Qahramonlarning tashqi qiyofasiga ta’rif berish dunyo folklorida keng tarqalgan usullardan hisoblanadi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodiyotida ham mazkur usuldan samarali foydalanilgan ko‘plab ertaklarni uchratish mumkin. Xususan, “Farhod va Shirin”, “Guloyim”, “Ozodachehra” kabi ertaklardagi go‘zal qizlar “oy desa og‘zi bor, kun desa ko‘zi bor” so‘zlari bilan ta’riflanadi.

“Kambag‘al qiz”, “Nigini shohi moron”, “Suv qizi”, “Baxt daraxti”, “Sitoraxon”, “So‘lmas gul yoki vafodor xotin” singari ertaklaridagi qizlar esa to‘lin oyga o‘ziga xos tarzda (“Qiz o‘zining husni-jamoli bilan to‘lin oyni ham xira qilar ekan”) qiyoslanadi.

E’tiborlisi, ushbu formula, nafaqat sehrli va maishiy ertaklarda, balki “Sichqon bilan qo‘ng‘iz” nomli hayvonlar haqidagi ertakda ham qo‘llangan. Bizningcha, bu ta’riflar egasi, shubhasiz pari obrazidir. Zero, parilar ko‘pincha go‘zal ayol qiyofasida tasavvur qilingan.

“Avesto”dagi “payrika” – mifologik personaj nomi bo‘lib, genetik jihatdan pari obrazining arxaik ko‘rinishlaridan biri ekanligini mutaxassislar tomonidan yakdillik bilan e’tirof etilgan... Masalan, V.Gerterning fikricha, “Avesto”dagi “payrika” – g‘ayritabiiy husn-u jamolga ega bo‘lgan sohibjamol ayol geteralar, yovuz sohira, ya’ni feya ma’nosida qo‘llangan.

Qadimiy eroniylarning diniy qarashlari va mifologiyasini tadqiq etgan taniqli ingliz olimi G.Gyuntergning yozishicha, “payrika” hosildorlik ma’budasi sifatida avvalo his-tuyg‘uning inkarnatsiyasi, ya’ni qayta tirilish g‘oyasi bilan bog‘liqdir. Shu bois ular siymosida ayol tanasining barcha go‘zalliklari-yu jozibasi mujassamlashgan.

A.Y.Bertelsning fikricha, “pari” so‘zining o‘zagi hind-yevropa bobo tilidagi “pery” leksemasi bo‘lib, bu so‘z zardushtiylikdan burungi mifologiyada go‘zallik va muhabbat ilohasining atoqli oti hisoblangan.

O‘zbek olimasi A.Mo‘minovaning yozishicha, qadimgi mifologiyada parilar odamlarni yovuz kuchlar asoratidan qutqaruvchi afsonaviy xaloskor sifatida tasvirlangan. Davrlar o‘tishi bilan pari obrazi hayotiylik kasb eta boshlagan; ular oddiy odamlarga xos belgi va xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan go‘zallik timsoliga aylangan.

“Dunyo xalqlari miflari” (“Мифы народов мира”) nomli qomusiy risolada yozilishicha, qadimgi antik davr va o‘rta asr tasviriy san’atida keng ishlangan an’anaviy obrazlardan biri, boshi go‘zal qiz suratida, tanasi esa qush siyratli mifologik jonzotdir. Bu mifologik obraz sirenlar deb ataladi. Yunon mifologiyasi talqinicha, sirenlar Axeloy degan daryo bilan bir farishtadan tug‘ilgan demonogik jonzotlardir. Tanasining yarmi ayol, yarmi qushga mengzalgan bu jonzotlar dengiz o‘rtasidagi serqoya orollarda yashashar, o‘zlarining sehrli ovozlari bilan o‘tgan-ketgan kema yo‘lovchilarini maftun etib, orol sari chorlashar ekan. Mo‘jizakor ovozga maftun bo‘lib, orolga suzib kelgan kishilar sirenlar qo‘lida nobud bo‘lishar, shu bois sirenlar orolining qirg‘oqlari odam suyaklari-yu quruqshab qolgan gavdalari bilan to‘la bo‘larkan.

Ayrim ilmiy manbalardagi ma’lumotlarga ko‘ra, parilar – O‘rta Osiyo xalqlari mifologiyasidagi demonologik obrazlardan biri. Ular aksariyat hollarda antromorfik (insoniy) qiyofada tasavvur qilinadi. Shuningdek, qushlar (masalan, kaptar), hayvonlar va hatto alanga ko‘rinishida bo‘lishi ham mumkin. Shuningdek, osmon jismlaridan biri bo‘lgan oyning qachonlardir go‘zallik timsoli bo‘lganini ham unutmaslik kerak.

Folklorshunoslar antagonistlarning o‘ziga xos xususiyati tasvirlangan o‘rinlarni ham alohida formula ekanini e’tirof etishadi. O‘zbek xalq ertaklarida bunday formulalar unchalik ko‘p emas. Masalan, “Kenja botir” ertagida “maxluqning bo‘yi bir qarich, soqoli o‘n qarich ekan”ligi aytiladi. “Erkenja” ertagidagi maxluqning “portreti” ancha mukammal chizilgan: “Bo‘yi sakson gaz, kallasi kapaday, tanasi tepaday, har qo‘li panshaxaday, oyog‘i dushaxaday, burni pakkining qiniday, ko‘kragida o‘sgan juni o‘ttiz serkaning qiliday, ko‘zi zig‘irning gulidaymish”. “Bulbuligo‘yo” ertagidagi shahzoda “bo‘yi minordek, har kifti chinordek, og‘zi g‘ordek, ko‘zi eski qopdek, burni misli tandirdek” bir narsani ko‘rib qoladi.

Xalq tasavvurida barcha yovuzliklarni tarqatuvchilar o‘zga olamga, yot mamlakatlarga “narigi dunyo”ga mansub kuchlardir. Xalqlarning boshidan kechgan turli qonli urushlar, yovuzliklar ham ularning xayolot dunyosiga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmagan. Odamlar yovuz kuchlarni jirkanch, badbashara va beo‘xshov maxluq timsolida ifodalagan. Shu tarzda folklorda groteks obrazlar tizimi yuzaga kelgan.

Folklordagi g‘ayritabiiy obrazlar biror mavjudot va voqelikning haqqoniy in’ikosi emas, bali qayta idrok va mushohada qilingan ijodiy in’ikosidir. Jahon folklorshunoslari, etnograflari, jumladan, J.Frezer va V.Y.Propp xalq og‘zaki ijodidagi antropomorfik obrazlarni hayvonlarning madaniylashtirilishi oqibatida paydo bo‘lgan deb sharhlaydilar.

Umuman, yovuz qahramonlar qiyofasi haqida fikr yuritganda, A.Afanasevning fikrlariga qo‘shilmaslikning iloji yo‘q. Olim ibtidoiy odam tasavvurini borliqni anglashga urinayotgan va har narsaga hayrat ko‘zi bilan boqayotgan go‘dak tasavvuriga qiyoslaydi.

Darhaqiqat, endigina dunyo bilan tanishayotgan bolaga yaproqning shitirlashi ham, daryoning shovullashi ham, shamolning uvullashi ham jonli bo‘lib tuyuladi. Momaqaldiroq, yashin, sel, bo‘ron, tun unda qo‘rqinchli taassurot qoldiradi. U bularning barini jonli tarzda tasavvur qiladi.

Umuman, yovuz qahramonning g‘ayrioddiy ko‘rinishi, aniqrog‘i, bir obrazda bir nechta jonzot xususiyatining birlashtirilishi ham uzoq yillik tarixiy asosga ega. Eng avvalo, qurama va duragaylik o‘sha obrazning bu dunyo kishisi emas, balki o‘zga olam vakili ekanidan dalolat beradi. Aytuvchi antagonist qiyofasini ta’riflash orqali tinglovchini yanada g‘aroyibroq hodisalarga – o‘sha qahramonning ajabtovur xatti-harakatlarini mantiq nuqtayi nazaridan qabul qilishga ruhan tayyorlab boradi.

“Olmos botir”, “Bunyod polvon”, “Ermana mergan” nomli ertaklarda qahramonga qayishadigan obrazlar tomonidan aytilgan “agar saloming bo‘lmaganda, ikki yamlab bir yutardim” jumlasini ko‘rishimiz mumkin.

Mutaxassislarning fikricha, bu so‘zlar egasi aynan Yalmog‘iz kampir obrazidir. Zero, manbalarda bir nechta ma’nosi mavjudligi e’tirof etilgan “yalmog‘iz” so‘zining bir sharhida “yamlab yutadigan og‘iz” ta’rifi keltiriladi. Manbalarda “Ona urug‘ boshi hukmronligi va muqaddas momo kulti ta’sirida tashkil topganligi” uqtirilgan, shuningdek, “ona yo‘li bilan bog‘liq ajdodlar totemidan boshlanganligi” ta’kidlangan obrazning salom berib, hurmat ko‘rsatgan (aniqrog‘i, topingan) odamga homiylik qilishi tabiiy holdir.

Yalmog‘iz obrazidagi salbiy va ijobiy funksiyalarning omixta kelishi, shubhasiz ona boshi hukmronligi va ota boshi tuzumlarining ta’siridandir. Ona boshi hukmronligida ayollarning mavqei, roli yuqori darajada bo‘lgan, ota boshi bosqichiga kelib, butun hukmronlik erkaklar qo‘liga o‘tgani sababli barcha salbiy xislatlar ayollarga nisbat berila boshlangan, ularga taqab aytish urfga kirgan. Ibtidoiy kishilar hayotida sodir bo‘lgan bunday o‘zgarishlar xalq eposida ham o‘z aksini topa boshlagan, albatta.

Yalmog‘izga o‘xshash obrazlar boshqa xalqlarning folklorida ham mavjud. Xususan, hindlarda Shakini – ayol jinsidagi jin, ajina; nemislarda Xoldo – jodugar; ketlarda yomonlik, kasallik, ofat keltiruvchi to‘rt barmoqli ayol; Amerika hindularidagi Xanekasa – qorong‘u dunyoda yashovchi, uchraganlarga o‘lim keltiruvchi ayol; dravidlardagi Amma – qonxo‘r bo‘lib, kasallik tarqatuvchi ayoldir; abxazlarda odamxo‘r ayol – Arunap; ruslarda Baba-Yaga; vengerlarda – Bosokran; mordvinlarda – Vir-Ava; greklarda – bola o‘g‘irlovchi Gello, qozoqlarda jez tirnoq; ingush va chechenlarda – mayitlar dunyosiga o‘tish joyini qo‘riqlovchi Yeshandir.

Folklorshunos M.Jo‘rayevning asarlarida qayd etilishicha, o‘zbek xalq ertaklaridagi “yalmog‘iz” atamasi ikki lisoniy unsurdan tashkil topgan: “yal” + “mog‘iz”. Atamaning birinchi qismi, ya’ni, “yal” (yoki “al”) so‘zi qadimgi turk-mo‘g‘ul-buryat mifologiyasidagi yovuzlik ramzi – “Alxa” yoki “Alaxa” obraziga aloqador bo‘lishi mumkin. Chunki turkiy tillarda yovuz kuch sifatida tasvirlanuvchi ko‘pgina mifologik obrazlar nomi (masalan, alvasti) “al” so‘zi ishtirokida yasalgan.

G.N.Potanin turkiy tilda so‘zlashuvchi xalqlar folkloridagi Jelbegan, Chalbegan, Talbegan, Yelbegan hamda Yalmog‘iz, Jolmous obrazlarining kelib chiqishi haqida yozar ekan, bu mifologik atamalarning barchasi turkiycha “ilon” ma’nosini anglatuvchi “jilon // chilan” so‘zlariga bog‘liq ekanligini qayd etgan.

Agar tilimizdagi “yamlamoq”, “yalmamoq” so‘zlari ham “biror narsani yutib yuborish” ma’nosini anglatishni nazarda tutsak, “il // yal // al // jal” o‘zaklari asosida yasalgan mifologik atama funksional jihatdan hind asotirida nomi tilga olingan Raxu (oy va quyoshni yutib yuborish maqsadida ularni ta’qib qiluvchi ajdarho) obrazining muqobil tiplaridan biri ekanligi ma’lum bo‘ladi. Binobarin, “saloming bo‘lmaganda ikki yamlab, bir yutardim” iborasi o‘zida negativ va pozitiv ma’nolarni birdek namoyon etgani singari ushbu so‘zlarni aytgan obraz ham salbiy va ijobiy xislatlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘ladi.

Qahramondan minnatdor bo‘lgan jonzotlarni chaqirishi va o‘sha jonzotlar yordamida muvaffaqiyat qozonishi ham sehrli ertaklarda ko‘p uchraydigan epizodlardan hisoblanadi.

“Sohibjon bilan Ahmadjon”, “Suhrob bilan Mizrob”, “Tilla baliq” nomli ertaklarda bir vaqtlar qahramon qo‘yib yuborgan baliq qahramonni murodiga yetkazgach, o‘zini tanitadi. Ungacha esa baliq odam qiyofasida yuradi.

“Zar kokilli yigit”, “Kenja botir”, “Ota vasiyati”, “Qilichqora”, “Bulbuligo‘yo” nomli ertaklarda jonzotni chaqirish uchun uning tutatqisi kuydiriladi.

J.Frezerning yozishicha, ibtidoiy odam o‘zining sochini tanasining ajralmas qismi, ya’ni jonli narsa deb bilgan. Soch tolasida odam joni va kuch-qudrati, magik quvvati mujassamlashgan bo‘ladi deb o‘ylagan ajdodlarimiz sochni oldirishdan cho‘chiganlar. Chunki sochi olingan odam o‘zining magik qudratidan mahrum bo‘ladi deb tushunganlar. Shu bois sochni avaylab-asraganlar, unga ziyon yetkazmaslikka harakat qilganlar. Qabila boshliqlari, kohin va shomonlar esa ba’zan umr bo‘yi soch oldirishga haqqi bo‘lmagan. Uzun sochli odam tangri nazari tushgan ulug‘ zot sanalgan. Shunday ekan, sochning to‘kilib ketishi, ya’ni kallik xudolar qarg‘ishiga uchraganlik, magik qudratdan benasiblik alomati hisoblanadi.

Dunyo xalqlarida, xususan, lazginlarda soch tolasini yoqish o‘sha soch egasini yordamga chaqirishning magik vositasi ma’nosini anglatar ekan. Demak, hadya etilgan qil (pat) o‘z mohiyati bilan qadimgi insonlarning, hayvon va qushlarning ruhi, ularning har bir a’zosida yashaydi kabi qarashlari bilan bog‘lanadi. Atoqli folklorshunos B.Sarimsoqovning yozishicha, mifologik tasavvurlar rivoji bilan bog‘liq holda hayvon tanasining hamma yeridagi qil emas, balki o‘ta darajada belgilangan tana qismidagi qilgina magik qudratga ega bo‘ladi. Rus olimi C.Y.Neklyudovning haqli ko‘rsatishicha, magik qil (pat) sehrli, jismoniy va ma’naviy qudratga ega bo‘lib, u hamma vaqt taqdim etilgan shaxsga baxt, muvaffaqiyat keltiradi. Umuman olganda, bu formulada yaxshilik va yomonlikning javobsiz qolmasligi haqidagi xalq qarashlari o‘z aksni topgan.

Bu belgilar magik qudratga ega bo‘lib, aynan yoqilganda ularning bu xislati namoyon bo‘ladi. Demak, bu yerda sehrli hodisa yuz berishi olov vositasida amalga oshmoqda, ya’ni olov sehrli narsa va uning egasi o‘rtasida vositachi bo‘lib, unga ilohiy tus berilmoqda. Ma’lumki, olov kosmogonik miflarda hayot elementlaridan biri sifatida ishtirok etadi. Shuning uchun ham qadimda juda ko‘p xalqlarda olov kulti mavjud bo‘lgan. T.Rahmonov ushbu mifologik motivda olov vositasida sehrli hodisaning amalga oshishini olov kultining ertakdagi izlari deb qarash mumkinligini e’tirof etadi.

“Quyosh yerining pahlavoni”, “Podachi yigit”, “Shamshirboz”, “Ahmadjon bilan Luqmonjon”, “Uch og‘ayni” ertaklarida xalq boshiga balo-qazo yog‘dirgan dahshatli ajdarning tasvirini ko‘rishimiz mumkin.

Ajdar obrazining mifologik tabiati, kelib chiqishi va epik asarlar syujet qurilishidagi badiiy vazifalari xususida ilmiy adabiyotlarda ayrim mulohazalar bayon qilingan. Bizningcha, bu obrazning genezisi qadimgi o‘rta osiyoliklarning tabiat kultlariga ishonish bilan bog‘liq an’analarga borib taqaladi.

Ajdar(ho) O‘rta Osiyo mifologiyasida yovuz kuchlarning ilonsifat ko‘rinishdagi timsoliy obrazi bo‘lib, uning faoliyati ezgulikka xizmat qiluvchi kosmik mavjudlikni vayron qilish, buzish va yo‘q qilishga qaratilgan. U doimo ezgulik kuchlariga qarshi chiqadi, ularga to‘sqinlik qilishga harakat qiladi.

Turkiy mifologiyaning eng qadimgi namunalarida Aji dahaka, asosan salbiy obraz sifatida keladi. U otashparastlik dinining muqaddas kitobi “Avesto”da saqlanib qolgan. Unda turkiy qavmlar, xususan, qadimgi Xorazm elatlari orasida paydo bo‘lgan mifologiyaning dastlabki qatlamlari o‘z ifodasini topgan.

Demak, Aji dahaka afsonaviy ilon ko‘rinishida tasavvur qilingan xayoliy mavjudot nomi bo‘lib, ayni paytda yovuzlik kuchlari sirasiga mansub mifologik obraz hamdir. O‘rta Osiyo xalqlari mifologiyasining taraqqiyoti davomida Aji dahaka antropomorf qiyofa ham kasb etgan.

Qadimgi xitoyliklarning mifologik e’tiqodlariga ko‘ra, ajdar obrazi ilohiylashtirilgan hamda unga daryo va ko‘llar xudosi sifatida qaralgan. Oilaviy-maishiy marosimlarda turli xil ramziy – ritual raqslar va aytimlar vositasida ajdarni chaqirib, xonadonlariga tinchlik, baxt ato etishini so‘raganlar.

Sharq mifologiyasida katta e’tiborga ega bo‘lgan ajdar obrazi aslida eng qadimgi totemistik qarashlaridan biri sifatida yuzaga kelgan va ilohiylashtirilgan. Ba’zi tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, qadimgi xitoy mifologiyasida ajdar obrazi keng qo‘llanilishining sababi bir vaqtlar u Sya qabilasining totemi hisoblanganligidir. Bu qabila asotirlari esa keyinchalik butun Xitoy madaniyatiga asos bo‘lgan.

Afsonalarida tasvirlangan ajdar o‘z mohiyatiga ko‘ra, sinkretik obrazdir. Bu personaj kamida to‘qqiz xil ko‘rinishni o‘zida birlashtiradi. Uning kallasi tuyaniki, bo‘yni ilonniki, tirnog‘i burgutniki, yelkasidagi tig‘simon bo‘rtmalari karp baliqniki, oyoqlari yo‘lbarsniki, quloqlari sigirniki, shoxlari kiyikniki, ko‘zlari shaytonniki, qorni chig‘anoqnikiga o‘xshash holda tasvirlangan. Ajdarho g‘ayritabiiy, ya’ni turli xil jonzotlar haqidagi xalq qarashlarini o‘zida mujassamlashtirgan mifologik jonzot – ezgulik timsoli sifatida tasvirlangan. Bu xayoliy-mifologik jonzotning har bir a’zosi alohida vazifa bajaradi. Ammo uning tangalar bilan qoplangan, uzun tanasi ko‘proq ilonni eslatadi. Umuman olganda, Sharq xalqlarining tasavvuricha, ajdar bilan ilon obrazi mushtarak sifatlarga ega. Aytishlaricha, ilonga qirq yil odam nazari tushmasa, u ajdarga aylanarmish.

V.Y.Proppning yozishicha, shomonlarning ajdar qiyofasiga kirib, aniqrog‘i, ajdar niqobini kiyib, muayyan marosimlarini o‘tkazishi nihoyatda keng tarqalgan odatlardan biri. Zero, ajdar shomonlik maqomini belgilovchi qiyofa hamdir. Hozirgi Xitoy, Yaponiya, Koreya va boshqa Sharqiy Osiyo ibodatxonalarida saqlanib qolgan shomonlar odatiga ko‘ra, shu kunlarda ham ajdar, ilon raqslari o‘ynaladi. Ajdar esa maqom vazifasini o‘taydi.

“Sunbul qush”, “Gungila”, “Hotam”, “Besh qiz”, “Suhrob bilan Mizrob” ertaklarida go‘zal malikaga uylanmoqchi bo‘lgan devlar haqida hikoya qilinadi.

Ilmiy tadqiqotlardan ma’lum bo‘ladiki, dev obrazi tarixan mifdan ertakka, ertakdan dostonlarga o‘tib, ming yillardan beri mifologik obraz sifatida yashab kelmoqda. J.J.Frezer, V.Y.Propp kabi etnograf va folklorshunos olimlar ertaklardagi arxaik jonivorlar tarixiy faktdan ko‘ra ko‘proq timsoliy xarakterga egaligini inkor etishmaydi. Ularning fikricha, arxaik obrazlarda ifodalagan jonzotlarni o‘sha arxaik tasvirga va o‘sha davr kishisi psixologiyasiga qaytibgina to‘g‘ri baholash mumkin.

Folklorshunos J.Eshonqulovning “O‘zbek xalq og‘zaki ijodida dev obrazining mifologik asoslari va badiiy talqini” nomzodlik dissertatsiyasida qayd etilganidek, dev obrazi “Avesto”da ham muhim o‘rin tutadi. Unda devlar yovuzlik timsoli – iblislar shaklida tasvir etiladi. Zardushtiylik devga iloh, ma’bud yoki tangri deb emas, balki yovuz kuchlar sifatida baho beradi. “Avesto”ning “Vendidat” bobida dev tasviri bir necha bor qaytariladi. Devlar Axraman insonni yo‘ldan ozdirish uchun yo‘llagan yovuz ruhlar bo‘lib, Axuramazda va uning ishlariga qarshi kurashadi. “Avesto”dagi dev obrazi turkiy xalqlar mifologiyasidagi dev obraziga o‘xshash va ayni paytda farqli tomonlari ham bor. “Avesto”da devlarga qarshi kurashuvchi diniy ruhoniylar haqida hikoya qilinadi va bu ruhoniy kohinlar bizga turk mifologiyasidagi shomonlarni eslatadi.

Oltoy, umuman, boshqa xalqlar mifologiyasiga ko‘ra, maxluqlar eng chiroyli ayollarni va bolalarni o‘g‘irlab o‘zining xizmatkoriga aylantiradi. Yovuz kuchlarning aynan qiz bolalarni talab qilishining o‘ziga xos izohlari mavjud. J.Frezerning ta’kidlashicha, Nil daryosi bo‘yida yashovchi xalqlar yosh qizlarni yasantirib, daryoga tashlaganlar. Go‘yoki shu yo‘l bilan qiz va er deb qaralgan daryoni nikohlaganlar. Shu yo‘sinda “qizlarning daryoga qurbonlik qilinishi ibtidoiy insonlar tasavvurida hosildorlikning mo‘l bo‘lishini ta’minlagan”.

Xorazm afsonalariga ko‘ra, shomon devlardan iborat homiy ruhlarning qornini to‘yg‘azishi, buning uchun qurbonlik keltirilishi shart bo‘lgan. Bir so‘z bilan aytganda, ushbu formula, mohiyatan, qadimgi ajdodlarimiz e’tiqodidagi qurbonlik marosimini ifodalaydi. Zero, etnolog E.B.Taylor qurbonlik marosimlarini xuddi iltijo va duolar kabi insoniyatning ilk, eng quyi bosqich taraqqiyotiga xos deb qaraydi.

V.Y.Proppning ta’kidlashicha, ajdarho va devlarning qiz o‘g‘irlashi qadimda arvohlarning jonni o‘g‘irlashi haqidagi tushunchalarni ifodalaydi: “O‘lim shuning uchun ham yuz beradiki, marhumning jonini kimdir (aniqrog‘i, marhumlar dunyosiga mansub kimdir) o‘g‘irlab ketadi”.

Ammo devlarning qizlarni o‘g‘irlab, tutqunlikda saqlashini patriarxal tizimning matriarxal tamoyillar ustidan qozongan g‘alaba timsoli sifatida tahlil etgan tadqiqotlar ham yo‘q emas. Zero, erkaklar oila va urug‘ boshiga kelgach, avvaliga hukmron bo‘lgan ayollarning ko‘plab huquqlari, xususan, muhabbat borasidagi erkinliklari keskin chegaralandi. Bu holatga ko‘nikish esa oson kechmagan. Shu sabab barzangi, qo‘pol va aqlan zaifroq devlar timsolida, aslida nikoh prinsiplariga qat’iy amal qilgan erkaklar tasvirlanadi. Asrlar davomida syujet va talqinlar o‘zgarib ketgan bo‘lsa-da, motiv va ifoda o‘zgarmasdan qolavergan.

Albatta, ertak formulalarida ifodalangan obrazlar ta’rifida mifologik asoslar asl holida saqlanib qolgan deb bo‘lmaydi. Insoniyat tarixidagi muayyan davrlarning mafkurasi va dunyoqarashi unga ta’sirini o‘tkazgani shubhasiz. Shu sababli ushbu obrazlarga bo‘lgan munosabatning juz’iy o‘zgarishlarga uchrashi tabiiy hol.

Elbek JUMANOV,

O‘zbekiston Milliy universiteti tayanch doktoranti

“Jahon adabiyoti” jurnali, 2022-yil 1-son