Tangrichilik dinini oʻrganish jarayonida bir holat qiziqtirib kelardi. Nega bu dinda Tangri, Umay, Quday, Ulkan, Yerlik kabi teonimlar saqlangan-u, paygʻambarlar, farishtalar, aziz-avliyolar kabi diniy atamalar haqida maʼlumotlar tilga olinmaydi? Yoki ular unutilganmi?

***

Qadimda turkiy tillar mushtarak leksikaga ega boʻlgan. Ammo soʻngi bir yarim ming yillik davomida turkiy xalqlar mafkuraviy, diniy va siyosiy sabablarga koʻra bir-biridan begonalashib borgan. Unga qadar leksikadagi farqlar faqat shakliy koʻrinishda boʻlib, bu xalqlarning bir-birini tushunishi uchun monelik qilmagan. Ammo, chetdan soʻzlarning oʻzlashishi bilan leksik tarkib oʻzgarib, tillar bir-biriga begonalashib borgan. Leksikaning oʻzgarishiga din koʻproq taʼsir qilgan. Chunki, din – taʼlimot. Bugungi kunda turkiy xalqlarning diniy-mafkuraviy manzarasini koʻzdan kechirsangiz, uning qanchalik murakkab tuzilmaga egaligini koʻrasiz. Jami 30 tan ortiq turkiy xalqlarning yigirmadan koʻpi islom diniga eʼtiqod qiladi. Musulmon turkiylari orasida shialik, sunniylik yoki boshqa turli mazhablarga koʻra farqlanishlar ham bor. Qarayim, qirimchaq xalqlari yahudiylik, chuvashlar, gagauzlar, kryashen tatarlari nasroniylik dinida. Sariq uygʻurlar, tarbagʻatay qirgʻizlari, salarlarning bir qismi buddaviylik dinida. Oltoy, xakas, yakut(saxa) va yana bir nechta shimol xalqlari esa qadimgi tangrichilikni saqlab qolishgan. Janubiy Eron ozarboyjonlari orasida zardushtiylar ham bor. Shunday ekan, ularning madaniyati va tilini yagona prizma ostida oʻrganish mumkin emas. Ammo, leksikani tarixiy-qiyosiy tahlil qilish va mazmunini yaxlit xolda mulohazaga tortish ishonchli xulosalar chiqarishga imkon yaratadi. Inchunin, qadimgi teonomik yaʼni diniy leksik qatlam koʻpincha yangi dinlardagi maʼnodoshlari bilan sinonimik qatorlar hosil qiladi va ularni faqat qiyosiy solishtirish orqaligina muayyan hosilalarni olish mumkin. Shu oʻrinda tahlillarga kirishamiz…

Alloh soʻzi

Alloh (الله‎) soʻzi arabiydir. U arabcha “iloh” soʻziga al aniqlik artiklining qoʻshilishi orqali hosil boʻlgan va “aniq mavjud boʻlgan, borligi inkor etilmaydigan iloh” maʼnosida qoʻllaniladi. Bu soʻz qadimgi yahudiychada va oromiychada, xususan Tavrot va Injilda ham Elohim (אֱלֹהִים)[1] shaklida ishlatilgan. Turkiy tilda Alloh maʼnosida Tangri soʻzi qoʻllanilgan. Ayni soʻz turkiy tillarda parallel qoʻllanilishi ham kuzatiladi: Allo-Taolo – Tangri taolo.

Shu oʻrinda qiziqarli bir misol, qarayim turklari garchi yahudiylik dinida boʻlsa-da, xudoga boshqa yahudiylar kabi Eloh emas, balki aynan musulmonlar kabi Alloh deb murojaat qilishadi. Ammo, ularning lugʻatlarida, shuningdek namozlar va duolar toʻplami – “Qarayim ibodatnomasi”da ham Tangri soʻzi saqlangan:

Sensin Tengrimiz[2].

‏Tangri(teŋri) soʻzi faqat turkiylar emas, balki barcha oltoy xalqlari leksikasida, jumladan, moʻgʻul tilida tʼngri[a], tungus-manjur tilida Tengri, yapon tilida Ten( 天 ), xitoy tilida Tyan (天) shaklida saqlangan. Qadimgi turkiy yozuvlarda Tangri “Koʻk Tangri” deb yozilgan. Bundan anglashiladiki, Koʻk yaʼni osmon Tangrining makoni sanalgan. XX asr ham yahudiylik, nasroniylik, islom va boshqa dinlarini qabul qilgan turkiylar Tangri yoki “Koʻk Tangri” nomini asosiy xudoga nisbatan qoʻllab kelishgan. Ammo, 2000-yillardan keyin qadimgi tangrichilik dinini qayta tiklashga urinishlar fonida musulmon ulamolari bu soʻzni Alloh maʼnosida qoʻllamaslikni afzal bila boshlashdi. Xususan, Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusufning “Tafsiri Hilol”ida ham Tangri va Xudo soʻzlari qoʻllanilmagan.

Rohman, Rohiym, Xoliq, Qodir, Boriʼ, Molik, Hakam, Muhʼyi

Allohning boshqa sifatlari Rohman, Rohiym, Xoliq, Qodir, Boriʼ, Molik, Hakam, Muhʼyi kabi soʻzlarning maʼnolari yahudiy va nasroniy turklarining manbalarida uchramaydi. Faqat birgina qirimchaq tilida ushbu soʻzlar ishlatilgan va bu qirim-tatar tilining Qirimdagi dominantligi sabab oʻzlashib qolgan. Qirimchaqlar ham boshqa yahudiylar qatori xudoni Yaxve, Adonay, Elohim, Chevoat kabi nomlar bilan atashgan. Ammo, qiziqarlisi qirimchaqlar diniy leksikada bu soʻzlarning turkiysini ham qoʻllashgan. Tangri, Xon, Biy, Beg, Yaratqan, Yaratuchi, Yuluvchi, Berivchi kabi turkiy epitetlar faol qoʻllanilgan:

Sensin Tengrimiz.

Sensin Biyimiz.

Sensin Xanыmыz.

Sensin Yuluvchыmыz.

Sensin Yarыlgʼashchыmыz[3].

Ayniqsa, nasroniylik manbalarida, xususan “Qumanlar qomusi”, arman-qipchoqlarining “Tore bitigi”, “Algʻish Bitigi”, “Zabur”, “Ibodat tartiblari”, “Duolar toʻplamlari”, “Vaʼz” kitoblarida Rohman, Rohiym, Xoliq, Hokim, Molik kabi soʻzlarning maʼnodosh parallellari koʻp uchraydi.

Xoliq soʻzi arabchada yaratuvchi maʼnosini anglatadi[4]. “Maʼnaviy hayot” jurnalida eʼlon qilingan “Yorga yetar kun bormu, yoronlar?..” maqolasida tangrichilik dinida “Yor” Tangrining ismlaridan biri ekani, keyinchalik ayni soʻzdan Yaratgan (jaratqan), Yaratuvchi (jaratuvchi) kabi teonimlar paydo boʻlgani haqida yozgan edik. Yaratqan, Yaratuchi, yargʻu, yaran(fuqaro), yarluq, yazuq(taqdir) soʻzlari aynan shu oʻzakdan yasalgan. Turkiy tillarda Holiq maʼnosida Yaratgan soʻzi qoʻllanilgan va bu teonim islomgacha ham mavjud boʻlgan. Yahudiy turklarida Yaratqan, Yaratuchi, arman-qipchoq tilida Yaratuchi(yaratuçï) kabi soʻzlar saqlanib qolgan.

Boriʼ(“اَلْبَارِئ”) arabchada bariʼ shaklida boʻlib, tarjimada “yoʻqdan paydo qiluvchi, vujudga keltiruvchi” maʼnosini anglatadi. Boriʼ turkiy manbalarda “Bar etuvchi” (ol dïr bar etüçi barça barlïqlarnï – udir butun borliqni bor etgan), “Barchasin etuvchi” (barçasïn etüçi)[5] soʻzlari qoʻllanilgan.

Rohman arabchada beruvchi maʼnosini anglatadi. “Rahmon” sifati faqat Allohga xos boʻlib, barchaga – kofirga ham, moʻminga ham mehribon va neʼmat beruvchi, maʼnosida qoʻllaniladi[6]. Turkiy tillarda, xususan qarayim tilida Berivchi, arman-qipchoq tilida Beruchi(Başxïş Berüçi) soʻzlari saqlangan: bäraxmalarnï Berüçi Iususdir(Xayrlilarini Beruvchi Isodir(a.s)[7].

Rohiym sifati esa xosroq boʻlib, bu soʻz qiyomat kuni “faqat moʻminlarga rahm qiluvchi” maʼnosini anglatadi. Turkiy tilda mehribon maʼnosida Yargʻulovchi(yargʻulavuçï), Yarlaqaguchi, shafqatli maʼnosida Yarligʻanchli (yarlïγančlï) qoʻllanilgan. Qarayim tilida Yarыlgʻashchы nomi mavjud: Sensin Yarыlgʻashchыmыz[8]. Yorlaqash (jarlaqash) soʻzi tangrining qoʻllashi, gunohlarni afv etishi maʼnosini anglatgan. Tunyuquq bitigida qoʻyidagi soʻzlar bor: Xoqonim bilan lashkarlar tortdik, tangri yorlaqasin[9]. Hozirgi kunda bu soʻz oʻzbek tilida ham “Alloh yorlaqasin” yoki “Xudo yorlaqasin” shaklida qoʻllaniladi.

Qodir soʻzi arabchadan “cheksiz qudrat sohibi, har bir narsaga qodir” maʼnosini anglatadi. Turkiylarning nasroniylikka oid manbalarida aynan shu maʼnoda Erkli(erkli) soʻzi ishlatilgan: Bir erkli yarlïγančlï Teŋri, yazuqsïz(Birgina Qodir, rahmli Tangri gunohsiz).

Malik soʻzi mulk oʻzagidan yasalgan boʻlib maʼnosi “haqiqiy EGA” degani. Bunda “mulk” tushunchasi ostida faqat moddiy boyliklar emas, balki insonlar ham anglashiladi. Turkiylar, xususan oʻzbeklar ham Ega teonimini faol qoʻllashadi. Hozirgi kunda ham Yaratgan Egam, Qodir Egam kabi soʻz muomalada saqlangan.

Hakam soʻzining maʼnosi – hukm qiluvchi. Bu soʻz “Qumanlar qomusi”da arabcha Hakam — ḥokum, hukm — ḥukm shaklida va turkiycha yargʻuchi va yargʻu shaklida kelgan. Yorgʻuchi soʻzi oʻzbek tilida ham saqlangan va u “Markaziy Osiyoda hukm surgan turkiy saltanatlarda davlat va shariat qonun qoidalari asosida ish koʻrgan amaldor shaxs” deya izohlangan. Yorgʻuchi atamasi arab tilidan oʻzlashgan qozi istilohining faol qoʻllanishi tufayli oʻzbek tili lugʻat xazinasidan siqib chiqarilgan[10]. Turkiy lafzda “yarγu yarmaq” – sudda hukm chiqarmoq maʼnosini anglatgan[11].

Mutlaq Hokim yoki “butun olamlarning podshohi” maʼnosida esa koʻproq Xon yoki Biy qoʻllanilgan:

Sensin Biyimiz.

Sensin Xanыmыz[12].

Muhʼyi Allohning tiriltiruvchi sifatidir. Ayni soʻz nasroniylik davrida turkiy tillarda Tirgizuvchi (tirgiziči) shaklida qoʻllanilgan: Basa ïnanïrmen tirgiziči Bey Arï Tïnγa, kim Ata-Ovuldan önä durur(Bas inonirman Bey Muqaddas ruhgakim, Ota va Oʻgʻildan unga kelar).

Xudo soʻzi turkiymi yoki forsiy?

Xudo soʻzi turkiy tillarda asosan ikki shaklda talaffuz qilinadi: quday va xuday. Turkiy tilda q tovushining x ga oʻzgarishi asosan qipchoq va qarluq lahjalarida koʻzga tashlanadi. Qipchoq lahjasida quday, qarluq lahjasida xuday shakli qoʻllaniladi.

Quday sof turkiy soʻz boʻlib, negizida qu oʻzagi turadi. Qu turkiyda “muallaq turuvchi”, “uchib yuruvchi, qanotli” maʼnosini beradi. Ayni oʻzakdan quv, qut, qum, qush, qur, qumoy(xumoy), quda kabi soʻzlar yasaladi. Oltoylar Qudayni Oltoy toponimiga qoʻshib Altayquday shaklida ishlatadi. Altayquday – Tangri, Ulkan yoki Yerlikdan farqli oʻlaroq, maʼlum bir hudud, yaʼni Oltoyning ruhi yoki egasi sifatida tasavvur uygʻotadi[13].

Fors tilida xudo ega maʼnosida qoʻllaniladi: dehxudo(yer egasi). Forsiy tilda koʻpincha xudo boshqa teonimlarga qoʻshib ishlatiladi: Xudoi Parvardigor. Xudo soʻzi asosan tojiklar, pushtunlar, urdular va eron forslarida yaʼni turklar hukmronlik qilgan hududlarda faol qoʻllaniladi. Ammo, boshqa islomlashmagan hind-yevropa tillarida qoʻllanilmaydi. Misol uchun, gujarat tilida Bhagavāna (ભગવાન),bxodjpuri tilida Bhgvan(भगवान) qoʻllaniladi. Ruschadagi “bog” shu soʻzlarning oʻzgargan shaklidir.

Forsiy tillardagi xudo soʻzi turkiy qudayning shakldoshi boʻlishi yoki mustaqil shakllangan boʻlishi ham mumkin, ammo bu soʻz turkiy tilning oʻz qatlamiga tegishli ekaniga shubha yoʻq. Chunki, ayni soʻz oʻz maʼnosida fors va arab tili yetib bormagan oltoy, xakas, tuva tillarida ham mavjud.

XUMOY

Xumoy soʻzi turkiy tilda, Xumay, Qumay, Umay shakllarida ishlatiladi. Xumoy soʻzining etimologiyasi xuddi qut leksemasi kabi qu oʻzagidan yasalgan va “muallaq turuvchi”, “uchib yuruvchi, qanotli” maʼnosini anglatadi. Qultegin bitigida Xumoy soʻzi Umay shaklida yozilgan: Tangri, Umay, uduq Yer-Sub basa barti atinch – Tangri, Umay, muqaddas Yer-Suv, mana kim berdi bizga gʻalabani, buni anglash kerak[14]. Bundan koʻrinadiki, Xumoy Tangridan keyin tilga olingan va Turkiylar eʼtiqodida juda katta ahamiyatga ega boʻlgan. Ammo, Xumoy bu ilohiy Xudo obrazi emas, balki qushsimon ilohadir. Bu qush turkiy xalqlar mifologiyasida baxt qushi sanalgan. Xumo yunon ilohalari Artemida va Afrodita kabi ayollar va bolalar homiysi sifatida ulugʻlangan va ehtimol ayol koʻrinishida tasvirlangan boʻlishi ham mumkin. Chunki, Bilge xoqon onasini Umayga oʻxshatgan: Umaј-täg ögäm katun kutыna іnіm kÿl-tägіn är at boldы — “Otam – xoqon oʻlganda inim Qultegin yetti yoshida yetim qoldi, oʻn yoshida Umayga oʻxshaydigan onam – Xotunning baxtiga yigit yetilib, alplarga xos Qultegin ataldi[15]. Xumoy Bilge Xoqonning tojida ham tasvirlangan.

Xumoy obrazi fors mifologiyasida ham mavjud. Ammo, fors mifologiyasida xumo faqat baxt qushi sifatida tasvirlangan va iloha sifatida tilga olinmaydi. Etnograf Saul Abramzonning fikricha Xumo genetik jihatdan turkiylarning ilohasi Umay bilan bogʻliq boʻlishi mumkin[16].

FARISHTA

Har bir dinda, agarki, u ilohiy din boʻlsa, maʼlum bir vazifani bajaruvchi farishtalar boʻlishi tabiiy. Shuning uchun, Tangrichilik dinida ham farishta boʻlmasligi mumkin emasdi. Biz qoʻllaydigan farishta soʻzining kelib chiqishi hind-yevropa tillariga oid boʻlib, islom bilan emas, zardushtiylik dini bilan bogʻliq soʻz. Avestoda “fravashi(oldindan tanlov) – osmonlarda yashovchi va Zardushtga vahiy olib tushuvchi maxluqotlar” maʼnosida ishlatilgan[17]. Ayni soʻz urdu tilida farshtah(فرشتہ), panjob tilida frsẖtḥ (فرشتہ) shaklida keladi. Arablar va muvahhid ulamolar bu soʻzni qoʻllamaydi. Arab tilida uning oʻrniga malak(ملاك) yoki uning koʻpligi maloyik qoʻllaniladi. Yahudiy tilida oʻzgargan shakli malech (מלאך) yoki mlax(מלאך) ishlatilgan. Moniylikka oid uygʻur yozuvlarida bristi[18], “Kodeks kumanikus”da frištä shakli qoʻllanilgan: Andan frište ayttï ol alγïšlï kišigä (shunda farishda taqvodor kishiga dedi).

“Kodeks kumanikus”da lotincha angelus hamda turkiy Eltingan(eltingän) nomi ham qoʻllanilgan va u yuborilgan, elchi maʼnosini anglatgan[19]. Islomni qabul qilgan turkiy tillarda asosan farishta, malak, malayik variantlari saqlanib, Eltingan nomi esa siqib chiqarilgan. Faqat arman-qipchoq tilida farishtaning elchi(elçi) varianti saqlangan. Bundan tashqari lotincha angelus va armancha hresÿdag shakli ham bor[20]. “Kodeks kumanikus”ga tayanilsa, Eltingan tangrichilik dinida farishta maʼnosida qoʻllanilgan va u “eltmoq”, “ xabar keltirmoq” feʼli bilan bogʻliqdir. Keyinchalik bu soʻz nasroniylik kitoblarida saqlanib qolgan.

SHAYTON

Shayton soʻzi arabchada shaytan (شيطان)‎, yahudiychada satana(שָׂטָן)‎ shaklida boʻlib, barcha monoteistik dinlarda Xudo va Allohning dushmani sifatida qayd etiladi. Tangrichilik dinida yaratganga dushman boʻlgan maxluqot obrazi yoʻq. Ammo, odamlarni yoʻldan ozdiruvchi tandem obrazlar boʻlgan. Ular Tulan va Qulan deb atalgan. Tulan va Qulan koʻplab turkiy xalqlarning, jumladan, qozoq xalqining mifologiyasida ham saqlanib qolgan. Turkiy mifologiyasida Tulan – erkak, Qulan – ayol shayton(demon) obrazida keladi. Tulan va Qulan tangrichilik dinida monoteistik dinlardan farqli oʻlaroq, tangrining dushmani sifatida emas, odamlarni yoʻldan uradigan, gunoh ishlarga boshlaydigan hazilkash jin sifatida tasvirlanadi.

Qozoq xalq ertaklari orasida eng mashhurlaridan boʻlgan “Aldar koʻsa va shaytonlar” ertagida ham Tulan erkak shayton, Qulan esa ayol shayton obrazida gavdalanadi[21]. Oʻzbek xalq ertaklarida bunday obrazlar uchramaydi. Ammo, qipchoq shevalarida, xususan Surxondaryo shevasida oʻzaro muomalada “tulan” soʻzi koʻp qoʻllaniladi. Yoshlar va bolalar biron yoqimsiz qiliq qilishsa, bir-birlariga tegajogʻlik qilishsa tanbeh oʻrnida “seni Tulan turtayaptimi?” degan soʻz ishlatiladi. Xuddi shunday xalq orasida “Tulan seni turtmasa, sen Tulanni turtasanmi?” degan, tanbehona oʻgit soʻz ham saqlanib qolgan. Bu soʻz shaytonni qoʻzgʻama, shaytonga hay ber maʼnosida ishlatiladi: “Buningdi tulan turtayappa, adamminan koʻp hazillashadi”[22]. Qulan esa xuddi qozoq tilidagi kabi “qu” yaʼni “quv” oʻzagidan olingan boʻlib, quvlik, quvlanish kabi soʻzlar bilan oʻzakdosh sanaladi.

AZROIL

Tangrichilik dinida aynan Azroil(a.s) kabi jon olish uchun masʼul boʻlgan farishta obrazi, tilda esa aynan mos keluvchi soʻz yoʻq. Tangrichilikda yer osti xudosi Yerlik(Jerlik) deb atalgan va u yunon koʻpxudoligidagi Aid, hinduiylikdagi Yama bilan mos keladi. Yerlik yerosti saltanatining hukmdori boʻlib, alvasti, jin va yovuz ruhlar unga xizmat qiladi[23].

Yerlik bilan birga Aldaachы(aldoqchi) obrazi tilga olinadi. Aldachi kishilarning jonini olish uchun keladigan oʻlim farishtasiga mengzaladi; Aldaachыlar ol kijiniҥ sÿnezine kelgen emtir (tarj: Aldachi anavi kishining jonini olish uchun kelganga oʻxshaydi. N.Belchekova)[24]. Aldachi leksemasi alda oʻzagidan yasalgan boʻlib, biron kishini “aldamoq, avramoq, yoʻldan urmoq” maʼnosini anglatadi. Oltoy mifologiyasida Yerlik biron kishining jonini olish kerak boʻlsa, uning yoniga Aldaachыni yuborgan. A.V.Anoxinning yozishicha: Aldachi kishilarning jonini olganday keyin ham bir qancha muddat oʻlgan kishining ruhi — Sune[25] bilan birga uning qarindoshlari davrasida yuradi.

ULKAN

Tangrichilik diniga oid manbalarda Ulkan (Ӱlgen) nomli iloh ham tilga olinadi. Ulkan osmon va yer oraligʻida, Yerlik esa yer ostida hukmronlik qilgan. Tangrichilik politeizmida Yerlik Ulkanning ukasi ekani aytiladi. Ulkan Oltoy, Sibir va Kavkaz turkiylarida Ulgen nomi bilan mashhur. Yomgʻir, qor, doʻl, yashin, momaqaldiroq, boʻron, sel, dovul, oyning va quyoshning tutilishi, haroratning oshishi yoki pasayishi kabi osmon bilan bogʻliq hodisalar Ulkan bilan bogʻlangan. Yer yorilishi, zilzilalar, koʻchkilarni esa Yerlikning qahridan deb bilishgan. Odamlar yomgʻir soʻrab Ulkanga, oʻt-oʻlan undirishini soʻrab Yerlikka qurbonliklar qilishgan.

Ulkan obrazi keyinchalik turkiylar mifologiyasidan ham keng oʻrin olgan. Oʻzbek mifologiyasidagi, xususan qoʻshiq va laparlardagi Momoqaldiroq, Guldurmomo, Suvxotin obrazlari Ulkan bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Oʻzbeklarda Ulkan, Ulkan bibi, Kavkaz turklari va oʻgʻizlardagi Ulgen Xatun kabi ayollarga qoʻyiladigan ismlar genezisi ham Ulkan (Ӱlgen) nomi bilan bogʻlanadi.

PAYGʻAMBAR

Oʻzbek tilida faol qoʻllaniladigan paygʻambar(پیامبر) soʻzi ham fors tilidan oʻzlashgan va paygʻom(پیام) yaʼni xabar keltiruvchi maʼnosini anglatadi. Bu soʻz arabcha rasul, nabiy, qadimgi yahudiy tilida nbia (נביא) yoki navi(נָבִיא), yunonchada profet(προφήτησ- profítis), moʻgʻulchada burxon(burqan) shaklida qoʻllanilgan. Burxon soʻzi aslida buddani anglatadi. Moniylikka oid uygʻur yozuvlarida paygʻambar soʻzi burqan[26] shaklida kelgan. Oltoyda burxanizm – buddaviylikning oltoycha shakli sanaladi. Bu din oltoy tilida burqan јaҥ (budda dini); aq jaҥ(oq din), sӱt јaҥ(sut dini), Altay јaҥ(oltoy dini) nomlari bilan ataladi[27].

Turkiy tillarda paygʻambar maʼnosida yalovoch, elchi, sovchi (savçi) soʻzlari qoʻllanilgan. “Qutadgʻu bilik”da savchi, rasul, nabiy[28], Enasoy yozuvida elchi[29] shaklida kelgan. “Qissasi Rabgʻuziy”da rasul oʻrnida yalovoch, nabiy oʻrnida sovchi qoʻllanilgan: Bu Armala uch yuz yetmish paygʻambarni oʻlturdi. Yetmishi yalavoch erdi, uch yuzi sovchi erdi[30].

“Kodeks kumanikus”da elči, päyγambär shuningdek, yunoncha missus va profet shakllari ham ishlatilgan. Eng qizigʻi, bu soʻzlar turkiy feʼl bilan qoʻllanilgan: profet aytgʻancha(profet aytγančï) – paygʻambar aytgancha. “Kodeks kumanikus”da paygʻambar soʻzining sovunchi (sövünči)[31] shakli ham saqlangan va u “xushxabar keltiruvchi” maʼnosida faqat Iso alayhissalomga nisbatan qoʻllaniladi: Senden, Yesus, sövünčimiz bolsun, kim sen qarovïmïz ol džyehanda (Sendan, Iso(a.s) “xushxabar keltiruvchi”boʻlsinkim, u dunyoda sen himoyachimiz boʻl).

Qirimchaq tilida Xizr alayhissalom nomi ham paygʻambarlik rutbasida kelgan: O saat xыdыr Ilyas qыz-qardashыnы gechыrdы (Oʻsha vaqtda Ilyos paygʻambar singlisini kechirdi). Xizr alayhissalom nomini paygʻambar maʼnosida qoʻllash qirimtatar, qarayim, gagauz xalqlarida ham uchraydi va bu har yili oʻtkaziladigan “Xederlez” bayrami taʼsirida paydo boʻlgan boʻlishi mumkin. Bu bayram Qirim va Gagauziyada Xizr va Ilyos alayhissalomlarga bagʻishlab oʻtkaziladi. Unda odamlar Xizr va Ilyos alayhissalomlarni uchratish umidida koʻchalar va dalalarda kezib yurishadi.

Tahlillar shuni koʻrsatadiki, qadimda qipchoq tillarida paygʻambar soʻzining oltoy plastiga oid(burqan), turkiy (elchi/savchi/yalovoch/sovunchi), yahudiycha(nevim), arabcha (rasul/nabiy), forsiy (paygʻambar), yunoncha (missus/profet), armancha (markare, novirag), slavyancha(prorok) variantlari qoʻllanilgan. Ular orasida elchi/savchi/yalovoch/sovunchi sinonimik qatori turkiy tillar taraqqiyotining eng goʻzal hosilalaridir. Ular biz uchun tushunarli va mazmunan ham juda goʻzal.

AVLIYO

Avliyo soʻzi arabcha valiy soʻzining oʻzgargan koʻplik shakli boʻlib, valilar maʼnosini anglatadi. Valiy soʻzi istilohda “muhabbat qiluvchi, nusrat beruvchi va xalqining ishini yurituvchi zot” maʼnosini anglatadi. Shuning uchun, maʼlum bir hudud yoki muhim ishlarga masʼul kishilar valiy(voliy – viloyat rahbari) deb atalgan. Oʻzbek tilining izohli lugʻatida bu soʻz “xudoning goʻyo boʻlajak hodisa, voqealarni oldindan aytish, gʻoyibdan xabar berish qobiliyatiga ega boʻlgan eng sevimli, eng aziz bandasi” deya taʼriflangan[32].

Buddaviylik dinida buddalar, bodxisatvalar[33], pirlar shunday xususiyatga ega boʻlgan. Pir soʻzi ham asli hind tilidan olingan boʻlib, qariya, urugʻning boshchisi maʼnolarini anglatgan. Soʻfizm falsafasida pir barcha rahbarlar, xususan murshidlarga ham qoʻllanilgan. Pirlar amalda maʼlum bir jamoada tariqatning ishini yuritgan. Misol uchun, Hashshoshiylar davlati tugatilgach, tarqab ketgan ismoiliylarning jamoalarini pirlar boshqargan[34].

Turkiylar avliyo soʻzning oʻrniga aru(v)ni qoʻllashgan. Aru(v) soʻzi oʻzbek tilida yoʻq, ammo deyarli barcha turkiy turkiylarda saqlangan. Bu soʻz qadimgi turkiy soʻz boʻlib, Oʻrxun bitiklarida arыv, aruv shakllarida kelgan[35]. Bitiklardagi aruv pokiza, asl, muqaddas maʼnolarini anglatadi. Aksar qipchoq tillarida ham arыv, aruv shakllari goʻzal, pokiza, muqaddas, avliyo maʼnolarida ishlatiladi. Jumladan, qumuq tilida aru, qorachoy-balqar tilida ariu qarayim tilida aru(v) – arman-qipchoq tilida aru(v), qozoq tilida aru, qirgʻiz tilida aru[36]. Aru pok, goʻzal maʼnolarida ham qoʻllaniladi: Aru qiz. Oltoyda muqaddas buloqlarga nisbatan ham qoʻllaniladi: Ar(u)jan buloq.

“Kodeks kumanikus”da Arï shaklida kelgan va faqat Muqaddas ruhga nisbatan qoʻllanilgan: Teŋri Ata, Saŋa, Aŋa, Arï Tïnγa bir yügünč teysin(Tangri Ota, Senga, Unga, Muqaddas Ruhga bir taʼzim boʻlsin[37]. Nasroniylik dinidagi turkiylarning manbalarida Xudo – Ata Tengri, Iso – Uul Tengri, Muqaddas ruh – Arï Tïn shaklida atab kelingan.

Aru nisbasi Bibi Maryam, Iso alayhissalom, havoriylar va barcha avliyolarga nisbatan ham qoʻllanilgan: Aru Maryam anamiz, Aru qiz, Aru Mayam xotun(arï Mariam qatun); Begimiz Tangri aru(Beyimiz Teŋri arï); Muqaddas Avgustin (Arï Augustin [Are augustin]), Muqaddas Amvrosiy (Arï Ambrosius [Are Ambrosius]); barcha avliyolar (barča arïlar)[38].

Ruh soʻzining turkiy shakllari

Ruh soʻzi arabchadan oʻzlashgan. Islomni qabul qilgan koʻplab turkiy xalqlarda ruh soʻzining turkiy ekvivalenti sanalgan tыn(tïn) soʻzi faol qoʻllanilgan, biroq keyingi asrlarda deyarli unutilgan.

1. Tin(tïn)

Oʻzbek tilida tin faqat nafas maʼnosini anglatadi[39]. Yahudiy-turk manbalarida ruh oʻrnida “jon” qoʻllanilgan: Tamiz kongil yaratqin manga Tangri, da qolayli jan yangirtqin ichima(Toza koʻngil yaratgin menga Tangri va unga mos ruhni kiritgin ichima). Nasroniylik manbalarida tin faol ishlatilgan: Muqaddas ruh – Arï Tïn.

Qadimgi turkiy tilda tin – ruh, jon, nafas maʼnosida kelgan[40]. Darhaqiqat, tin nafas oladi. U odamlardan tashqari hayvonlar, qushlar, oʻt-oʻlanlar va dov-daraxtlarda ham boʻladi. “Tin” hamma mavjudotlarga faqat yashashlari, yaʼni fiziologik protsess uchun beriladi[41]. U chiqsa odam oʻladi. Shuning uchun, tangrichilik dinida inson oʻlishidan oldin tinning tanadan osonroq chiqishi uchun shamanlar “xolos-xolos” amallarini oʻtkazadilar. Atama oʻzbek tilida “tыn” shaklida talaffuz qilinadi va “tin” oʻzagi yordamida oʻnlab soʻzlar yasaladi: tinch, tinim, tiniq, tinish, tinka, tinmas[42].

Ammo, turkiy tilda ruhni anglatuvchi soʻz birgina tïn boʻlmagan. L.P.Potapovning taʼkidlashicha, missioner-tilshunoslar oʻz taʼlimotlarini mahalliy aholiga oʻrgatish uchun “ruh” soʻzini tarjima qilishga ehtiyoj sezishgan va uni oʻrganishda juda chigal muammoga duch kelishgan. Chunki, turkiy tilda “tыn” nafas olish maʼnosini bildirgani uchun undan foydalana olishmagan. Inchunin, nafas olish uchun tana boʻlishi kerak edi. Nasroniylikning uchta asosiy muqaddasotlaridan biri – “muqaddas ruh”da esa tana boʻlmaydi. Shundan soʻng ular “ruh”ni anglatuvchi boshqa leksemalarni topishga urinishgan. Shu tariqa “qut”, “cыn”, “sune”, “sur”, “sus”, “jula”, “uzut” kabi ruh maʼnosini beruvchi oʻnlab leksemalar kashf etilgan[43]. Quyida ularni batafsil tahlil qilamiz.

Sӱne va Sыn

Sune qadimgi turkiy tilda insonning ruhiy holatini, xarakterini anglatuvchi soʻz hisoblangan. M.Koshgʻariyning “Devonu lugʻotit turk” asarida “yumshoq feʼlli, toza yurakli kishi”ga sune deb taʼrif berilgan[44]. Qadimda turkiyda bu soʻz “oʻlgan odamning ruhi”, sharpasi maʼnosini anglatgan[45]. Uch, yetti, qirq, yil marosimlari aslida Sӱnega atab oʻtkazilgan: Emdi, aysa bolzo, olor ekӱniҥ sӱneleri… Tuku teҥyeride, kök-ayasta… (D. Kainchin) Endi u ikkisining ruhlari Tangri qoshida, ochiq osmonda [46]. Oʻzbek tilining lugʻatida bugungi kunda sune soʻzi mavjud emas. Oʻzbek tilining qipchoq lahjasida esa “sune” soʻzi “sungu” shaklida talaffuz qilinadi va biron kishining yuziga yoki maʼlum bir obyektga tikilib, suqlanib qarashni bildiradi: “Birovning yuziga sungulib qarama!”, “Birovning hovlisiga sungulma!”.

Cыn kishilar, hayvonlar va oʻsimliklardagi ruhiy osoyishtalikni bildiradi. Qipchoq lahjasida, “kuyov qilsang, sыni-soʻxtasiga qarab kuyov qil”, “olsang, sыnamol oiladan kelin ol” kabi aforizmlar saqlangan. Shuningdek, turkiy ellar sыnchi nomi bilan ataladigan odamlar ham boʻladi. Bu odamlar hayvonlar va odamlarning yuzi-koʻziga, yurish-turishiga qarab ularning sogʻligi va ruhiy holatini baholab bera olishadi.

Oʻzbek adabiy tilida inson ruhiyatini bildiruvchi “sыn” leksemasi saqlanib qolmagan boʻlsa-da, “sin” oʻzagida yasaluvchi soʻzlar saqlangan: sinchi, sinalgan, sinashta, siniq, sinamol va h.k.

Qut

Qut soʻzi asl turkiy soʻz sanaladi. Qadimgi turkiy tilda qut uchta maʼnoda kelgan:

1. Ruh, hayotiy quvvat, qalb.

2. Baxt, saodat, omad.

3. Tangrining xotini[47].

“Qut” leksemasining birinchi maʼnosi hamma turkiy tillarda mavjud va u istilohda inson ruhini anglatishi ham maʼlum. Shuningdek, hayotiy quvvat maʼnosini berishi ham “Hut kirdi, qut kirdi”, “Qut-baraka” kabi soʻzlarda saqlanib qolgan. Ikkinchi maʼnosi esa Yusuf Xos Hojibning “Qutadgʻu bilig”ining nomida ham aks etgan. Qolaversa, “Devonu lugʻotit-turk” asarida ham qutga baxt, davlat, deya taʼrif berilgan[48]. Uchinchi maʼnosi esa qadimgi bitiklarda kelgan boʻlib, xususan, qadimgi turkiy til lugʻatida “qut — Tängri xatuniʼ” yozuvi keltiriladi[49]. Qut leksemasi Oʻrxun-Enasoy bitiklarida ham koʻp uchraydi va Qultegin bitigida quyidagi jumlalar keladi: “Umaј-täg ögäm katun qutыna іnіm kÿl-tägіn är at boldы”, yaʼni: “Umay-xotun onam quti bilan mening ukam Qultegin er ataladigan boʻldi”[50]. Oʻzbek tilida ham “qut” leksemasi saqlanib qolgan. Ammo maʼnosi birmuncha oʻzgarishga uchragan. Oʻzbek tilining izohli lugʻatida “qut”ning ikki xil maʼnosi keltiriladi:

“1. Boylik, baxt; baraka. 2. Yuz (bet)ning rangi”[51].

“Qut” koʻpincha arabcha “baraka” soʻzi bilan birga qoʻllaniladi. Misol uchun: Qut-baraka – halol mehnatda. Shunday boʻlsa-da, oʻzbek tilida ham “qut” oʻzagidan yasalgan soʻzlar saqlanib qolgan: qut, qutlugʻ, qutlov, qutilmoq, quturmoq, qutqu va h.k.

“Sur”

Turkiy tillarda ruhning yana bir holatini aks ettiruvchi “sur” tushunchasi ham bor. “Sur” inson va hayvonlarning obrazi, qiyofasi, aniqrogʻi esa yuzidagi maʼnoni anglatadi. “Sur” inson yuzida uni “qut” tark etganda aniq koʻrinadi, deyishadi va shu sababli koʻproq salbiy maʼnoda keladi. “Sur” mazmunan oʻzbek tilidagi “turq” leksemasiga oʻxshashroq maʼnoga ega. “Sur” bugungi kunda oʻzbek adabiy tilida ham saqlanib qolgan va ayni oʻzakdan oʻnlab soʻzlar yasaladi: sur, surat, surbet, surkamoq(yuzga), surrang, surur va hk.

“Sus”

“Sus” ham ruhning elementi sifatida koʻriladi va u odamlarga viqor, haybat beradi. Oʻzbek mifologiyasi va ogʻzaki adabiyotida ham ushbu leksema keng qoʻllanilgan. Misol uchun, Ergash Jumanbulbul oʻgʻlining “Qunduz va Yulduz” dostonida “sus” leksemasi qoʻyidagicha qoʻllaniladi:

Vallamatning susi bosib Gulqizni

Gapirolmay , yerga qarab yigʻlaydi.[52]

Okkultizmda[53] qoʻllanilishiga koʻra “sus” oʻzbek tilidagi “kinna” (qipchoq lahjasida “kirna”)ning sinonimi boʻlishi ham mumkin. “Sus” faqat odamda boʻlmaydi. L.P. Potapov Xotun vodiysidagi oltoy shomonlarining A.V. Anoxin tomonidan yozib olingan tekstlarini[54] tahlil qilar ekan, jonli mavjudotlardan bilan birga jonsiz narsalarda, misol uchun miltiqda ham “sus” borligini aniqlaydi: hayvon susi (maldыng suzu), yosh bolaning (jashding suzu), miltiqning susi(mыltыktыng suzu)[55]. Oʻzbek tilida “sus” baʼzan “kinna kirdi”, baʼzan “koʻz tegdi” maʼnosida ishlatilsa-da, aksar holatlarda “susi kirdi”, “susi bosdi” shaklida qoʻllaniladi. Shuningdek, qipchoq lahjasida “sus” bilan birga qoʻllaniladigan “minaz” tushunchasi ham saqlangan: Falonchiga birovning susi kirdimi, minazi aynib oʻtiribdi.

“Ÿzÿt”(uzut)

Uzut – ruhning shakllaridan biri. A.V. Anoxin “uzut”ni oʻlgan odamning ruhi, ekanini aytadi[56]. Uning fikricha “sune” jonzotlar tirikligida u bilan birga boʻladi. Oʻlgach esa tanani tashlab ketadi va dafn etilguncha shu uyda yuradi deyilgan. Tana koʻmilgandan keyin sune oʻz xolatini oʻzgartiradi va “uzut” deb nomlanadi. Agar “sune” va “uzut”ning ikkisini bitta jins, deb qaraydigan boʻlsak, demak ularning umumiy xususiyati koʻrish, eshitish va tam bilish qobiliyati bilan bogʻliq boʻladi. Bundan koʻrinadiki, qadimgi tasavvurda “sune” jonzotlarning tanasida koʻrish, eshitish va tam bilishni taʼminlab beruvchi ruh boʻlishi ham mumkin ekan. Shu sababli jonzotlar oʻz tanasiga qaytmaydigan boʻlgandan keyin “sune” “uzut”ga aylanadi va hamma yoqni kezib, koʻrib yuraveradi. Bir soʻz bilan aytganda “uzut” oʻlgan odamlarning ruhidir.

“Jula”(jula)

“Jula” tushunchasi ham ruh maʼnosini anglatadi. V.V. Radlov va V. I. Verbiskiylar “jula”ni oʻlgan odamning ruhi desa[57], A.V. Anoxin, “jula” – tirik odamning ruhini bildiradi, deya taʼkidlagan[58]. N.A. Baskakov va N.A. Yaimovalar esa “jula”ni inson tirikligida uni maʼlum vaqtga tashlab ketish xususiyatiga ega, nomoddiy, koʻrinmas substansiya yaʼni ruhning metamorfozasi[59], deb taʼriflashgan.[60] Qadimgi turkiy tilda “jula” chiroq maʼnosida kelgan va julduz, jultiraq soʻzlari ham shu oʻzakdan yasalgan. Shuningdek, “jula” – buloq, manba, quvvat manbai maʼnosida ham qoʻllanilgan. Qadimgi turkiy tilda ushbu oʻzakdan yasaluvchi “julun” soʻzi ham saqlangan va u orqa miya maʼnosini bildirgan[61]

“Julun” jonning asosini tashkil etgan va butun tanada harakatini taʼminlagan. Turkiy tillarda orqa miyani julun deb atashadi. Bugungi oʻzbek tilining qipchoq lahjasida julun inson tanasining boʻyin atrofidagi qalin tomirga nisbatan qoʻllaniladi. Xalq tilida eʼtirof etilishicha, juluni uzilgan odam shol boʻladi yoki oʻladi: “Polvon etiyat boʻl, tirang chayirakan, juluningdi uzib omasin” (Surxondaryo shevasi).“Bir hamlada julunini qayirib, mayib qiladigan savlati bor-a… Lekin choʻponning aytgani boʻlmadi”. (Anvar Suyunov. Oqtirnoq).

“Qut”, “tыn”, “cыn”, “sune”, “sur”, “sus”, “jula”, “uzut” kabi leksemalarning tahlili shuni koʻrsatadiki, inson ruhi faqatgina tanadagi tiriklikni taʼminlovchi xilqat emas, balki insonning yashash funksiyasi, ruhiyati, hissiyotlarining hamma jihatlarini kompleks anglash va boshqarish imkoniyatini beruvchi tushuncha ekan. Yuqorida keltirilgan manbalarga tayanib xulosa qilinsa, insonning yuzi, qiyofasi, quvvati, sogʻligi, omadi, asosan uning ruhi bilan bogʻliqligi aniq boʻladi. “Tыn” – insonning tirikligini, “cыn”- sogʻligini, “sune” – koʻrish, eshitish, taʼm bilish va vaziyatni chamalash qobiliyatini, “sur” – shiddatini, “sus” – haybatini, “jula” – quvvatni bildirar ekan. “Qut” esa ulardan farqli oʻlaroq inson ruhiyatidagi muvozanatni, baraka, baxt va saodatni, shuningdek, oliy nerv faoliyatini yaʼni fikrlash qobiliyatini taʼminlovchi xilqat sanaladi.

Jin

Jin (arab. ّْالجِن‎) arab tilidan oʻzlashgan boʻlib, ajina uning koʻplik shaklidir. Islom aqidasiga koʻra jinlar odamdan oldin paydo boʻlgan. Ular tanasiz jonlar boʻlib, mavjudligini oddiy odamning sezgilari orqali his qilib boʻlmaydi. Aniqrogʻi, ularni koʻrib, eshitib boʻlmaydi. Ammo, har bir musulmon ularning borligiga ishonadi.

Turkiylarda ayni obrazlar islomgacha ham mavjud boʻlgan. Ular turlicha alvasti, ilbish(ilvirs), koʻrinmas, kelagʻay kabi nomlar bilan nomlangan. Bu soʻzlar deyarli barcha turkiy xalqlar folklorida mavjud.

Alvasti oʻzbek va uygʻurlar folklorida alvasti, chuvashlarda alpasta, yakutlarda abasi, qirgʻizlarda albarsti, qolgan xalqlarda, jumladan oʻgʻuzlarda ham albasti deb ataladi. Alvasti genetik tasavvurda koʻpincha yoʻl yoqalarida, uyda yotadigan jin sifatida koʻriladi: “Alvastiga oʻxshab yotmay, qoch yoʻldan!”

Ilbish(ilvirs) uy egasi(domovoy)ga mengzaladi. Odamlar uylaridan biron narsa yoʻqolib qolsa “ilbish ilib ketdimi?” deb gapirishi shundan. Ilbish soʻzi ilmoq feʼlidan, biron narsani olib qochadigan yoki yashirib qoʻyadigan jinlarga nisbatan qoʻllanilgan.

Koʻrinmas oltoy folklori va adabiyotida saqlangan. Oltoylar uni “kyormyos” deb atashadi. Kyormyos oʻzbek tilining qipchoq lahjasida “koʻrmmas” shaklida talaffuz qilinadi. Turkiy qadriyatlar aksiologiyasida Koʻrinmas uylarning atrofida yuruvchi ruh yoki jin sifatida tasavvur qilinadi. Hozirgacha oʻzbeklarning mifologiyasi va aforizmlarida bu tushuncha saqlanib keladi. Misol uchun:

“Koʻrinmas”ga koʻrinma,

Uraman, deb urinma!

Kelagʻay shamanizmda shomonlarning yordamchisi sifatida tilga olinadi. Bu haqda “Tangrichilik – maʼnaviyatga tahdid sifatida” nomli kitobimda maʼlumot keltirgan edim. Shomonlar jazava holatida osmonga qarab “kelagʻay, kelagʻay..” deb oʻsha yordamchini chaqirishgan. Kelagʻay chapaqay va duduq boʻlib oltinchi osmondan yerga odamlarning taqdirini bilib tushar va shomonga yetkazar ekan. Shomon ham, oʻz navbatida, odamlar iltimosini xudolarga Kelagʻay orqali yetkazar ekan. Bu obraz islomda tilga olingan jinlarga mengzaladi.

Xulosa oʻrnida

Turkiy tilning tilsimlari koʻp. Bu tilsimlar qadimgi bitiklarda, soʻngi bir yarim ming yillikda yaratilgan kitoblarda, xalq ogʻzaki ijodida va shevalarda yashirinib yotibdi. Ularni izlash, topish, jamlash, tasniflash, qiyoslash va tavsifini berish, keyin ularni ommabop tilda yozish va ommalashtirish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Chunki, ularda milliy oʻzlikning asosiy atributlari – eʼtiqod, til, tarix, qadriyatlar oʻz aksini topgan.

Ushbu maqoladan maqsad, adabiy tilimizning ajralmas boyligiga aylangan oʻzlashma soʻzlardan voz kechishga undash emas, aksincha, ularni tadqiq qilish va istilohda maʼnolarining toʻgʻri yoki notoʻgʻri qoʻllanilayotganini aniqlashdan iborat. Misol uchun, koʻpchilik oʻzbeklar, jumladan, dindorlar ham farishta yoki paygʻambar soʻzining zardushtiylik dini bilan bogʻliqligini bilmaydi. Koʻpchilik turkiylar tangrichilik dinidan toʻgʻri islomga oʻtgan, deb oʻylashadi. Aslida esa, turkiylar ham boshqa barcha xalqlar qatori yahudiylik, nasroniylik va islom bosqichlarini bosib oʻtgan. Misol uchun, Hazar xoqonligida tangrichilik, yahudiylik, nasroniylik va islom tadrijiy tarzda davlat dini vazifasini oʻtab kelgan. Nayman xonligida nasroniylik davlat dini boʻlgan. Qorachoylar to XVIII asrga qadar, Astraxan qozoqlari XX asrga qadar nasroniylikni saqlab kelishgan. Shuning uchun, maqolaning boshidan turkiylarning eʼtiqodini yagona prizmadan oʻrganib boʻlmasligini qayd etgan edik.

Maqolani yozishdan oldin, boʻshliqni aniqlash maqsadida kichik soʻrovnoma oʻtkazdik. Filolog oʻqituvchilar va talabalarga quyidagi savollarni tarqatdik:

Natija kutganimizdek boʻldi. Koʻpchilik faqat Tangri va Elchi soʻzini toʻgʻri topishgan. Ayrim anketalarda Xudoning turkcha nomiga Alloh, jin soʻzining turkiy nomiga shu soʻzning koʻpligini “ajina” deb yozish holati ham uchraydi. Maqola yakunida shu savollarning javoblarini taqdim etsak, oʻylaymanki, bu eng yaxshi xulosa boʻladi:

Eskirtish: Maqoladagi juda koʻp manbalar muallifning dissertatsiyasidan, chop etilgan kitoblari va ilmiy maqolalaridan olingan.

ANVAR BOʻRONOV,

Oʻzbekiston yozuvchilari uyushmasi aʼzosi

[1] Imena Bojii // Yevreyskaya ensiklopediya Brokgauza i Yefrona. — SPb., 1908—1913.

[2] Garkaves A. Kыpchakskoye pismennoye naslediye. Tom ІІ. Karaimskiy molitvennik. Redaksiya A. N. Garkavsa po izdaniyu V. Z. Tiriyaki – Almatы: Desht-i-Kыpchak, 2004. – S. 5.

[3] Garkaves A. Kыpchakskoye pismennoye naslediye. Tom ІІ Karaimskiy molitvennik. Redaksiya A. N. Garkavsa po izdaniyu V. Z. Tiriyaki – Almatы: Desht-i-Kыpchak, 2004. – S. 5.

[4] Allohning ismlari va sifatlari. https://islom.uz/maqola/149

[5] Garkaves A.N. Kыpchakskoye pismennoye naslediye. Tom ІIІ. Kыpchakskiy slovar. Po armyanopismennыm pamyatnikam XVI-XVII vekov. – Almatы: BAUR; KASEAN, 2010. – S. 215, 219.

[6] Allohning ismlari va sifatlari. https://islom.uz/maqola/149

[7] Garkaves A. Kыpchakskoye pismennoye naslediye. Tom ІІ Karaimskiy molitvennik. Redaksiya A. N. Garkavsa po izdaniyu V. Z. Tiriyaki – Almatы: Desht-i-Kыpchak, 2004. – S. 233.

[8] Garkaves A. Kыpchakskoye pismennoye naslediye. Tom ІІ. Karaimskiy molitvennik. Redaksiya A. N. Garkavsa po izdaniyu V. Z. Tiriyaki – Almatы: Desht-i-Kыpchak, 2004. – S. 5,1298.

[9] Malov S.Ye. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. Moskva – Leningrad: Nauka. 1951. – S. 64.

[10] https://qomus.info/encyclopedia/cat-yo/yorguchi-uz/

[11] Garkaves Aleksandr. Codex Cumanicus: Kыpchako-poloveskiye tekstы XIII-XIV vekov. – Almatы: Deshti Kыpchak, Baur, 2004. – S. 1295.

[12] Garkaves A. Kыpchakskoye pismennoye naslediye. Tom ІІ Karaimskiy molitvennik. Redaksiya A. N. Garkavsa po izdaniyu V. Z. Tiriyaki – Almatы: Desht-i-Kыpchak, 2004. – S. 5.

[13] Altaysko-russkiy slovar / Altay-orus sozlik. Avtorsk. kol. A.E.Chumakayev (otv. red.). – Gorno-Altaysk, 2018. – S. 390.

[14] Malov S.Ye. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. – Moskva: Nauka, 1951. – S. 63.

[15] Malov S.Ye. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. Moskva – Leningrad: Nauka. 1951. – 446 str.

[16] Cheremisin D. V. K izucheniyu irano-tyurkskix svyazey v sfere mifologii // Aborigenы Sibiri: problemы izucheniya ischezayuщix yazыkov i kultur: Tez. dokl. Mejdunar. nauch. konf. — Novosibirsk: RAN SO, Institut filologii, Institut istorii i arxeologii, 1995. — T. 1. — S. 342—345.

[17] Dinshunoslik asoslari. Oʻquv qoʻllanma. – Toshkent: “Toshkent islom universiteti” NMB, 2013. – S. 309.

[18] Malov S.Ye. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. – Moskva: Nauka, 1951. – S. 119.

[19] Garkaves Aleksandr. Codex Cumanicus: Kыpchako-poloveskiye tekstы XIII-XIV vekov. – Almatы: Deshti Kыpchak, Baur, 2004. – S. 922.

[20] Garkaves A.N. Kыpchakskoye pismennoye naslediye. Tom ІIІ. Kыpchakskiy slovar. Po armyanopismennыm pamyatnikam XVI-XVII vekov. – Almatы: BAUR; KASEAN, 2010. – S. 531.

[21] Kazaxskiye skazki. Skazki ob Aldar kose. Alma-ata. 1959 g. Izd. Kazaxskoye gosudarstvennoye izdatelstvo Str. 18-22 http://www. itexts.net/avtor-neizvesten/156017-kazahskie-skazki-avtor-neizvesten.html

[22] S. Rahimov. Surxondaryo oʻzbek shevalari lugʻati. Denov ijara bosmaxonasi. 1995. B- 105

[23] Boʻronov. A. Tangrichilik maʼnaviyatga tahdid sifatida. – Toshkent: “Maʼnaviyat”, 2019. – B 7.

[24] Altaysko-russkiy slovar / Altay-orus sozlik. Avtorsk. kol. A.E.Chumakayev (otv. red.). – Gorno-Altaysk, 2018. – S. 57.

[25] Quyida qarang: Sune leksemasi...

[26] Malov S.Ye. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. – Moskva: Nauka, 1951. – S. 118, 315.

[27] Tadina N. A. Etnicheskaya konsolidatsiya i preyemstvennost pokoleniy v osmыslenii burxanizma // Etnograficheskoye obozreniye. — 2005. — № 4. — S. 38—44.

[28]V. V. Radlov. Kudatku bilik — faksimile uygurskoy rukopisi... SPb. 1890 = QB). DR. W. RADLOFF. Das Kudatku bilik... Th. II. St.-Petersburg, 1900-1910. Malov S.Ye. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. – Moskva: Nauka, 1951. – S. 420.

[29] Malov S.Ye. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. – Moskva: Nauka, 1951. – S. 78.

[30] Rabgʻuziy N.B. “Kisasi Rabgʻuziy”. – T.: Yozuvchi, 1991.— B. 66.

[31] Garkaves Aleksandr. Codex Cumanicus: Kыpchako-poloveskiye tekstы XIII-XIV vekov. – Almatы: Deshti Kыpchak, Baur, 2004. – S. 1017.

[32] Oʻzbek tilining izohli lugʻati. “V” harfi. – Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi, 2006-2008. – B. 438.

[33] Bodxisattva(sanskr. बोधिसत्त्व) — bodxi “anglash” + sattva “mohiyat”) – buddaviylikda dunyoning maʼnosini anglab yetib, nurlangan va budda darajasiga koʻtarilgan ammo, nirvanaga ketmay boshqalarni ham qutqarish maqsadida tirik yurgan avliyolar.

[34] Daftari F. Kratkaya istoriya ismailizma. Traditsii musulmanskoy obщinы. – M.: OOO “Izdatelstvo AST”: “Ladomir”, 2004. – S. 134.

[35] Malov S.Ye. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. – M: Nauka, 1951. – S. 98,360.

[36] Garkaves A.N. Kыpchakskoye pismennoye naslediye. Tom ІIІ. Kыpchakskiy slovar. Po armyanopismennыm pamyatnikam XVI-XVII vekov. – Almatы: BAUR; KASEAN, 2010. – S. 159, 160-162.

[37] Garkaves Aleksandr. Codex Cumanicus: Kыpchako-poloveskiye tekstы XIII-XIV vekov. – Almatы: Deshti Kыpchak, Baur, 2004. – S. 844, 897, 1136.

[38] Garkaves Aleksandr. Codex Cumanicus: Kыpchako-poloveskiye tekstы XIII-XIV vekov. – Almatы: Deshti Kыpchak, Baur, 2004. – S. 1011.

[39] Oʻzbek tilining izohli lugʻati. “T” harfi. – Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi, 2006-2008. – B. 99.

[40] Devonu lugʻotit turk. Indeks-lugʻat. – Toshkent: Fan, 1967. – B. 256.

[41] Oʻsha joy.

[42] Oʻzbek tilining izohli lugʻati. 5 jildli. IV jild. – Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi, 2007. – B. 99-105.

[43] Potapov L.P. Altayskiy shamanizm. – L: Nauka, 1991. – S. 30.

[44] Devonu lugʻotit turk. Indeks-lugʻat. – Toshkent: Fan, 1967. – B. 232.

[45] Tyuntesheva Ye.V., Ozonova A.A., Shagdurova O.Yu., Bayыr-oolA.V. Leksika, reprezentiruyuщaya ponyatiye “dusha” v Yujnosibirskix tyurkskix yazыkax. Jurnal “Yazыk i kultura”. №50. 2020. – S. 85-109.

[46] Altaysko-russkiy slovar / Altay-orus sozlik. – Gorno-Altaysk, 2018. – S. 728.

[47] Drevnetyurkskiy slovar. – L: Nauka, 1969. – S. 271-272.

[48] Devonu lugʻotit turk. Indeks-lugʻat. – Toshkent: Fan, 1967. – B. 381.

[49] Devonu lugʻotit turk. Indeks-lugʻat. – Toshkent: Fan, 1967. – B. 382.

[50] Potapov L.P. Umay – bojestvo drevnix tyurkov v svete etnograficheskix dannыx. — Tyurkologicheskiy sbornik, 1972. – M.: Nauka, 1973. – S. 265-286.

[51] Oʻzbek tilining izohli lugʻati. 5 jildli. V jild. – Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi, 2008. – B. 389.

[52] Oʻzbek xalq ogʻzaki ijodi. Ergash Jumanbulbul oʻgʻli. Gʻ.Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼat nashriyoti. Toshkent — 1971. 416-bet.

[53] Okkultizm (lot. occultus — yashirin, sirli) - duoxonlik, azayimxonlik, issiq-sovuq, afsun kabi xurofotlarga ishontiruvchi mistik taʼlimotlarning umumiy nomi.

[54] Anoxin, A. V. Dusha i yee svoystva po predstavleniyu teleutov // Sb. MAE. – L., 1929. – T. VIII. – S. 253–269.

[55] L. P. Potapov. Altayskiy shamanizm. Leningrad-1991. Izd. “Nauka” str- 61

[56] A. V. Anoxin. Materialы po shamanstvu alataysev. Sbornik muzeya Atropologi i etnografii pri Rossiyskiy akademii nauk. Tom IV. Str-41

[57]Verbiskiy V.I. Altayskiye inorodsы. M., 1893. 256 s

[58] Anoxin A.V. Materialы po shamanstvu u altaysev. L., 1924. 152 s.

[59] Metamorfóza (dr.-grech. μεταμόρφωσις “boshqa tusga kirish” μετα- “orqali” + μορφή “shakl”) — borliq, tabiat va jamiyatda narsalar, jonzotlar yoki tushunchalarning butunlay oʻzgarib ketishi, boshqa tusga kirishi.

[60] Baskakov N.A., Yaimova N.A. Shamanskiye misterii Gornogo Altaya. Gorno-Altaysk, 1993. 123 s.

[61] Drevnetyurkskiy slovar. Leningrad. Izd. “Nauka” 1969 str 278