Erkaklik, toʻrt ming yillik tamaddun tarixining eng chigal va eng qatʼiy masalalaridan biri boʻlib keladi. Estetikadan tortib ritorikaga qadar butun kuch dinamikalaridagi diskurs tuzilmasi aynan mana shu, erkaklik nuqtayi nazariga asoslangan holda yaratildi. Modomiki ushbu nuqtayi nazar shunchalik muhim ekan, uning qulashi qanday natijalarga olib keladi? Yo... qulashning oʻzi qandaydir natijamikan?

Kechki davr oʻzbek Sovet kinematografiyasiga eʼtibor qaratganimizda, erkak, xususan ota yo oʻgʻil obrazining doimiy ravishda ojiz va kemtik ekanligini koʻramiz. “Temir Xotin”dagi Qoʻchqorvoy, “Suyanchi”dagi ota yo “Ajoyib Xayolparast”dagi Hasan... Bu personajlarning bari oʻz orzusiga erisholmagan, beburdlik domidan qutulolmagan erkak. Va, bu beburdlik oʻzbek kinosida komediya yoxud istehzo unsuri sifatida ishlatiladi. Garchi har bir personaj alohida tahlilga arzisada, davriy koloritni hisobga olgan holda butun kinematografiyani psixoanaliz elagidan oʻtkazmoqchi boʻldim.

Mavzudan biroz uzoqlashsak.

Fransuz psixoanalisti Jak Lakanning uch konseptiga koʻz tashlaylik.

1. Stade du miroir/ Koʻzgu bosqichi

2. Nom-du-Père/ Otaning ismi.

3. Manque/ Kemtik.

Lakanga koʻra, bola tugʻilganidan keyingi dastlabki oltinchi va oʻn ikkinchi oylar oraligʻida “men” va “boshqa” orasidagi farqni anglolmaydi. Doim u bilan andarmon onasini oʻzining tabiiy tana aʼzosi sifatida idrok qiladi. Bola tashqarini aynan oʻzi sifatida qabul qilgani bois mazkur davr Koʻzgu bosqichi deb ataladi. Biroq boladagi shuuriy devor yupqalashgach, u va tashqarining orasiga Otaning ismi kiradi. Otaning ramziy mavjudiyati bolaga aslida uning boshqaligi, dunyo va hatto onadan ham ayro materiya ekanligini koʻrsatadi. Aslida, aynan mana shu koʻrsatish boladagi shuuriy parchalanishga sabab boʻladi. Bola tashqi dunyoning lisoniy botini, yaʼni nomlar va shaxsiyatlardan tashkil topgan strukturasini ichidagi butunlik evaziga “sotib oladi”. Avval hamma narsaga “men” deb qaragan boʻlsa, endi boshqalik hissi uni tark etmaydi. Oʻzidan boshqa butun materiya, hatto baʼzan oʻzi ham, Freyd tilida aytadigan boʻlsak, unheimlich yaʼni ham tanish, ammo bu tanishlik ichidagi begona bir hisdek tuyuladi. Men avval ham bu yerda edim, ammo... “Ammo” boladagi “men” va tashqariga nisbatan “boshqa”ning orasidagi masofaga qoʻshilib kemtikni yaratadi. Lakanga koʻra, ushbu kemtiklik hech qachon toʻlmaydi. Biz hayotda nimaga intilmaylik, baribir oʻsha istak obyekti bu kemtiklikni toʻldirishning bir bahonasi boʻlib qolaveradi.

Oʻzbek milliy kimligining bugunga qadar yuqoridagi kemtiklikdan qutulolmagani bir vaqtning oʻzida Otaning ismiga erisholmaganidan ham dalolat beradi. Sababi, Sovet yaʼni ota kelmadi, oʻzbekka, yaʼni bolaga oʻz oʻzini tanish va ifodalash imkoni ham berilmay qolaverdi.

Kelmagan ota va kemtiklik konseptlari oʻzbek kinematografiyasiga tatbiq qilinsa, mazkur kemtiklikni deyarli har bir erkak bosh qahramonda koʻrish mumkin. Xususan, kechki davr Sovet sanʼatida kemtik “toʻldirilishi kerak boʻlgan” emas, balki “ichiga yot unsurlar itqitiladigan” chiqindi oʻrasiga aylanadi.

Freyd va Lakan psixoanalizining eng katta farqlaridan biri boʻlmish Edipal jarayon mana shu “oʻra” metaforasida koʻzga tashlanadi.

Edip choʻponning hukmidan qutulib Tebaiga ketayotgan payt oʻzi bilmay qirol otasini oʻldiradi va shu oʻlim muqaddar bashoratning tajassumi sifatida oʻrtaga chiqadi. Edipal jarayon, freydizmda otaning ramziy oʻlimiga ishora qiladi. Bola oʻz shaxsiyatini tamomlashi uchun otaning oʻlishi shart. Va, bu oʻlim bola tomonidan amalga oshirilishi kerak.

Sovet mafkurasining qulashi oʻzbek jamiyatining talablari orqali sodir boʻldi, deyolmaymiz. Ota oʻz ixtiyori bilan oʻldi. Otani oʻldirolmaslik otaning kelolmasligiga qoʻshilib, sanʼatda mutlaq mafkuraviy falajlikka, voqelikda esa arosat siyosatiga sabab boʻldi. Lakanning kemtiklik konsepti ham shu, qondirilmagan padarkushlik ehtiyojida koʻzga tashlanadi.

Lakanga koʻra, bu ehtiyojni hech qachon toʻlaqonli qondirib boʻlmaydi. Uning qondirilishi faqat tasavvur va tahayyul orqaligina amalga oshirilishi mumkin. Kino esa bu favqulodda mafkuraviy zarurat uchun ayni muddao edi. Buni anglab yetgan oʻzbek ijodkorlari oʻz filmlarida otani qayta-qayta ruhan oʻldiraverishdi. Buni esa bemalol Qasos davri kinematografiyasi deyish mumkin.

“Temir Xotin”da Qoʻchqorvoy xotini Qumri ketgach, bevosita Otaning nomi, yaʼni unga, u uchun majburiyat va zaruratlarni belgilab beruvchi, toifalovchi asosiy koʻrsatkichni yoʻqotadi. Koʻp oʻtmay ushbu yoʻqotishni Alomat orqali toʻldirishga urinadi. Biroq Alomatning inson aqliga erishishi yuqoridagi “chiqindi oʻrasi”ni fosh qiladi. Boisi, Qoʻchqorvoydagi kemtik faqat Qumrining yoʻqligi emasdi. U toʻlaqonli kemtiklardan iborat edi. Qumri mana shu kemtiklar, yoʻqlik va imkonsizliklar toʻla qutini ochib yuboradi. Biz Qoʻchqorvoy va u orqali ifodalangan butun boshli kasalmand tizim nuqsonlarini birma bir koʻra boshlaymiz. Alomat bu nuqtada nafaqat fosh qiluvchi, balki Veber taʼbiri bilan aytganda “afsunni buzuvchi” vazifasini ham oʻtaydi.

Sanoat inqilobidan keyingi davr mobaynida Gʻarb tamaddunining borgan sari rangsizlashuvi, sir va afsunidan ayrilishi bugunga qadar katta bahs munozaralarga sabab boʻlib keladi. Alomat, alalxusus “dunyoviy bilim” ostida yaratilgan anti-Pigmalion xarakter sifatida Qoʻchqorvoy atrofidagi mafkuraviy afsunni butkul yoʻqqa chiqaradi. Holbuki, ushbu afsun shunchalar eskirganki, kichik bir suhbat va taʼna ham uni bemalol yirtib tashlaydi.

Ikkinchi, oʻzbek kino sanʼatining ilk kuir xarakteri hisoblanmish qahramonimiz Hidoyatxon ham psixoanalitik jihatdan otaning yoʻqligini, kelolmasligini ochiq oydin namoyon qiladi.

Kuirlik Hidoyatxonda maʼlum bir shaxsiyat ifodasi emas, balki psixik holat sifatida koʻzga tashlanadi. Uning oʻz jinsiy yoʻnaluvini bilgan holda mulk, Fuko taʼbiri bilan aytsak kuch uchun Maysaraga yaqinlashuv istagi jinsiy yoʻnaluvini mutlaq yoʻqqa chiqaradi. Erkaklikning hamma narsadan avval kuch uchun kurashi va bu yoʻlda hatto oʻz shaxsiyati, kimligidan ham voz kechishi juda qiziq holat. Faqat, kuch istagi doim ham aynan kuchning oʻziga emas, balki u orqali qondiriladigan muayyan ehtiyojga ham yoʻnalgan boʻlishi mumkin. Hidoyatxon Maysara orqali qoʻlga kiritmoqchi boʻlgan kuchini otasiga qarshi ishlatmoqchimidi? Yo uning yordamida jinsiy yoʻnaluvini haspoʻshlagan koʻyi jamiyatda oʻz oʻrnini topish, otasiga oʻzining erkakligini isbotlashga harakat qilganmidi?

Hidoyatxondagi gʻayrat, toʻgʻrirogʻi umidsiz bardoshni negadir “Kelinlar Qoʻzgʻoloni” dagi oʻgʻillarda koʻrolmaymiz. Garchi bari utopik qolipga solingan “risoladagidek” shaxs boʻlsada, Farmonbibining qoʻlidagi qudratni olishga deyarli intilishmaydi. Bu yerda butun aybni Farmonbibiga ham toʻnkolmaymiz, albatta. Hatto uni oqlash ham mumkin. Chunki, agar u kenja kelin orqali oʻz hur irodasi bilan oʻgʻillariga uy olib bermasa edi, oʻgʻillari haligacha bir hovlida yashayotgan boʻlardi. Buning natijasi oʻlaroq shunday xulosaga kelish mumkin: Kuch istagi faqat ifodaviy ustunlik ehtiyojidangina tugʻiladi. Hidoyatxon mana shu ehtiyoj sabab jismoniy va ruhoniy butunligini xavf ostiga qoʻyib Maysarani avramoqchi boʻladi. Maqsad esa oʻz-oʻzini ifodalash edi, xolos. Ammo muammo shuki, u qanchalar badavlat va kuchli boʻlmasin, jamiyatda oʻz-oʻzini toʻliq va roʻyi rost ifodalay olmasdi. Uning ifodasini qabul qilgan jamiyat ham uni chin maʼnoda bunga loyiq deb hisoblay olmasdi. Sabab esa, doimgidek mafkura.

Mafkura shaxslarni shakllantiribgina qolmay ularning dekonstruktiv intihosiga ham sabab boʻladi. Ahille Mbembe oʻzining nekrosiyosat nazariyasida, mustamlaka konsepti ostida mana shu, intiho tizimini tasniflab oʻtadi. Ammo ushbu nazariyani yana psixoanalitik taraflama sinchiklab oʻrganganimizda oʻlimning qanchalar siyosiylashishi mumkinligini koʻramiz.

Mustamlaka eng avval magʻlub mamlakatning gʻolib mamlakat tomonidan maʼlum bir ifoda diskursiga tobe tutilishidan boshlanadi. Yaʼni, Lakandagi ramziy tartib kolonial hukumat tomonidan belgilanadi. Marhumlar esa mana shu tartibning Benedikt Anderson taʼbiri bilan aytganda “xayoliy jamoat” qurilishi uchun ishlatiladigan oʻnlab xomashyodan biridir. Ramziy tartib, patriarxal/ padarshohiy tuzum ustiga quriladigan boʻlsa, bu yerda marhumlarning erkaklik darajasi ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu holat nekrosiyosat orqali tahlil qilinganida esa Freydning Tanatosini yoʻqqa chiqaradi. Freyd Tanatosni toʻgʻridan toʻgʻri oʻlim istagi deb tasniflagan boʻlsa, nekrosiyosat oʻlimni faqat kolonial kuch istagiga erishish yoʻlidagi omil sifatida tan oladi. Lakanist psixoanalizda buni jouissance orqali aniqroq idrok etish mumkin. Bunda, har bir rohat/ jouissance ortida qoniqish prinspi yotadi va mazkur prinsp oʻz oʻrnida oʻlim yoxud umumiy zararni boʻyinga olish, hatto kelajak rohatining tahayyuli taʼsirida bu zarardan zavq olish bilan xarakterlanadi.

Jouissance, oʻzi mavjud boʻlmay turib faqat xayolan butun qiyinchiliklarni mazoxistik shavq unsuriga aylantiruvchi omil “Suyayunchi” da koʻzga tashlanadi.

Xolmat garchi tashqaridan faqat togʻlar orasida nomi chiqmay oʻlib ketishdan qoʻrqqan va oʻn bir oʻgʻli bilan futbol jamoasi qurib, bu hayotdan qutilishga ahd qilgan qahramon boʻlsada, uning onasi bilan boʻlgan munosabati Qoʻchqorvoy yo Hidoyatxondan farq qiladi. Albatta, Xolmat ham xuddi Hidoyatxondek futbol orqali onasining hukmiga, u tutgan kuchga qarshi bosh koʻtarish yo jamiyat qabulini qoʻlga kiritishni niyat qilgan boʻlishi mumkin, ammo uning bu kurashi histerik shaklda oʻz oʻzini fosh qiladi.

Xolmat kimdan qochgandi?

Bu savolga psixoanalizning beradigan yuzlab javobi bor. Ammo ulardan faqat bittasigina Xolmatning qochish sababini ramziy tartib doirasida ochib berishi mumkin.

Xolmat otalik iztirobi va ongini qancha qazisa ham chiqara olmayotgan agressiv kemtiklikdan qochayotgandi. Bir qarashda uning psixo-shaxsiyati passiv agressiv, yaʼni bostirilgan tajovuzkorlikdan aziyat chekayotgandek koʻrinadi, biroq Xolmatda faqat bostirilganlik bor, tajovuzkorlik yoxud “portlash” qobiliyatini undan topib boʻlmaydi. Anzirat buvi oʻgʻlining erkaklik shuurini bostirish asnosida balki uning jinsiy shaxsiyatini ham ruhiylik darajasidan yoʻq qilib, faqat jismoniy, toʻgʻrirogʻi shahvoniy shakldagina qoldiradi.

Yuqorida koʻzgu bosqichi va ramziy tartib orasidagi parchalanish holati tushuntirildi. Ammo klinik qaydlarga koʻra, baʼzan ushbu parchalanish roʻy berolmaydi. Bunga asosiy sabab bola va dunyo orasida paydo boʻlolmagan Otaning nomidir. Kolonial doirada bu Sovetning mafkuraviy taraflama oʻz-oʻzini yoʻq qilayotgani va qondirilmagan padarkushlik ehtiyoji ostidagi kemtiklik orqali namoyon boʻladi.

Xolmatni oʻzbeklik ramzi sifatida oladigan boʻlsak, uning qancha chiransa ham isyon qilolmasligi, isyon qilgan taqdirda ham eʼtiborga olinmasligi oydinlashadi.

Gayatri Spivak mazlumiyat tadqiqotlarining asosini tashkil etgan “mazlum gapira olmaydi” iddaosini shunday tamomlaydi: “Mazlum gapira olmaydi, chunki uning ovozini eshitadigan, jiddiy qabul qiladigan hech kim yoʻq.” Eshitilmagan ovoz qanchalik baland chiqmasin, Xolmat qishlogʻidan qanchalik uzoqqa ketmasin, foydasi yoʻq. Chunki, koʻzgu bosqichi hali ham davom etyapti. Otaning oʻligi esa koʻmilmay, qurt qumursqaga yem boʻlib yotibdi. Agressiya faqat otaning oʻlimi rasman tan olingandagina kuchga kiradi, chunki otaning oʻlimi oʻgʻilga qudrat hukmida haq talab qilish huquqini beradi.

Xolmatning yoxud oʻzbekning oʻzi garchi bu “koʻmilmagan ota” metaforasini ongli ravishda idrok qilolmasada, ongostidagi oʻz-oʻzini bunyod qilish istagi agressiyaning yetishmasligi sabab vayronkor boʻshliqqa, aniqrogʻi oʻz-oʻzini yutguvchi qora tuynukka evriladi.

Boshqa tarafdan olib qaralganda, Xolmatning holatini passiv histerik deyish ham mumkin. Bu nuqtada histerik jazava Xolmatning onasi tomonidan ruhan axtalanishida, yaʼni erkaklikdan mosuvo qilinishida koʻzga tashlanadi. Histeriya, Freydga koʻra qoniqtirilmagan jinsiy istakning inʼikosi va kechiktirilgan istak sabab pir boʻlgan hafsalaning dramatik taqdimi boʻlsa, Xolmatning kolonial histeriyasi erkaklik orqali shavq olishni xohlashu ammo oʻsha erkaklikni izlab topolmaslikdir. Chunki, erkaklik allaqachon Anzirat buvi, yaʼni Sovetning, Otaning tirik boʻshligʻi (le vide vivant du père) tomonidan kastrativ yoʻl bilan yoʻq qilingan. Yaʼni, Anzirat buvi bevosita qonun-qoida yaratmaydi, balki individni doim oʻziga mute va tobe holda ushlab turadi. Kolonial mafkuraning oʻzi ham shu, qonundan mahrum mutelikdir. Chunki, mustamlakachi mustamlaka xalqni muayyan qonunga binoan boshqarolmaydi, chunki bir qonun faqat tanishlik orqaligina yaralishi mumkin. Mustamlakachi shu tanimaslik holatini xaspoʻshlash uchun ham mustamlakaga ifodaviy shaxsiyat tayinlaydi, ammo ich-ichidan uni chinakamiga tanimagani uchun qonun qolipiga majburan sigʻdirish uzluksiz jinoyatlar zanjiriga sabab boʻlishini ham bilib turadi. Histeriya esa Xolmatda mazkur qonunsiz, qolipsiz mutelik sabab bunyod boʻlgan qonunsiz, qolipsiz istak, jouissance'ning yigʻindi natijasidir.

Qonmagan ehtiyoj deganda, albatta “Ajoyib xayolparast” ning Hasanini ham eslab oʻtish joiz.

Hasan Xolmat kabi oshkora mazlum yo Hidoyatxondek mutlaq mardud emas. U kasbi sabab jamiyat tomonidan ochiqcha rad etilmaydi, ammo mustamlakaviy istak uni aynan oʻsha raddiyaga boshlab boradi.

Hasanning quyonlarga boʻlgan ihlosi Lakan psixoanalizida Object petit a yaʼni, asil maqsadni pardalab turuvchi aldoqchi, kichik istak ramzidir. Ammo Hasandagi Object petit a ortida yashiringan asil maqsad, Grand Autre, aniqrogʻi katta, begona shundoq ham jamiyatdan ajralib chiqishdir. Hasan uchun quyonlar idrok va mantiq taraflama boyish yoʻli boʻlishi mumkin, ammo u aslida Sovetning unga tiqishtirgan kimlik ifodasidan chiqish, hatto u tomonidan rad etilishni istaydi. Bu holat esa oʻz-oʻzidan jamiyatning uni rad etishiga olib keladi, chunki jamiyat shundoq ham Sovet ifoda diskursining tajassumidan boshqa narsa emas. Albatta, ushbu raddiyadan soʻng ham qaysidir shaklda baribir qabul koʻrish istagida Hasan boyishni diliga tugadi. Bu nuqtada Hasanning ajralish va boyish istagi Hidoyatxonning kuch uchun oʻz jinsiy yoʻnaluvi va kimligidan voz kechishiga oʻxshab ketadi. Yagona farq, Hidoyatxon tabiiy mardud boʻlgani holda Hasan oʻz mardudlik holatini sunʼiy yoʻl bilan yaratadi.

Hasandagi ijtimoiy mavqe taraflama begonalashuv istagi Xolmatning histeriyasidek birdaniga yo qandaydir katta portlashdan soʻng emas, balki bosqichma bosqich boʻy koʻrsatadi. Chunki, Xolmatdagi mazlumiyat rivoji tikka, yaʼni ustda turgan mavjud va muqim kuch manbasi, Anzirat buviga yoʻnalgan boʻlsa, Hasanning pardalangan histerik istagi yotiq, yaʼni manzilsiz tarafga qaratilgan. Hasan uchun faqat boylikkina oshkor xolos, ammo Alter Egoning vayronkor tashnaligi ha deganda oʻzini fosh qilavermaydi.

Oʻzbeklik bu nuqtada yunon mifologiyasidagi ikki yuzli Yanusga oʻxshaydi. Bir yuzi baqirish istagida yonganu ogʻiz topolmagan Xolmat. Ikkinchisi esa baqirish imkoni boʻla turib ogʻzini oʻz qoʻllari bilan tikkan Hasan. Hasanning jamiyatdan chetlanishga boʻlgan istagi faqat quyonlarni sotib boy boʻlishmidi? Boʻlsa bordir, ammo klinik tahlildan oʻtqazilganida Hasanning shaxs sifatida oʻz takomilini tamomlolmagan individ, hatto oʻspirin sifatida ham koʻrishimiz mumkin.

Oʻsmirlar psixiatriyasida, Melani Kleinning qarashlariga tayanadigan boʻlsak, arosat doim ogʻir bosadi. Na balogʻatga yetgan, na sabiy bola boʻlolgan oʻsmir boʻshliqqa, abstrakt izdihomga ramziy tartibdagi oʻz mavjudiyatini tinimsiz isbotlashga urinadi. Mavjudiyat isboti esa faqat va faqat ifoda shaklidan tugʻiladi.

Albatta, oʻzbeklikni faqatgina erkaklik metaforalari orqali tasniflashning iloji yoʻq. Biroq otasi rad etgan bir jamiyatning alamzada botini koʻproq “noqobillikni uddalolmagan oʻgʻil” yordamida izohlanishi mumkin. Oʻzbekning mafkuraviy alamzadaligi aslida “sen meni rad etolmaysan, chunki men seni allaqachon rad etib boʻldim” degan behuda isyonga borib taqaladi. Va, biz hamon shu isyon ichida paypaslangancha xuddi Hasanning mazlumiyat safaridek nomsiz manzil tomon ketib boryapmiz.

Xulosa qilib aytish mumkinki, qulash davri oʻzbek Sovet kinematografiyasi haligacha ochilmagan qoʻriqning oʻzi. Ammo undagi erkaklar, toʻgʻrirogʻi erkaklik inqirozi balki sanʼat tarixining eng ogʻriqli va chigal nuqtalaridan biridir. Ehtimol, bugungi madaniy markazlashuvdan uzoq, avomlik ochiq-oydin madaniyat darajasiga koʻtarilgan kunlarda arzon seriallar bilan ayollardan oʻsha kunlar uchun qasos olayotgandirmiz? Arosat va alamzadalik balki bugun ayol nafrati va jinsiy ayirmachilikni oʻzbeklikning oliy qadriyatiga aylantirishida katta rol oʻynagandir? Bu savollarga ham kun kelib kollektiv ongostiga chiroq tutgan koʻyi psixoanaliz yordamida javob izlashga urinib koʻrarmiz.

Mirzohid MUZAFFAR,
“Vatan” jurrnali