумқабул қилинган қарашларга қарши чиқиш ижобий уриниш, менимча. Аммо бунинг учун залворли далиллар керак. Карл Саган айтганидек, “фавқулодда даъволар фавқулодда далилларни талаб қилади”.

Хуршид ЙЎЛДОШЕВ

 

“Тафаккур” журнали, 2017 йил 4-сон

Изоҳ йўқ

Изоҳ қолдириш

Сўнгги мақолалар

Барчаси





Кўп ўқилган

Барчаси