Globallashuv sharoitida ma’naviy-axloqiy tahdidlarga qarshi kurashda ta’lim-tarbiya muassasalari faoliyati tizimida bosh harakatdagi shaxs – o‘qituvchidir. U o‘z shaxsiy potensiali va mahoratini ishga solgan holda talabalar bilan hamkorlikda ijodiy va hayotiy faoliyatini maqsadga muvofiq tarzda tashkil etsa, o‘rganuvchilar uning barcha shakl va ko‘rinishlarida real subyektga aylanadi. Bu jarayonda ta’lim tizimida uchta muhim asosni yo‘lga qo‘yish talab etiladi. Bunda  o‘qituvchi – “pedagogik ong” – “pedagogik g‘oya” – “pedagogik hokimiyat”ga ega mustaqil faoliyat olib boruvchi ta’lim subyekti sifatida faoliyat yuritishi samarali natijalarni beradi.

Zamonaviy  ta’lim texnika bilan boshqarilayotgan “aql” va texnikani boshqarayotgan “aql” munosabatlari orasidan o‘z o‘quvchisini sug‘urib olishi va bu jarayonda ularning mavjudligini inkor etmagan holda ular taqdim etgan munosabatdan foydalisiga ishlov berib, undan keyin tezkorlik bilan an’anadagi haqiqatni ilgari surishi zarur bo‘lib qolmoqda.

Respublika ta’lim Markazi  direktori Sh.Sattorovning  fikricha, shunday mamlakatlar borki, ularda darsliklar yo‘q. Lekin sifatli ta’lim bor. Biz o‘qituvchilarni darslikka qaramlikdan xolos qilishimiz kerak. O‘shandagina ta’limda juda katta o‘zgarish sodir bo‘ladi (Sattorov Sh. Maktabning maqsadi “universal odam yaratish emas”/ “Gazeta.uz”. 14.07.2021 https://www.gazeta.uz/uz/2021/07/14/textbooks). Ammo, amaliyotchi o‘qituvchilarning fikriga ko‘ra, bugungi kunda yangilangan darsliklar o‘quvchilarni zeriktirib qo‘ymoqda hamda har qanday tajribani to‘g‘ri deb uni qabul qilaverishimiz kerak emas.

Zero, XXI asr  o‘qituvchilari faoliyatida, malakasida nimalar  o‘zgardi? XXI asr o‘qituvchilari qanday xususiyatlarga ega?

Birinchidan, ular hamkorlik qilishni biladilar. Ular hamkorlik qilishni bilishi va har qanday jamoa bilan  ishlab keta olishi kerak. So‘nggi yillarda bu kabi ko‘nikmalarga talab ancha oshdi, ayniqsa maktablarda, ko‘pchilikning fikricha, g‘oyalar va  bilimlarni  boshqalar bilan  bo‘lishish  ta’lim samarasini oshiradi. Bilim va tajriba almashish hamda muloqot qilish va  o‘rganish  ta’lim jarayonining  muhim qismidir.

Ikkinchidan,  XXI asr o‘qituvchilari moslashuvchan. Ular  har qanday vaziyatdagi  holatga moslasha  oladilar. Zamonaviy dunyoda  o‘qituvchi bo‘lish, maktablarda  joriy etilayotgan  turli yangi vositalar va o‘zgarishlarga  moslashishni talab etadi. Sinfdagi  doskalar   o‘rnini smart doskalar,  daftarlar o‘rnini  planshetlar egallamoqda. XXI asr o‘qituvchisi ushbu  o‘zgarishlar jarayonida  o‘zini  yaxshi va qulay  his etishi kerak.

Uchinchidan, ular uzoqni   ko‘ra biladilar. XXI asr  o‘qituvchisi  talabalarning  kelajagi haqida  o‘ylaydi va ular qanday kasbda  o‘z qobiliyatlarini  to‘la namoyon qila  olishlarini ko‘ra biladilar. Ularning rejalariga ko‘ra, “Hech bir  bola tengdoshlaridan ortda qolmaydi”. Asosiy  e’tiborni  hozirgi kun bolalarini  kelajak hayotga  tayyorlashga qaratadilar.

To‘rtinchidan, ular zamonaviy  texnologiyalardan  mohirona foydalanadilar. XXI asr o‘qituvchisi zamonaviy o‘zgarishlarga shay turishi kerak,  eng so‘nggi texnologiyalar, dars yoki baho bo‘lsin, ular o‘quvchilarga yaxshiroq va  tezroq  o‘rganishga imkon beradi.  Ular  eng yangi gadjetlarni o‘zlashtirish o‘quvchilarning  bilim olishini   tubdan o‘zgartirishi mumkinligini bilishadi. Shu sababli faqat ularning yangi tendensiyalarini kuzatibgina qolmay, balki ularni  qanday qo‘llashni ham bilishadi.

Beshinchidan, ular umri davomida bilim olishdan to‘xtamaydilar. XXI asr o‘qituvchilari  nafaqat o‘z o‘quvchilaridan  doimiy ravishda bilim olishlarini kutishadi, balki o‘zlari ham  shunday qilishadi. Ular har doim ta’limning  zamonaviy tendensiyalari va texnologiyalaridan  xabardor bo‘lib turishadi. Dars rejalarini  zamon talabiga moslab o‘zgartirishadi. O‘qituvchining bilimi, uning kasbiy  professionalligi – u o‘qitgan o‘quvchilarning  ong darajasi va hayotdagi  muvafaqqiyati bilan belgilanadi.

“Yangi O‘zbekiston – ma’rifatli jamiyat” konsepsiyasi, jamiyat a’zolarining ongi-tafakkurini, hayot falsafasi va dunyoqarashini kengaytirish va boyitishni anglatadi (Sh.Mirziyoyev Yangi O‘zbekiston strategiyasi – T.: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2021. 272-b). Bu vazifani amalga oshirishda uzluksiz ta’lim tizimining “Hayot davomida  bilim olish” tamoyiliga asosan o‘qituvchi va murabbiylarning bevosita ishtiroki talab etiladi.  Chunki,  nafaqat OAVlari,  balki bilim jamiyatida  ilm  maskanlari va ularning faoliyat turlarining  kengayishini inobatga olagan holda  ilmiy potensialni oshirish aynan  ularning zimmasiga ulkan vazifalarni yuklaydi. Bunda  biz   voqelikni  xalqimiz ongiga obyektiv  ko‘rsatish imkoniga  ega bo‘lamiz.  Shu sababdan, Respublikamizda ta’lim muassasalari kesimida  “Ustozim – g‘ururim va faxrim!”, “Muallim – bilim bulog‘i!” kabi mavzularda insholar, o‘quv loyihalar, rasmlar, videoroliklar tanlovini  tashkil etishimiz samarali natija beradi. Bu bir tomondan ularning o‘qituvchi va murabbiylariga nisbatan hurmat-ehtiromini oshirsa, ikkinchi tomondan, ilmiy tadqiqotchilik ko‘nikmalarini rivojlantirishga, jamiyatga daxldorlik hissini yuksaltirishga, o‘qituvchilik kasbini maqsadli tanlashlariga yordam beradi. Ong-u tafakkurida ustozlar faoliyatini tahlil qiladi, “o‘z ideali” sifatida  o‘rnak  va namuna oladi.

Shuning bilan bir qatorda  ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligi “uzluksiz ta’lim tizimida ma’naviy  tarbiya asoslarini  kuchaytirish”ni talab etadi. “Tarbiyada tanaffus bo‘lmaydi” deganlari kabi, joylarda ma’naviy-marifiy ishlarni  tashkil etishda bu  qoidaga amal  qilinmayapti. Bu borada bog‘cha, maktab, oliy ta’lim, mahalla tizimi faoliyatida o‘zaro hamkorlik va  uyg‘unlikning yo‘qligi  ishimizning samarasiga  salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda (Sh.Mirziyoyev . “Yangi O‘zbekiston strategiyasi” – T.:  O‘zbekiston, 2021. B. 285). Demak, “Bir ziyoli – bir mahallaga ma’naviy homiy” tamoyili asosida  har bir mahallaga  professor-o‘qituvuchilar va taniqli ziyolilarni  jalb etish, ularning hayotiy tajribalari va ilmiy asoslangan  fikr-mulohazalari orqali o‘quvchilarga (yoshidan qat’iy nazar) ijtimoiy hayotga, kelajakka nisbatan ishonch va motivatsiya  ruhini beramiz.  Bu bevosita  bugungi kunda siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy inqirozlarning  oldini olishda ijtimoiy fanlarning o‘rni naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligini asoslashimizga muhim  omil  bo‘ladi.

Darhaqiqat, 22 yoshida “Xitoy millatining Buyuk muallimi” deb e’tirof etilgan, 30 yoshida o‘z maktabini ochib, minglab shogirdlariga ustozlik qilgan Konfutsiy ta’kidlaganidek “Eskilikni e’zozlab, yangilikni egallagan odamgina muallim bo‘la oladi”. “Muallimning yo‘li qalbning qa’rigacha faqat rahm-shafqatdan iborat. Uning sabog‘i to‘rt qismdan: olimlik, sa’y-harakat, halollik va sadoqatdan iborat bo‘ladi” (Konfutsiy. Hikmatlar. –Toshkent: “Alisher Navoiy nomidagi O‘zMKN”, 2010. B. 9).

Umida KUDRATOVA,

Toshkent davlat iqtisodiyot

 universiteti doktoranti