Yozuvchi oq qog‘oz, aktyor bo‘sh sahna, me’mor koinotning qarshisida hamisha qo‘rquv va hayajonda turadi.

Odamzod paydo bo‘lganidan beri hayotning mohiyatini, asl ma’nosini qidirib keladi. Inson ma’lum davrda hayotning mazmunini topadi, ammo vaqt o‘tishi bilan aslida yashashdan mohiyat bu emasligini tushunib, yana izlashga kirishadi. XX asrning ikkinchi yarmida Yevropada rivojlangan ekzistensializm falsafasida ayni mana shu jarayon o‘rganilgan, keyinchalik bu oqim texnologiya, ilm-fan, madaniyat va san’atning barcha yo‘nalishlarida katta o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Jumladan, arxitekturada ham tub burilishlarni yasab, takrorlanmas binolarning yaratilishiga sabab bo‘ldi. 

Ekzistensializm (lotincha existentia – mavjudlik) – insonning mavjudligi, yolg‘izligi, erkinligi, tanlovi va uning hayotdan ma’no izlanishlari bilan bog‘liq falsafiy oqim hisoblanadi. XX asrda Yevropada keng tarqalgan bu falsafa, avvalo, insonning shaxsiy tajribasi, ichki kurashi va hayotiy savollariga e’tibor qaratadi. O‘z davrida Soren Kierkegaard, Fridrix Nitsshe, Martin Haydegger, Jean-Paul Sartr hamda Alber Kamyu kabi faylasuf olimlar bu borada ko‘plab izlanishlarni olib borgan. 

Rokko Housing

Ekzistensializmning otasi deya e’tirof etiladigan daniyalik faylasuf Soren Kierkegaardga (1813-1855) ko‘ra, hayotning ma’nosi hech qachon darrov ochilmaydi, tayyor shaklda berilmaydi. Hayot inson boshdan kechirganidan keyin anglashiladi, lekin shunga qaramay, odam harakat qilishi, yashashi, tanlovni amalga oshirishi kerak. “Hayotni tushunish uchun ortga qarash kerak, lekin uni yashash uchun oldinga yurish lozim”, deydi u.

Olmoniyalik faylasuf Fridrix Nitsshe (1844-1900) Sorenning fikrini davom etar ekan, hayotdan mazmun qidirishning bosh g‘oyasi – inson hayotining ma’nosini o‘zi yaratishi kerak deya da’vat etadi. Shuning uchun ham u tayyor, tashqaridan berilgan ma’nolarga (masalan, din, jamiyat, an’anaviy axloqqa) qarshi chiqqan. “Kimda yashash uchun maqsad bo‘lsa, u har qandan qiyinchilikni ko‘tara oladi”, deydi olim. 

Fransuz ekzistensialist faylasufi (garchi buni o‘zi tan olmasa-da), yozuvchi, jurnalist hamda Nobel mukofoti sovrindori Alber Kamyu (1913-1960) esa hayotning hech qanday bosh ma’nosi yo‘qligini, buni tan olib, shunga qaramay yashashda davom etish lozimligini aytib o‘tgan: “Men hayotda hech qanday ma’no yo‘qligini bilsam ham, uni sevaman. Chunki hayotning o‘zi go‘zallikdir”.

Ekzistensializmning bu g‘oyalari XX asr arxitekturasida ham o‘z aksini topgan. Ayniqsa, modernizmga qarshi javob sifatida paydo bo‘lgan turli me’moriy yondashuvlar insonning ichki holatini, ma’naviy qidiruvini arxitektura vositasida ifodalashga intilgan. Bunday binolarda geometrik mukammallik yoki ijtimoiy prognoz emas, balki inson tajribasi, yolg‘izlik, sukunat, nur va soya, bo‘shliq va shakl muvozanatlari orqali ruhiy holat ko‘rsatilgan. 

XX asrning eng katta me’morlaridan biri bo‘lgan Le Korbyuzye (1887-1965) dastlab funksional modernizmda ijod qilgan bo‘lsa-da, keyinchalik ekzistensial shakllar hamda iloji boricha chuqur his uyg‘otuvchi arxitektura ustida jiddiy shug‘ullangan. Bunga ikkinchi jahon urushining me’mor ruhiyatiga ta’siri sabab bo‘lgan. U shunchaki yashash uchun uylar emas, balki insonga ta’sir ko‘rsatadigan makonlar yaratishga intilgan. Aynan shu davrdan uning arxitekturasida noaniq chiziqlar, tasodifiy oynalar, ichki kayfiyatni aks ettiruvchi shakllar ko‘paya boshladi.

Le Korbyuzye tomonidan loyihalashtirilgan Ronchamp ibodatxonasiga (Chapelle Notre-Dame-du-Haut, 1950–1955) arxitektura tarixidagi eng ekzistensial bino maqomini berish mumkin. Chunki ibodatxonada egri chiziqli tom, burma devorlar, og‘ir massa va qorong‘i ichki makondan foydalanilgan. Har xil o‘lcham va rangdagi derazalarning tasodifiy joylashtirilgani bino ichiga kirgan yorug‘likni “ilohiy” tasvirga aylantiradi.

 Chapelle Notre-Dame-du-Haut

Insonni to‘g‘ri burchak va funksional moduldan olib chiqib, ruhiy bo‘shliqqa qo‘ygan, arxitekturani falsafiy izlanish maydoniga aylantira olgan Le Korbyuzye bu bino shunchaki ibodatni amalga oshirish uchun emas, balki insonning yolg‘izlikda o‘zini eshitishi, “hayotdan nima ma’no?” degan savolni o‘rtaga tashlashi uchun makon ekanligini aytadi. “Bu bino ibodat emas, jim turish uchun yaratilgan joy”, deydi u. 

Arxitekturada ta’lim olmagan bo‘lsa-da zamonaviy me’morchilik olamining eng falsafiy va katta ijodkorlaridan biri yaponiyalik Tadao Ando (1941-yil tug‘ilgan) ham me’morchilikni ruhiy izlanish deb bilgan. U yorug‘lik orqali Xudoni izlagan, beton orqali sukunatni yaratgan, bo‘shliq orqali insonni o‘ziga qaytargan zamonaviy ekzistensialist arxitektor hisoblanadi. Arxitektor Church on the Water (1988) hamda Church of the Light (1989) loyihalarida nur, beton va suv uchligidan iborat minimalizmdan foydalanib, san’at asarlarini yaratib qoldirgan.

Church on the Water

Church of the Light – 113 m.kv maydonni egallagan, faqat betondan qurilgan to‘rtburchak shaklidagi ixcham ibodatxona bo‘lib, uning markaziy devoridan vertikal va gorizontal xoch shaklida tirqish ochilgan. U yerdan tushadigan yorug‘lik orqali ramziy belgini ko‘rish mumkin. Eng qizig‘i ham shundaki, yorug‘lik harakatda bo‘lib, ob-havoga qarab paydo bo‘ladi. Me’mor bu orqali insonning Xudoga bo‘lgan ishonchi doim ham bir xil bo‘lmasligiga ishora qiladi.

 Church of the Light

Le Korbyuzye, Mies van der Rohe, Luis Kan kabi arxitektorlardan ilhomlangan Tadao Andoning binolarida tashqaridan sokinlik, ichkaridan hayqiriq eshitilib turadi. Uning Rokko Housing (1983), Pulitzer San’at Fondi binosi (2001) kabi loyihalarida ham yorug‘lik bosh qahramon sifatida oldinga chiqadi. “Menga bino kerak emas, menga sokinlik va yorug‘lik kerak”, deydi me’mor.

Yana bir zamonaviy arxitektor Peter Zumtor (1943-yil Shveysariyada tug‘ilgan) ijodida ham ekzistensializim yaqqol ko'rinib turadi. Chunki Zumtor uchun bino bo‘shliq, material va tovush orqali mavjudlikni his qilish; hid, tovush, yorug‘lik hamda sukunat orqali xotirani uyg‘otish makoni hisoblangan. Uning Therme Vals (1996) hamda Bruder Klaus Field Chapel (2007) loyihalari mashhur bo‘lib, har ikkisida ham yog‘och, beton, toshdan unumli foydalangan.

Therme Vals

Shveysariyaning tog‘ bag‘rida joylashgan Therme Vals sog‘lomlashtiruvchi hammom binosida ham faqatgina to‘rtburchakli monolit tosh bloklari ishlatilgan. Unda yorug‘lik ichkariga yuqoridan, tor yoriqlar orqali tushirilgan. Mana shu metodning o‘zi suvli vannalar bilan qoplangan bino ichida tinchlantiruvchi muhitni yaratib beradi. Zumtor bu yerda insonni suv va tosh o‘rtasidagi holatda “erib ketadigan” mavjudot sifatida tasvirlashga uringan. Shunga ko‘ra aytish mumkinki, Therme Vals  bu – zamonaviy ekzistensial arxitekturaning eng go‘zal namunalaridan biri. "Men uy emas, ichida suvi bo'lgan g‘or qurmoqchi edim", deydi Peter Zumtor.

 Bruder Klaus Field Chapel

Bugungi arxitekturada ham ekzistensializm o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Ayniqsa, texnologik shovqinlar, sun’iy yorug‘lik va tezkor urbanizatsiya sharoitida odamlar ichki sukunatga, o‘zini tinglashga ehtiyoj sezmoqda. Menimcha, minimalistik yondashuvlar, kontemplativ (tafakkurga undovchi) arxitektura, ibodatxonalar yoki "retreat" markazlari ehtiyojlarni qondirish uchun kamlik qilayotgandek. Ayniqsa, mahalliy arxitkturada shaklbozlik kuchayib, mohiyatdan qochish, faqat funksiyaga ergashish ommalashib boryapti. Bu esa arxitektura san'atining yo'qolib ketishiga sabab bo'ladi. Arxitektura shunchaki bino emas – u insoniy mavjudlik holatini ifodalovchi muhit hamdir. Aynan shuning uchun ham ekzistensializm arxitektura nazariyasida va amaliyotida hamisha dolzarb.

Nurmuhammad FAYZULLAYEV