Yozuvchi kim?

“Yozuvchi” so‘zining o‘zagi “yoz” – ko‘pma’noli va ko‘pqatlamli lisoniy birlik hisoblanadi: dasturxon yozmoq, ko‘ngil yozmoq, oyoq-qo‘l chigilini yozmoq va hokazo... Bu ifodalarda turli harakat-faoliyat mazmuni anglashilmoqda. Inson tafakkurida mavjud g‘oyaning maxsus belgilar yordamida qog‘oz yoki boshqa predmetda aks etish jarayoni yozuvni paydo qiladi. Ijod ahli esa yozuv vositasida ko‘nglini yozadi.

Yozmoq – ijodkorning hayot tarzi, ko‘ngil ehtiyoji, ruh holati. Ijod jarayonida inson ruhiy holati yozuvda suratlanadi. Abdulla Qodiriy ijodkorga nisbatan “yozishg‘uvchi” va “yozg‘uvchi” so‘zini qo‘llaydi. “Yozg‘uvchi” tafakkurida to‘plangan, saralangan hamda ko‘ngilda iz qoldirgan ma’lumotlar “baza”sini tizimli va kompozision butunlik asosida shakllantirib o‘zgalarga taqdim etadi. “Ko‘ngilni yozish”, nazarimizda, yozuvchi so‘zining mag‘zini tashkil qiladi.

“Yozuvchi kim?” degan savolga bir so‘z bilan javob berish mushkul. Ko‘ngil tubiga cho‘kkan dard-iztiroblarni matn uzra yoymoq yoki yozmoq ijodning tub mag‘zini tashkil qiladi. Ko‘p holatlarda ijodkor dil izhorini o‘zganing nuqtai nazari orqali bildiradi. O‘zganing qarashlari orqali jamiyat hayotiga munosabatini ochiqlaydi.

Sevimli yozuvchimiz Erkin A’zamning ijodi orqali yozuvchi va yozmoq tushunchasining mohiyatiga e’tibor qaratishni niyat qildik. Zero, hayotini so‘z talabiga, so‘z ma’rifatiga bag‘ishlagan ustoz adibning bu boradagi qarashlari adabiyot muxlisiga o‘git o‘laroq xizmat qiladi. Fikrimizni quvvatlantirish maqsadida yozuvchining turli yillardagi suhbatlaridan kerakli o‘rinlarda foydalanishni ma’qul bildik.

 So‘z oldidagi mas’ullik, talabchanlik va andisha, yangi so‘z aytish ehtiyoji ijodkorni hushyorlikka chaqiradi. Adib “Nima janrda yozishdan qat’i nazar, yangi gap aytish zarur. Aslida yozish – ko‘ngil mayli”, deb ta’kidlaydi. Ko‘ngil mayliga mos mazmun va ifoda topishda ijodkor mahorati bo‘y ko‘rsatadi.

Muammoning asosiy tomoni shundaki, har qanday istak-mayl o‘z yo‘liga, Olloh siylagan iste’dod bo‘lmasa, bari bekor. Shuning barobarida iste’dodning o‘zi kamlik qiladi. Ijodkor mehnat, izlanish, intizom, fahm, zehn kabi jihatlar bilan qobiliyatini sayqallab boradi. Ijodkor uchun so‘zga muhabbat, so‘z hayosi, so‘z andishasi juda muhim adabiy mezon sanaladi. Ijod ahli ko‘ngil yozig‘ini yozuv orqali ifodalaydi.  Abdurauf Fitrat “Adabiyot qoidalari” asarida ijodni “zehniy yumush” deb ta’kidlaydi. Demak, ijod zehniy, ya’ni tafakkur, tasavvur mahsuli, ko‘ngil obodligi yo‘lidagi tizimlashtirilgan harakat birligidir.

Ijod – insonning jamiyat hayotiga munosabati, bahosi, estetik pozitsiyasi, odam va olam haqidagi xulosasining muayyan shakli. Ijodkor yozgan asarida estetik ideali va ijodiy “men”i vositasida ijodiy dasturini, ya’ni konsepsiyasini bayon qiladi. Yaratuvchanlik, iste’dod, tanqidiy tafakkur, falsafiy idrok tarzi va shu kabilar ijod mexanizmini tashkil qiluvchi omillardir.

Ijodkor yozish orqali darddan qutulishni istaydimi yoki o‘zini qiynagan savollarni o‘quvchisi bilan baham ko‘radimi? Bu hamdardlikmi yoki o‘zini tasdiqlatib olishmi, yukdan yengillashishmi yoki nafsning namoyishimi? Balki, jamiyat tomonidan tan olinishini istagan ko‘ngilning da’vosidir? Ijod nafs bilan bog‘liq tushuncha ekanini hisobga olsak, mayl bilan birga da’vo ham borligini rad etib bo‘lmaydi.

Erkin A’zam bunday yozadi: “Adabiyotni bir ko‘ngilning boshqa ko‘ngilga, ko‘ngillarga arzi holi, hasrati desa ham bo‘ladi” yoki “Birovga dardini yorgan odam yengil tortadi-ku, o‘shanga o‘xshash holat”. Ko‘ngil – o‘zga ko‘ngilga daricha. Yozuv – darichalarni bog‘lovchi vosita. Ko‘ngilning o‘ziga “zo‘rlik” qilgan tuyg‘ularni o‘zga bilan baham ko‘rish istagi badiiy yaratiqning dunyoga kelishiga zamin bo‘lib xizmat qiladi. Ko‘ngil yozib “yengil tortish” jarayoni ijod atalmish sirli hodisaning mohiyatini tashkil qiladi. Yozuvchi g‘oyaviy jihatdan ko‘zlangan maqsad va o‘z qadriyatlarini asar mazmuniga singdiradi, shu bilan birga tasvirlanayotgan voqelik vositasida jamiyat hayotiga munosabatini ochiqlaydi. Demak, ijod uch tomonlama munosabatli aloqani o‘zida jamlaydi.

So‘z – muqaddas, yozuv – qadriyat, ko‘ngil – ilohiy xilqat. Muqaddas axloqiy qadriyatlarni o‘zida birlashtiruvchi ijodkor “ideal odam” degan qolipga solinishi ham bor gap. Xo‘sh, ijod bilan shug‘ullanuvchi yozuvchining insoniy qiyofasi qanday bo‘lmog‘i lozim, degan savol tug‘ilishi tayin. Tasavvurimizda ijodkor shaxsini ideallashtirish bilan bog‘liq an’anaviy stereotiplar mavjud. Yozuvchi halol, madaniyatli, insofli, vijdonli, xullas, ideallik maqomiga to‘la mos keladigan komil shaxs, degan tushuncha doirasida idrok etiladi. Bu ulgu qayerdan olingan? Bunday qarashlarning ildizi qayerga borib taqaladi?

Balki, yozganiga munosiblik va mansublik el orasida yozuvchi ideal odam degan “qolip”ni paydo qilar... Zotan, bu “qolip”ga mos bo‘lish barcha zamon va makonda oson bo‘lmagan. Aslida nima uchun yozuvchining (ijod ahliga birday tegishli) qanday odam bo‘lmog‘i lozimligi jamiyat hayotida muhim ahamiyat kasb etadi? Boshqa sohaga qaraganda, ijod ahli doim ommaning diqqat markazida bo‘ladi. Qalamning haqqi-hurmati, so‘z izzati, ma’rifat shafoati tufayli ijodkor xalq orasida izzat-ikromga loyiq ko‘riladi. Ijod ahlining asarlari qa’riga jo qilgan ayrim sirlari bo‘ladiki, uni oddiy o‘quvchi anglab olishi mushkul. Bu sirlar esa yozuvchi shaxsiyatini yanada chuqurroq anglashga yo‘l ochadi.

Erkin A’zam ijodiga nazar tashlash orqali ana shu sirlarni anglashga harakat qildik...

Biz bil(ma)gan yozuvchi

Adabiyotshunoslikda ijodkor ustaxonasi va ijod jarayoni to‘lig‘icha ochib berish qiyin bo‘lgan muammolardan. Ijod mexanizmini tashkil qiluvchi tafakkur bosqichlari: tasavvur, fikr, yozish, talqin, tasvir, ifoda kabi holatlarni teranroq anglash uchun muallif ustaxonasiga yuzlanamiz. Bunda  yozuvchining tarjimai holi, xotiralar, qaydlar muhim ahamiyat kasb etadi. Juda ko‘p holatda hasbi hol yozuvchi tomonidan maxsus tayyorlangan raqamlarga tobe ma’lumotlar zaxirasiga aylanib qoladi. Muallif bolaligi, oilaviy muhit, kechmishi va ruhiy holatlar bilan bog‘liq vaziyatlar ko‘pda tilga olinmaydi. Ijodkorga turtki bergan omillar, oilaviy muhit va tarixiy sharoit kabi muhim faktorlarni ham e’tiborda tutish lozim. Bunda ko‘pincha  muallif tomonidan tayyorlangan biografiyaga tayaniladi.

Dunyo adabiyotshunoslik maktabida biografik metod tarafdorlari muallif hayoti va ijodini birlikda o‘rganishni taklif qilsa, psixobiografik usulni yoqlovchilar ijodkorning ruhiy holatlariga e’tibor qaratishni afzal sanaydi. Rus yozuvchisi D.Merejkovskiydan bu haqda so‘raganlarida, “Men o‘zi hayotligida yozilgan biografiyaga ishonmayman. Avtobiografiyagacha nima bo‘lgani aniq bo‘lmasa-da, qo‘limda badiiy asar bor. Shuning o‘zi yetarli. Odamzod hech qachon hayotini oxirigacha bila olmaydi, o‘z hayotini bilmagan odam o‘zgalarnikini bilmasligi aniq. Tashqi hayot haqida so‘zlash zerikarli, ichkarisini esa aytib berish imkonsiz”.  Olim ko‘pchilik e’tiboridan chetda qolgan jihatlarga e’tibor qaratadi. Muallif tomonidan tartibga keltirilgan hasbi hol ijodkor ruhiy holatlarini ochib berishga doim ham imkon beravermaydi. Shu bois bitiklarga “sochilgan” sirlarni bilishga harakat qilamiz.

Ijodkor tarjimai holini biografik metod talablari doirasida o‘rganish uchun har bir detal, har bir epizod juda muhim rol o‘ynaydi. Bolalik xotiralari, dastlabki mashqlar, havaskorlikdan mahoratgacha, hayot va tajriba, topildiq va yo‘qotishlar barcha-barchasi qadrli. Har qanday badiiy yaratiq ana shu “iz”larning aksidir.

Erkin A’zamning roman, qissa va hikoyalari nafaqat o‘zbek, balki dunyo kitobxonini ham o‘ziga jalb etib kelayotgani sir emas. Ijodkorning publitsistik faoliyati o‘zbek matbuotida alohida sahifa sifatida e’tiborga loyiq. Yozuvchi badiiy asarda g‘oyaviy niyatini pardalab ko‘rsatishga harakat qilsa, publitsistik asarlarida o‘ziga xos ifoda uslubi, hayotiy tutumlari, ijodiy manerasi ochiqroq akslanadi. Adib ijodiy qiyofasini yaxlit birbutunlikda tasavvur qilish uchun asarlari zamiriga singdirilgan g‘oyaning umumiy va xususiy jihatlarga diqqat qaratish zarur. Muallif ijodiy ustaxonasining “javhar”ini tashkil qiluvchi: oila (nasliy-genetik), ijtimoiy-siyosiy vaziyat, adabiy muhit, psixobiografik  omillar ham bunday yondashuvda muhim ahamiyat kasb etadi.

Yozuvchi asarlarida so‘zga munosabat ayricha. Muallif qahramonlari tilida jaranglayotgan kinoyaviy qochirimlar va istehzo sizni xalqona til xazinasidan bahramand etadi. Adib asarlarining badiiy quvvati, uning oziqlanish manbai, cheksiz kinoya, qochirimlarga usta so‘zamol qahramonlar tilidagi ayrichalikning ildizlari qay zamindan undirilgan? Yozuvchining dunyoqarashi va tafakkuri qanday omillar asosida o‘sib,  takomillashib bordi?

Ko‘p holatlarda yozuvchi shaxsiga, ijodiga baho berishda faqatgina u yaratgan asarlarga bog‘lanib, yozuvchi shaxsi hamda uni o‘rab turgan oilaviy va adabiy muhit e’tibordan chetda qoladi, kemtiklik paydo bo‘ladi. Ko‘pchilik mana shu bog‘liqlikni hisobga olmaydi. Shu bois ba’zi o‘rinlarda tadqiq doirasi cheklanib, bir yoqlama qarash yuzaga keladi. Asar tahlilida ba’zi savollar qalqib chiqib, hushyorroq bo‘lishga undaydi. Biz ko‘pincha yozuvchi kimdan ta’sirlangan, qaysi kitoblarni o‘qigan, qaysi dargohda saboq olgan, ustozi kim, hech bo‘lmaganda, u kimga taqlid qilishi bilan qiziqamiz. Mana shu qiziqishlarga bilib-bilmay o‘ralashib, yozuvchi shaxsini butunlay tadqiq doirasidan chetlashtirib qo‘yamiz. Balki, xuddi shu jihat bugungi adabiyotshunoslik va adabiy jarayondagi mavhum nuqtalarni oydinlashtirishga, asar zamirida yashiringan mohiyatni anglashimizga ko‘mak berishi mumkin.

Yozuvchi asarlari matniga e’tibor qaratsak, kosa tagida nimkosa, kulgi ortiga yashiringan yig‘i ohangini bir ko‘rishda ilg‘ash oson emas. Biz bilgan (o‘zi  to‘liq bilamizmi?) Erkin A’zam qaysi kitobni o‘qib yoki qaysi dargohda ta’lim olib bunday so‘zbilgich bo‘ldiykin?.. Agar shunday bo‘lsa, bu dargohda u bilan birga o‘qiganlar qancha-yu yozuvchi bo‘lgani qancha! Adib so‘zning “joni”ni his qilish, taftida isinishga qanday noil bo‘ldiykin? Erkin A’zam qahramonlari tilining burroligi, keskirligi, hozirjavobligi, kesatiq-pichingga moyilligi yozuvchining zuvalasi iylanib pishitilgan oila muhiti, shakllangan tafakkur tarzi, ona tilining bilimdoni ekanligi bilan izohlanadi.

Adib hayotiga chuqurroq nazar solish maqsadida hasbi holga yuzlanamiz. Ixtiyorimizdagi yozuvchining o‘zi tomonidan tayyorlangan tarjimai holda ijodkor qiyofasini birbutunlikda yoritib beruvchi holatlarning chizgilari yetarli emasdek... Qolaversa, olimlarimiz bunday yondashuvga nisbatan bir xil munosabatda emas. Kimdir bunday yondashuvni yoqlasa, ayrimlarida uning ziddini ko‘rish mumkin ekan. V.I.Tyupa mazkur mavzuga taalluqli juda qiziq mulohazalarni o‘rtaga tashlaydi: “Muallif shaxsini chuqur o‘rganish asar mohiyatini tushunishda muhim rol o‘ynaydi, degan tushunchaga qo‘shilib bo‘lmaydi. Gap shundaki, muallif shaxsi ichiga kirish uchun hech kim bizni taklif qilmaydi yoki kirishga izn ham bermaydi. Muallif o‘ziga ishonmagan sirlarni o‘zgaga ravo ko‘rarmidi? Muallif o‘z “men”ini matnga sochib, singdirib yuboradi. Holbuki, muallifning o‘zi ham asari oldida o‘quvchiga aylanadi”. Hasbi holdagi “sir”larni bilishga “izn” bermaslik bor gap. Qolaversa, tarjimai holdagi shartlilikni nazardan soqit qilmaslik lozim. “Sir”lardan boxabar bo‘lish nimani o‘zgartiradi, degan savol tug‘ilishi mumkin. Muallif asarlari semantik qatlami va kompozitsion qurilmasini anglash uchun “kalit”ni qo‘lga kiritish istagidir. “Taftish”dan muddao asar mohiyatini tushunish, badiiyat sirlarini bilishga ishtiyoqmandlikdan bo‘lak narsa emas.

Ijodkor inson tarjimai holini o‘rganishda asarlar bilan birga kundalik, yozishmalar, xotiralar, qaydlar ham birlamchi manba bo‘lib xizmat qiladi. Ikki o‘rinda Erkin A’zamning o‘zi tomonidan tayyorlangan tarjimai holga duch keldik. “Ertak bilan xayrlashuv” kitobida “Gapni o‘zimdan boshlasam” deb nomlangan kichik hasbi hol berilgan. Shu kichik matnda yozuvchi bibisi va “har bir gapiga maqol-matal qo‘shib gapiradigan va bularning barchasini o‘zlari to‘qiydigan” onasi haqida bir-ikki so‘z qistirib o‘tadi. Yo‘l-yo‘lakay aytilgan kichik izohda adib ungan zamin haqidagi samimiy e’tirof bor. Matalsiz, maqolsiz gapirmaydigan “akademik” onasi va bibisi yozuvchini bolaligidanoq so‘zga oshno qilgan, shu dargohning sirli chashmasidan tashnaligini qondirgan, xalqona ohanglarning jamiki ranglarini tanitgan. Shuning kuchi, quvvati bois yozuvchi asarlarida so‘zning tafti bor, o‘zgacha yog‘dusi bor. El kayvonisi va kitobsevar Normamat otaning ma’rifati – yozuvchiga qon meros. Qolaversa, milliy qadriyatlar ustuvor sanalgan oilada ulg‘aygan yozuvchining ijodida ana shu “yo‘l”ning izlarini ko‘rish mumkin.

Besh jildga jamlangan “Tanlangan asarlar”i dastlabki kitobida yozuvchining hikoyalari saralab olingan. Kirishda muallif tomonidan tartiblangan tarjimai hol bor. E.A’zam hasbi holini  kutilmagan va ko‘nikilmagan bir shaklda taqdim etadi. Shu o‘rinda yozuvchining mahoratiga tan bermay iloji yo‘q. Kinoya-qochirimga boy lavhalarda xalqona ohangdagi joziba o‘quvchini maftun qiladi. “Nov boshida ikki momokalonim” deb nomlangan o‘ngso‘zni alohida hikoya deb atash mumkin. Muallif hasbi holga shu darajada mahorat bilan ishlov beradiki, ifoda usuli o‘quvchini rom qiladi. Muallif o‘zi istagan “maydon”da o‘quvchini ergashtiradi, kechmish lahzalariga bir muddatlik “ishtirokchi”ga aylantiradi. Muallifning bolalik xotiralariga cho‘kib ulgurgan nurli lahzalar tilga olinadi. O‘ttiz sahifadan ortiq matnda yozuvchi sizni bolalik dunyosiga olib o‘tadi, siz ularni yaqindan bilganday qabul qilasiz. Muallif tarjimai holini noodatiy tarzda, chalg‘itadigan usul bilan bayon qiladiki, har qanday ziyraklik ham ish bermaydi.

Bir gap. Nima uchundir keyingi yillarda ijodkorlar bolalik xotiralari haqida yozmaydi. Oybekning “Bolalik” qissasi singari asarlar bugun ko‘zga tashlanmayapti. Ijodkorning ijodiy yuksalish pallalarini ochib beruvchi hayotiy voqealarning tarbiyaviy-ma’rifiy ahamiyati juda katta. Ayniqsa, ijod bilan shug‘ullanishni maqsad qilgan yoshlar uchun ustozlar hayot yo‘li doimo ibrat maktabi bo‘lib xizmat qiladi. Qolaversa, bolalik xotiralari ijodkor uchun zaxira manbai sifatida ijodiy quvvat berib turadi.

Yozuvchiga hasbi hol bilan bog‘liq savollar berilganda ko‘p holatda chap beriladi. “Ilk sevgi, vafo-bevafolikka o‘xshagan nozikroq mavzularga kelganda esa hech qachon to‘g‘ridan-to‘g‘ri javob berilmagan – odob-axloq va sha’n masalasi bor o‘rtada; mushkulroq esa-da, bularni badiiy yozmalardan “paypaslab” bilib olsa bo‘lar”.  Yozuvchi tomonidan tartibga keltirilgan “sahih” manbada bolalikning yorqin xotiralari orasidan keraklilarini “paypaslab” olishga urindik. Harakatlarimiz nechog‘li o‘zini oqlaydi, bu yog‘i qorong‘i...

Viqorli tog‘larga tutash Boysunda ulg‘aygan adib tabiatan xislatlarga “andak o‘rrog‘-u o‘jarroq” ekanligini aytib, shu bois “andak bodiroq emasmikanmiz?” deya tushuntirish beradi. Fikr davomidan ta’rifni izohlaydi: “Yuksakliklarga boqib o‘rgangan ko‘zga tep-tekis manzillar pisand emas-da!” Izohda balki jon bordir... Tog‘ odamlari tabiati o‘zgacha bo‘lishi mumkin.

Ustozlarimizdan biri Erkin A’zam va uning safdoshlarini nima uchundir “adabiyotdagi bodi bolalar” deb ta’riflardi. Sababini so‘raganimda “Imkonidan da’vosi katta-da balalarning” derdi. Bodilik ham bor gapga o‘xshaydi. Ustoz aytgan “da’vo” masalasiga keyingi faslda alohida to‘xtalamiz.

Muallif ilk bolaligida bir marta bog‘da yo‘qolib – olchazoru o‘rikzor orasida adashib, qattiq qo‘rquvga tushganda yig‘laganini hikoya qiladi. “Endi butunlay shu yerda qolib ketdim”, deb vahimaga tushganini negadir unutmaydi. Va bu voqeani ellik besh yil o‘tib qayta eslaganda yanayam qiziq vaziyatga tushadi: “Meni hech kim tushunmagan damlar ko‘pincha shunday bo‘ladi. Sizni hech kim tushunmasa, yo‘qolganday gap-da, to‘g‘rimi?” Agar bu fikrlarni ijod bilan bog‘lasak, sening yozgan va yozayotganlaringni odamlar tushunmasa, qabul qilmasa... o‘tgan umr “yo‘qolish” bilan barobar-ku! Yozuvchining keyingi so‘zlari yanayam mulohazaga chorlaydi: “Goho o‘ylayman: yo‘qolish hodisasi mening qismatimga uyqash bir hol ekan-da”. Yo‘qolib qolish bilan uyqashlik! Yo‘qolish – izsiz ketishmi, qilgan ishlarining besamar bo‘lishimi, ishonchsizlikmi? Tajribali ijodkorning o‘ziga ishonmasligi mulohaza qo‘zg‘aydi. Ishonchsizlik desak o‘zini oqlamas – “bodilik” da’vosi qayoqqa ketadi? O‘zini malomat qilish, nafsini sindirish, kibrni o‘ldirish kabi ulug‘lar solgan yo‘lning izlaridir balki... Qoniqmaslik hissi, bezovtalik ortib, “yo‘qolish” tuyg‘usi bosh ko‘tarib qolar... 

Ma’lumotlarga ko‘ra, muallif kitob qadrlangan oilada o‘sib ulg‘aygan. Otaning farzandlariga yuklagan eng katta yumushi – o‘qish.

“Kim ko‘p kitob o‘qisa, rubob olib beramiz”.

“...kitoblarni o‘qib chiqsang yozda lagerga borasan”

“Ayt-chi, yozgi ta’tilda nechta kitobni o‘qib tushirding?”

Oila kun tartibiga shu kabi savollarning qo‘yilishiyoq xonadon ma’rifati va xotirjamligini ko‘rsatadi. Normamat boboning bolalari tirikchilik tashvishini o‘ylamay bolalarcha yashagan, istasa – bog‘chaga bormaslik uchun “manniy kasha” qo‘zg‘olonini uyushtirgan. Tengdoshlari orasida velosipedli boyvachcha bo‘lib tanilish... Elning kayvonisi bo‘lgan ota bilan otga mingashib sayr qilish... Eng muhimi, bolalar e’tibordan chetda qolmagan, ularning istaklari bilan hisoblashilgan. Barchasi shirin xotira bo‘lib, muallifning qaysidir asarida “undirgi” bo‘lib xizmat qilgan. “Suv yoqalab” asarida Normamat bobo va Erkin A’zam hayotiy tutumlarining aksini ko‘rish mumkin. Holbuki, axloqiy qadriyatlar qamrovida ulg‘aygan, tasavvur doirasi keng bolaning orzu-umidlari ko‘p bo‘ladi. “Shahardan mehmon keldi” hikoyasidagi bulutlarga rasm solgan bolakayning orzularida yozuvchi bolaligining bir parchasi aks etganday...

Yozuvchi asarlari umummaxrajida mavjud qoniqmaslik hissi, “noraso”likdan kuyinish, adolatsizlikka qarshi borish tuyg‘usi qayerda undirilgan degan savol o‘rtaga chiqadi. O‘ziga to‘q, osoyishta xonadonda ulg‘aygan bola dunyoqarashidagi bunday ziddiyat mulohazaga chorlaydi. Haqiqatparvarlik qaysi zaminda o‘stirilgan? Odamzod “noraso”likni ko‘rganda “raso”likni tusay boshlaydi. Zug‘umga uchragan kishi adolatni qadrlaydi, uni himoya qilishni maqsad qiladi. Ehtimol, adolatparvarlik tuyg‘usi Normamat bobodan otameros qadriyatdir? Asarlar zamirida yashiringan adolat tuyg‘usi, erk masalasi ham muallif shaxsidagi yetakchi belgilarni ochiqlaydi.

Ijodorning keyingi yillarda yozilgan kitobida shunday fikrlar uchraydi: “Ertalablari negadir charsillab turaman. Hech narsa yoqmaydi. Dunyo ko‘zimga qorong‘i. Gap qo‘shgan odam baloga qolishi aniq. Bu vaqtda olamning bor g‘am-u tashvishi guyo kaminada: mushkul muammolar, haqsizliklar, norasoliklar. Ko‘ngilda shularga qarshi tiyiqsiz isyon jo‘sh uradi. Bugunoq borib shu masalani hal qilmasam! Bugunoq borib shu gaplarni shartta-shartta aytib solmasam! Bo‘ldi, shuncha zamon musichaga o‘xshab yurganim, chidab kelganim yetar! Bu nima bedodlik axir!” Bu yozuvlarni o‘qib katta bir ruhiy inqilobga tayyorgarlikni kutasiz. Ammo yozuvchining shahdi birdan sinadi: o‘zi aytgandek “yaxshi odam”ga aylanib ma’yus tortadi. Bu jur’atsizlikmi yo murosaga o‘tishmi? Vaziyatni o‘nglab bo‘lmasligini aql anglab yetsa-da, ko‘ngil qurg‘ur ko‘nmaydi-da... Bir yonib o‘chganday bo‘ladi-yu, ammo tutab behuzur qiladi. Tutantiriq yana bir yonishga yo‘l beradi-yu, yana... Imkonsizlikdan zo‘riqishmi? Nima bo‘lganda ham nihoyatda og‘ir jarayon. Butun isyonni ichiga qamab o‘tish, nohaqlikka ko‘z yumish aqli raso odamni ezib tashlaydi. Ana shu noroziliklar “yonib, tutab” qalbni qiynoqqa soladi. Yonib-o‘chishlar, iztiroblar qog‘ozga to‘kiladi, so‘zga solinadi.

Bolalikda o‘qilgan kitobning har biri adib tafakkurida o‘ziga yarasha iz qoldirgan: “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li”, “Kuntug‘mish” kabi katta xazina yoniga “Tom Soyer” kabi durdonalarning qo‘shiluvi ma’lum bir fikriy kompozitsiyaning shakllanishiga xizmat qildi. Xalq donoligi asosiga qurilgan eposning muhtasham qurilmasi adib badiiy yaratiqlarida sayqallanib, indiviual hodisa o‘laroq bo‘y ko‘rsatdi.

Bolaligida adib “katta bo‘lsang kim bo‘lasan?” degan savolga ikkilanmasdan “yozuvchi bo‘laman!” deb javob beradi. Ham ishonch, ham qat’iyat bilan aytilgan so‘z bugun kuchga enganiga shubha yo‘q. Shukur Xolmirzayev bilan uchrashuv va ustozning o‘gitlari muallifga katta maktab bo‘ldi: “O‘zing yaxshi bilgan narsalarni yoz, detallarni tasvirlashni o‘rgan”. Ko‘rgan, ishongan narsalarini yozish muallif ijodiy konsepsiyasining asos qismini tashkil qiladi. “Kechirasiz, o‘rtoq muallim!” qissasidagi haqiqatparast bola keyinchalik “Otoyining tug‘ilgan yili”dagi Asqarga evrilganiga ishonch hosil qilamiz.

Jonkuyar olima M.Qo‘chqorovaning “Erkin A’zam – sarkazm ustasi”  nomli kitobida yozuvchining tarjimai holini to‘ldirishga xizmat qiladigan oila a’zolari haqidagi qimmatli ma’lumotlar, jumladan, adibning onasi bilan suhbati beriladi. Ammo bunday ma’lumotlarning o‘zi yetarli emasdek... Shu bilan birga hali adabiyotshunoslikda muallif ijodiy tafakkuriga ta’sir qilgan adabiy va hayotiy omillar, ruhiy holatlarni o‘rganish ehtiyoji borligini aytib o‘tish zarur. 

Har qanday badiiy asar individual anglam va ijodiy faoliyat hosilasidir. Obrazli qilib aytganda, muallif asar matnida bir qarashda sezilmaydigan, ammo boshqalardan ajralib turuvchi “barmoq izi”ni qoldirishi tayin. Bu “iz” muallif shaxsida mavjud bir qancha xususiyatlarni o‘zida jamlaydi.

“Ertalabki xayollar” (2015) kitobida yozuvchining ijod va hayot bilan bog‘liq adabiy-estetik qarashlari aks etgan sara maqolalar jamlangan. Mazkur kitob yozuvchining ijodiy konsepsiyasini ochiqlashga imkon beradi. Kitobda muallifning turli yillarda e’lon qilingan adabiy, ijtimoiy mavzularga bag‘ishlangan maqolalari, qaydlari va suhbatlari joy olgan. Turli yillardagi chiqishlarida yozuvchi ijod va adabiyot bilan bog‘liq juda qimmatli ma’lumotlarni berib o‘tadi. Muallifning ijod  va badiiyat haqidagi fikrlari turli yillarda turfa davrada aytilgan bo‘lishiga qaramay yaxlit bir fikr atrofida birlashadi. Sochmalar shaklida aytilgan fikrlarda iqror va xulosalar o‘z aksini topgan. Bolalik xotiralarining ijodkor hayotida “oltin zaxira” bo‘lib xizmat qilishini alohida ta’kidlab o‘tish lozim.

“Toshkentga 17 yoshimda kelganman. Odamning bolalikdan qolgan taassurotlari uning keyingi umridagi taassurotlaridan zalvarliroq bo‘lar ekan. Ana shu salmoq ijodkorga ko‘p narsa berishi mumkin” (B. 515).

Muallif ma’lum yoshga yetgach, xotiralarining qiymati va ahamiyatini, salmog‘ini qaytadan sarhisob qiladi. Balog‘at yoshigacha bo‘lgan davr ijodkorning ma’naviy mulki, bisoti ekanligini ta’kidlaydi. Yozuvchining ko‘pjildlikdagi hikoyalari xronologik ravishda  solishtirilsa, muallif dunyoqarashi va tafakkur tadrijini, ya’ni ijodiy koordinatlarini belgilashga xizmat qiladigan nuqtalar borligini ko‘rish mumkin. Erkin A’zam mustaqillikdan keyingi yillarda qisqa tanaffusdan so‘ng bir qancha ijod namunalarini e’lon qildi. Bularning barchasida vaqtning, davrning tarixiy manzarasi, zamon nafasi aks etgan. Nisbatan keyingi yillarda yozilgan asarlarida qahramon tasviridagi muallifga xos kinoyaviy nuqtai nazar, matn semiotikasi, g‘ayri nigohning betaraf pozitsiyasi oshkora seziladi. Muallif shaxsini ochiqlashda esse tabiatini o‘zida jamlovchi tanqidiy ruhdagi maqolalarining ahamiyati katta.

Adibning “Kitob urmasin” (2003) nomli maqolasida “adabiyot hayotni aks ettiradi, ammo aynan emas” deya ta’kidlanadi: “Hayotning maftunkorligi uning norasoligidadir... Badiiy asar aslida ana shuni raso shaklida ko‘rmoq orzusidan tug‘ilmaydimi?”

Yozuvchi jamiyat hayotini tasavvur olamidagi rasolik bilan qiyoslaydi, qarshi qo‘yadi, mavjud tartibga nisbatan munosabatini, hayot haqidagi qarashlarini tahlil qiladi, kerakli xulosalarini berib o‘tadi. Ba’zan hayotiy voqelikka munosabatini badiiy asarlari orqali ham ko‘rsatadi. Har bir asar muallif tasavvur olamining o‘ziga xos tarhi deyish mumkin. “Noraso”likka ko‘nikish odamni qaramlikka, tobelikka yetaklaydi, “raso”lik ana shunga qarshi qo‘yilgan bir tadbir. Insonning erkinligini belgilaydigan va ta’minlaydigan bosh omil – Ijod.

Dastlabki asarlaridanoq adolatni va haqiqatni himoya qilishni maqsad etgan yozuvchi “Ko‘nglimning olami adolatliroq tuyuladi menga” deb yozadi. Ko‘ngildagi adolatga bo‘lgan ehtiyoj ijod orqali qondiriladi. Dastlabki mashqiy asarining nomlanishi ham muallif ijodiy kredosi bilan chambarchas bog‘liq: “Haqiqat bor joyda tug‘ishganingni ham ayama”.

E.A’zam ijodkor sifatida o‘ziga va so‘ziga nisbatan talabchan. Yozuvchining muharrirligi alohida ijodiy fazilatligini hisobga olsak, manzara yanayam oydinlashadi. Muharrirga biror matnni o‘qitish istagi tug‘ilganda odamda qandaydir bir andisha, istihola paydo bo‘ladi. So‘zni tejab qo‘llayotgan usta “isrof”ga ko‘nmaydi, zavoldan qo‘rqadi. Ayni shu javobgarlik hissi matn egasiga ko‘chib o‘tishi tayin. Yozuvchi matnni puxta qilishni yoqlaydi, talab qiladi. Shu bois yozganlarida mana shu talab bosh mezon sifatida turadi. “Sirasi, mening yozganlarim, chiqarmalarim ana shu bemaza fe’lning ustidan g‘alabamdir desa bo‘ladi”. Muallif talabchanligini “injiqlik” deb izohlaydi. Bu “sifat” ko‘pda o‘ziga nisbatan foyda keltirmasligini, ammo ko‘pchilik uchun manfaatli ekanligini hisobga olib “injiq”likdan voz kechmaydi.

Muallif ijodi haqida gapirganda uslub va usulga to‘xtalmay o‘tishning iloji yo‘q. Ma’lumki, adib bitiklarida kinoya, kesatiq, piching, istehzo yetakchilik qiladi. Jamiyat hayotida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy va adabiy omillarning ta’siri ostida ijodkor uslubida hamda muammoga yondashuvda usullarning yangilanganiga guvoh bo‘lamiz. Badiiy ijod maydoniga liro-romantik ruhdagi hikoyalari bilan kirib kelgan yozuvchi ijodida kinoyaviy talqin yetakchi o‘rin egalladi. Aslida yozuvchi mansub avlod vakillari asarlarida asosiy fikr ifodasi sifatida kinoyaviy modus salmog‘ining ortiqligini sezish qiyin emas. Yozuvchining ijodidagi kinoyani maxsus tadqiqot sifatida o‘rgangan M.Qo‘chqorova , M.Sheraliyeva  kabi olimalarimiz muammoni adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan tadqiq qilishgan. Voqelikni tahlil qilishda va munosabat shaklida kinoyaviy ohang saqlanishi ifoda usuli sifatida badiiy-estetik ahamiyat kasb etadi.

Yangi to‘lqin o‘laroq bo‘y ko‘rsatgan adabiy avlod ijodida, xususan, M.M.Do‘st, E.A’zam, A.A’zam asarlarida kinoya muhim ahamiyat kasb etib, asosiy poetik unsur sifatida asar badiiyatini ta’minlashga xizmat qiladi. Jamiyat hayotida nomutanosiblik va erksizlik kuchaygan paytda ramz, majoz va kinoyaga ehtiyoj ortib boradi. Kinoya – muallifning munosabat shakli. Ko‘p holatda yozuvchining kinoyasi voqelikka sirtdan qarab baho berish bilan belgilanadi. Abdulla Qodiriyning ijodida ham kinoya o‘ziga xos rangda jilolangan. Gʻ.Gʻulom ijodida esa satiraning kuchi, ahamiyati – alohida mavzu. N.Aminovning o‘tkir hajviy asarlari, Sh.Boshbekovning alamga qorishiq kinoyasi adabiyotshunoslik uchun jiddiy muammo sifatida kun tartibida turibdi.

Xo‘sh, yozuvchi kinoyasi salaflari ijodidan qanday farqlanadi? Zamondoshlari A.A’zam va M.M.Do‘st asarlaridagi kinoya ohangidan nimasi bilan ajralib turadi? Nomlari zikr etilgan yozuvchilar ijodida voqelikni “tashqari”dan turib kuzatish, masalaga munosabat bildirish holati sezilib turadi. A.Qodiriy qo‘llagan kinoya ohangidan muallif uslubidagi kinoyaviylik orasida tafovut nimalarda ko‘rinadi? Abdulla Qodiriyning asarlaridagi kinoya va kulgi yozuvchimiznikidan tamoman farqlanadi. Kalvak maxsum, Toshpo‘lat tajangdagi kinoya voqelikning ich-ichidan portlaydi, kulgi ichkaridan otilib chiqadi. A.Qodiriy qahramonlari tabiati hajv, kinoya, kesatiq bilan ochib beriladi. U fokus nuqtani qahramon tiynatidagi qusurlarga qaratib, hajv orqali fosh etadi.

Erkin A’zam asarlarida voqelik kuzatuvchi nigohning nuqtai nazari orqali ochib beriladi. Adib voqelikni ijtimoiy ko‘lamda yoritadi. Fojiaga ijtimoiy sathda yondashadi, ma’no urg‘usini shunga qaratadi. Muallif kulgini “ko‘zyosh aralash” aytish usuli deb hisoblaydi. Kulgi hosil qilishdan ko‘ra mushohada uyg‘otish yetakchilik qiladi. Kinoya ohangidagi achchiq istehzo, kesatiq, piching ortidagi hazinlik o‘quvchiga ham “yuqtiriladi”. Haqiqat kinoyaga o‘rab beriladiki, o‘quvchi haqiqat bilan yuzma-yuz turadi. Bu borada muallifning quyidagi fikrlari e’tiborni tortadi: “Yozuvchining iqtidor darajasi uning hajvga munosabati bilan belgilanadi, degan mazmundagi gapni o‘qiganman... Chingiz Aytmatovda yo‘q-da shu yumor hissi... o‘ta fojiali voqealar tasviri yetakchi”. Muallif hajvga yondashuvni iste’dod bilan bog‘lash masalasiga ayricha nigoh bilan qaraydi. Fojiani hajv yo‘li bilan yoritib berish boshqa masala. O‘zining hajviy yo‘nalishga nisbatan nuqtai nazarini ochiqlaydi. “Men o‘zimni nurga intiluvchi qalamkash deb bilaman. Tabiatan iztiroblarga, miskinlikka ko‘milib yashayman” (B. 386).

Ijodkor e’tibor qaratgan hajv masalasi adabiyotda turli talqinlarning yuzaga kelishiga zamin hozirlaydi. Iqtidorni hajv bilan bog‘lash mumkindir, ammo bu birinchi navbatda muallif shaxsi bilan bog‘liq tushuncha, nazarimizda. Muammoga yondashuv, nuqtai nazar, anglam va ifoda tarzi kinoyani shakllantiradi. “Miskinlikka ko‘milib” yashayotgan ijodkorning “nurga” intilishida kinoya vositachilik vazifasini bajaradi. Demak, kinoya voqelikka munosabat shaklida namoyon bo‘ladi.

Ba’zan falon asaringizni o‘qib kuldik, desa yozuvchi hayron qolishini aytadi: “Kuldirish uchun yozmayman... Birgina sirni aytay. Voqelik har xil andazalarsiz, xolis, haqqoniy tasvirlanganda kulgili holatlar o‘z-o‘zidan chiqaveradi... Yig‘lab aytilganda ta’sir qilmagan gapni ko‘zyosh aralash kulib aytish san’ati deb tushunaman men chinakam hajviyotni” (B. 387).

Muallifning kinoyaga munosabati oydinlashadi. “Kuldirish” uchun yozmaydigan ijodkor muammoni “yig‘lab” turib kulgi bilan aytishni ma’qul ko‘radi. Kulgi orqali darddan forig‘ bo‘lish, yengillashish, kinoya ohangiga o‘ralgan armon, alamlarni o‘zga bilan baham ko‘rish va fikrdoshlik hissini uyg‘otishning o‘zi katta bir yumush. Yig‘ini kulgi orqali pardalab aytish va uni umuminsoniy muammoga aylantirish, dardga malham istash sa’natkorlikni talab etadi.

Erkin A’zam qahramonlari bilan tanishish jarayonida ko‘ngilda bir qadar yaqinlik hissi paydo bo‘ladi. Muallif siymosining ayrim qirralari asar qahramonlari timsolida gavdalanadi. Har qanday badiiy asarda muallif qadriyatlarining o‘ziga xos ifodasi bevosita yoki bilvosita aks etadi. Yozuvchi ijodini o‘rgangan ustoz adabiyotshunos Abdug‘afur Rasulov “Uslub – iste’dod portreti” nomli risolasida shu masalaga e’tibor qaratadi: “Erkin A’zam ijodida “Fayzining amakisi”, “Jiyan”, “Bizning tog‘a”, “Bog‘bololik Ko‘kaldosh”, “Sovuq” singari hikoyalar borki, “avtobiografik asarlar bo‘lsa kerak”, degan fikrga borasan kishi. Aslida  yozuvchi o‘zi yaxshi bilgan hayotiy materialni, qahramonni qalbiga yaqin olib tasvirlaydi” . 

“Qahramonni qalbga yaqin olish” nima degani? Nazarimizda, yozuvchi qalbida muhrlangan “iz”larni yozuvga solgan, shu bois qalblar bir-birini “taniydi” yoki o‘zining “aks”ini ko‘radi. To‘qilgan, yasama voqelik o‘ziga jalb qila olmaydi. Qahramonlarning ko‘pchiligini avtobiografik timsol o‘rnida qabul qilish mumkin. “Kechirasiz, o‘rtoq muallim”dagi Ibrohim, “Shaytonchalar ko‘chasi”dagi Amir yoki “Ko‘k eshik”dagi ijaradosh kabi qahramonlarni ko‘zdan kechirsangiz, ularda muallif shaxsining parchalarini ko‘rish mumkin. “Otoyining tug‘ilgan yili” qissasidagi Asqarni avtobiografik deyish mumkinmi, degan savolga yozuvchi shunday javob beradi: “Ma’lum ma’noda – ha, ammo  jur’atsizligimdan juda ko‘p aziyat chekaman. Asqar – noqulay odam. Biroq bu obrazdagi bir jihat menga hamon qadrli – nohaqlikka qarshi isyon, adolatsizlikka nisbatan murosasizlik!” Deyarli barcha qahramonlarida nohaqlikka, adolatsizlikka qarshi turish tuyg‘usi yetakchilik qiladi. Ammo hayotda esa o‘zidan ko‘ngli to‘lmaydiganday... Ba’zan qahramonlari orqali o‘zining “jur’atsiz”ligiga “davo” izlaydi.

Suhbat, publitsistik maqolalar va esse ruhida yozilgan badiiy-falsafiy mazmundagi bitiklarida ijodkor shaxsining belgilari aks etadi. Yozuvchining  tarjimai holi, kechmishi va xotiralari uning asarlariga “sochilib” ketadi. Uning bor bo‘y-basti asarlari tagmatniga singib ketganiga amin bo‘lamiz. Muallifning badiiyatga taalluqli ayrim qarashlarini sizga havola qilsak:

“Inson keksayishi mumkin, hayotdagi mavqei o‘zgarishi mumkin, lekin uning mag‘z-mohiyati qoladi. Adabiyot uchun esa shunisi muhim”.

“Individual uslub qidirgan ijodkor ko‘p o‘qib-o‘rganishdan tashqari, o‘ziga, shaxsiyatiga nisbatan beshafqat bo‘lishi, o‘zining betakror “men”ini “kavlay” bilishi lozim. Shaxsiyatda, uning sifat-saviyasida gap ko‘p”.

“Gap faqat nimani yozishda emas, qanday yozishda. Kitobxonga yangi gap kerak”.

“Zehniyatimizga xos ba’zi bir sipogarchiliklar qo‘limizdan tutadi”.

“O‘zini, o‘zligini, insoniy sha’nini boy berib qo‘ymaslikda hamma gap!”

“Yozganimni bilaman, bilganimni yozaman”.

“O‘zingizga ishoning, boshqasi bekor”.

Shaxsiyat va badiiyat chorrahasida

Ijodkor shaxsini el orasida e’zozlash, alqash, ulug‘lash bilan bog‘liq an’anaviy stereotip borligi haqida kirish qismida to‘xtalib o‘tgan edik. Tasavvurlar hamisha ham hayot bilan uyg‘un kelavermaydi. So‘z va amal birligiga erishish oson emas. Qalbida ezgulik va ma’rifatdan nasibasi bo‘lmagan odamning yozganlarida harorat ham bo‘lmaydi. Aqlbozlik va so‘zbozlik bo‘lib qolmaydimi uning bitiklari? Atoqli yozuvchi Erkin A’zam ta’kidlaganidek, yolg‘on aralash munofiqlik – ijodning kushandasi: “Yolg‘on, riyo va nafsdan ijodkor saqlanishi lozim”.

Odamzodni mudom o‘ziga tobe qilib kelayotgan nafs omon qo‘yarmikin ijodkor zotini? Insoniy “men” va ijodiy “men” vobastaligida umrguzaronlik qiluvchi ijodkor turli “men”lar muvozanatini teng tutmog‘i lozim. Negaki, insoniyatga ma’naviy saboq berishga haqli qatlam sanaladi-da ijodkor deganlari. Har bir asar inson qalbini anglashga chaqiruv, o‘zini o‘ziga tanitmoq umidi. Yo‘lchiroq singari basharning yo‘lini yoritish missiyasi yozuvchining chekiga tushgan siylov-da!

Erkin A’zam mansub avlod qarashlarida jamiyat hayotiga munosabat badiiy asarlar misolida jonlanadi. Millatni qiynayotgan muammolarga befarq qarab bo‘larmikin... Sukutning azobi rohatidan kam emasday... Inqilobiy ruhni uyg‘otish ziyoliga berilgan vazifa desak... Qalam orqali millatni ma’rifatga chorlash, g‘ururni uyg‘otish, ko‘ngil pokligi, inson sharafi... ijodkor shaxsining butunligiga dalil bo‘lmaydimi?!

Keyingi paytda tasavvurimizda mavjud andazalarga muvofiq keladigan ijodkor shaxsi haqidagi tushunchalar kundan-kunga xira tortib bormoqda. Bu borada yozuvchining quyidagi gapi e’tiborga loyiq: “Ustozim Asqad Muxtor “Yozuvchiman desangiz, yaxshi odamman deganday bo‘lasiz, adibman deb qo‘ya qolaman”, derdilar”. Asqad Muxtor yirik adabiy shaxsiyat sifatida o‘zbek adabiyotida alohida e’tirof va e’tiborga loyiq ijodkor ekanini hamma biladi. Shunday ulug‘ shaxsiyatning “yaxshi odamman” deyishga istihola qilishining o‘zi ko‘p narsaga ishora qiladi.

Yozuvchi har qancha iste’dodli va mahoratda usta bo‘lmasin, shaxsiyati butun bo‘lmasa, murodi hosil bo‘lmaydi. Ijodda shaxs tushunchasi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ijodiy butunlik o‘z-o‘zidan shaxsiyat masalasini o‘rtaga qo‘yadi. Abdulla Qodiriy shaxsiyat haqida “o‘zi butun bo‘lmagan, birovga yeng bo‘la olmas”, shaxsiy “mustaqillik qullik bilan ziddir” deb yozgan edi.

Muhtaram olim Ibrohim Haqqulning qarashlari aytmoqchi bo‘lganlarimizni ortig‘i bilan o‘zida akslantiradi: “Shaxs haqidagi muammo – adabiyotimizdagi bosh muammo, lekin hal qilinmagan muammodir. 1937 – 1938-yillarda aynan shaxs qatag‘on qilingan. 1950-yilda shaxs endi-endi bosh ko‘tara boshlagan zahoti qaytadan quvg‘in qilinadi. Shaxs nima degani? O‘zini va o‘zligini anglagan odam shaxs bo‘ladi. Millati bilan, vatani bilan, adabiyoti bilan qattiq bog‘langan bo‘ladi shaxs. Har qanday og‘ir va yengil sharoitda ko‘pchilikka o‘rnak bo‘ladigan kishi – shaxs. Har qanday murakkab sharoitda ham yo‘lini qilib haqiqatni ifodalaydigan odam – shaxs. Shaxsning zimmasidagi mas’uliyat juda katta bo‘ladi. Talantli shoir va yozuvchilarda shaxsiyat shakllanmasa, ular talant yukini ko‘tara olmaydi, adabiyot uchun ko‘zlangan ishlarni qila olmaydi. Adabiyot uchun shaxs kerak”. Ustoz shaxsiyat tushunchasini mazmun-mohiyati bilan ochib beradi. Haqiqatni ayta olish va “jur’atda jasorat” – shaxsning a’moli.

Adabiyotni qismat bilgan adib Shukur Xolmirzayev ham bir paytlar matbuotda e’lon qilgan maqolasida “yozuvchi shaxs bo‘lishi kerak”ligini jiddiy ta’kidlagan. Erkin A’zam mansub avlod vakillari shaxsiy butunlik talabi va umidida qalam tebratishdi. Ularning adabiy avlod sifatida bo‘y ko‘rsatishida hal qiluvchi jihatlardan biri – Shaxsiyat masalasi edi. Adabiy avlodning ijodiy betakrorligini ta’minlagan omillardan biri Shaxsiy butunlik, ijodiy tutumlarga sodiqlik edi. Sodiqlik va munosiblik Erkin A’zam ijodiy konsepsiyasida muhim asos sifatida adabiy-estetik ahamiyat kasb etadi.

Erkin A’zam ijodida shaxs konsepsiyasini birbutunlikda anglash oson emas. Ammo g‘oya va talqindagi kinoyaga o‘ralgan mazmun-mohiyatga diqqat qaratilsa, niyat anglashiladi. Muallif asarlarida O‘r, Mag‘rur, Adolatsevar, Mehrli, Ko‘ngil yo‘rig‘idagi odamlar qahramon sifatida gavdalanadi. Sanalgan sifatlarga muallifning o‘zi “donor”lik qilgani shubhasiz.

Muallif ijod haqida shunday fikrlarni yozadi: “Ijod mavjud  muhitdan qoniqmaslikdan tug‘iladi. Ijodkor xayolida boshqacharoq, mukammalroq dunyo yaratgisi keladi. Insonni barkamolroq ko‘rishni istaydi, deyish ham mumkin. Bu istak, norozilik isyonga yaqin tuyg‘u-da. Bir ijodkorniki isyon shaklida, birovniki mulohaza shaklida namoyon bo‘ladi. Masalan, o‘zim tasvirlayotgan voqelikda “yashash” menga maroqli. Binobarin, ijod insonning erkinlikka bo‘lgan hissini qondirish vositasi hamdir”.  Muallifga ko‘ra, ijod insonning ozodligini, ruhiy erkinligini va hurfikrligini ta’minlaydi. Ijodiy ruh erkinligi qanoatni hosil qiladi, ko‘ngilni yozadi. Demak, muallif fikricha, ijod isyon yoki mulohaza tarzida namoyon bo‘ladi. Yozuvchi voqelikni ich-ichidan yoritib berishni ma’qul biladi. E.A’zam isyon va mulohazadan ko‘ra tasavvuridagi voqelikda yashashni afzal bilishini aytsa-da, ammo uning qahramonlari ko‘nglida kechayotgan g‘alayonlar, ichki kurashlar zamirida isyon yotadi. Qahramon o‘zini anglash yo‘lida bir qancha bekatlarni bosib o‘tadi, tuyg‘ulari bosh ko‘taradi va Ko‘ngil inqilobiga erishadi. Isyon-u g‘alayonlar alaloqibat Hurlikka boshlaydi. Muallif ijodida Ko‘ngil hurligi – alohida mavzu!

Ijodni ko‘p holatda o‘yinga qiyoslashadi. O‘yinda mohir bo‘lgan har biri o‘yinchi – alohida hodisa! Shunday ekan, bu o‘yin texnikasini yoritib berish, tagmatn sirlaridan boxabar bo‘lish uchun ham ma’lum ma’noda o‘yin qoidalaridan xabardorlik lozim. San’at asarini badiiyat mezonlari asosida yoritib berish maqsadida muallif uslub va usuldan foydalanadi. Turli usullarni qorishiq tarzda qo‘llash o‘yin texnikasini tashkil qiladi. Zero, o‘yinlarga mahliyolik va mubtalolik badiiy so‘zning estetik ta’siri va kuchini kesib qo‘yishi ham ehtimoldan xoli emas.

Zamonaviy o‘zbek adabiyotining katta yozuvchisi Erkin A’zam ijodi adabiy jarayonda alohida sahifa degulik. Yozuvchi asarlari o‘zbek adabiyotshunosligida ko‘p va xo‘b o‘rganilgan. Muallif asarlarini o‘rganib, u haqida xulosalarimizni siz bilan baham ko‘rishni niyat qilgan edik. Badiiy asar ruh holatlarini ochib berishga qaratilgani bilan sirli hodisa sanaladi. Xo‘sh, Erkin A’zam asarlarining siri nimada? Buning tagiga yetmoq mushkul. Yozuvchi badiiy olamining sirlari osonlikcha o‘zini “fosh etmaydi”. Topganlarimiz, anglaganlarimiz – shu yo‘ldagi urinishlarimizni sizga ilindik – nechog‘li murodga yetdik,  O‘zi bilguvchi!

Sanobar TO‘LAGANOVA,

filologiya fanlari doktori, professor