Vatan qayerdan boshlanadi? Ichimni timdalayotgan bu savol javobini juda ko‘p o‘yladim. Negadir bu safar Vatan ostonadan boshlanadi, degim yo‘q. Vatan qayerdan boshlanadi? O‘zbekiston xalq shoiri Muhammad Yusufning “Osmonning oxiri” dostonida “Osmonning oxiri qayerda?” qabilida savol o‘rtaga tashlangandi. Hech kim aniq javob topolgan emas, bu savolga. “Irmoqning oxiri daryo. Daryoning oxiri dengiz. Osmonning esa oxiri yo‘q”, deydi. Meni o‘ylantirayotgan bu savol yuki ko‘nglimni sergak torttirdi.

Vatan qayerdan boshlanadi?

Samarqandda bo‘lgan safarimiz davomida Vatanimiz tichligi yo‘lida jon bergan qahramonlarimiz uylarida mehmon bo‘ldik. Shu suhbatlarda savollarimga javob topgandek bo‘ldim. Xulosalarimni esa so‘zimning so‘ngida aytib o‘taman.

Kattaqo‘rg‘on shahriga yo‘lingiz tushgan bo‘lsa, shaharga ketaverishdagi ko‘chalardan biriga qahramon yigitning nomi berilgan. Peshtaxtada mag‘rur turgan suratni ko‘rib, ko‘zingiz oldida yovlarga boshini egmagan, xalqimiz osoyishtaligi yo‘lida mardlarcha jon bergan yigitning siyrati jonlanadi.

“Vatan sendan ajralmoq – mening o‘limim, // Sen uchun o‘lmoq, mening tirikligimdir”, surat tagida Abdurauf Fitrat qalamiga mansub mana shu bitik bor. Go‘yo bu misralarni shu yigitning o‘zi yurak qoni bilan yozgandek taassurot qoldirdi menda.

Shaharda kimdan borib so‘ramang, odamlar uning mardligi, tantiligi haqida yonib gapiradi. Ulug‘bek Barnoyev deyishimiz bilan shu atrofda yurgan hamyurtlarimizdan biri shunday e’tirof etdi: “Biz farzandlarimizning shu yigitga o‘xshashini istaymiz. Uning jasorati, mardligi har bir o‘zbek o‘g‘loniga namuna bo‘la oladi”. Yo‘l so‘rab yuzlanganimizda esa, bizga safardosh bo‘lib, qahramonimizning xonadonigacha kuzatib qo‘yishdi. Bir necha mahalla narida yashaydigan hamyurtlari e’tirofidan lol bo‘lib ketaverdik. Uyining ostonasiga yetganimizda darvozasi burchida osig‘liq turgan yurtimiz bayrog‘iga ko‘zimiz tushib, ko‘nglimizda iftixor tuydik. Biz kelishimizdan xabar topib, ilib qo‘yilganmi, degan gumonimni esa shu atrofda yashovchi qo‘shnilari bu xonadon ostonasida doim Vatan bayrog‘i osig‘liq turishini aytib, bartaraf qildi. Aslida har bir yurak, har bir uyda Vatan bayrog‘i hilpirab turishi qanday go‘zal. Xalqimizda “Olmaning tagiga olma tushadi” degan naql bor. Bunday xonadonda tarbiya topgan insonlar Ulug‘bek Barnoyevday Vatan uchun jon olib, jon berishga tayyor, shu xalq, shu yurt tinchligini har nedan ustun qo‘yadigan yigitni voyaga yetkazmay, yana kimni tarbiyalasin?!

Bizni yoshlari yetmishdan oshgan, yuzidan nur yog‘ilib turgan nuroniy otaxon kutib oldi. Hol-ahvol so‘rashganimizdan keyin otaxonning gaplariga quloq tutdik.

– Alloh menga Ulug‘bekni ato qilganda, quvonchim ichimga sig‘magan, uni ilk bor qo‘limga olganimda, yuzida onamniki singari xoli borligi, kaftlari, barmoqlari otamniki kabi chayir, tug‘ilganidayoq barmog‘imni mahkam changallab ushlab turgani ko‘z oldimda hali-hanuz saqlanib turibdi. Ulug‘bekka doim “Ota” deb murojaat qilardim, jilmaygancha yugurib kelib, oyoqlarimga o‘tirib olardi.

– Ulug‘bek haqida o‘ylasam, bir voqea doim yodimga tushaveradi. Maktab yoshlarida bir ustozi bilan ona-bola tutinib, mendan kam yaxshi ko‘rmas edi. Ustozining ham Ulug‘bekka mehri bo‘lakcha edi, “Shu bolangizni men o‘g‘il qilib olay”, deb hol-jonimga qo‘ymagan. Kunlardan bir kun bolam yig‘lab keldi, “gapir”, desam, so‘zi tilida turmaydi, “Ketyapti, ona!” degan gapdan nariga o‘tolmay, yig‘lagani yig‘lagan. “Kim ketyapti, aniqroq gapir?” desam, yana ho‘ngrab yig‘laydi. “Ustozim ketyapti”, deganidan keyingina tushundim. Bilsam, muallimi o‘z yurtiga – Qirimga ko‘chib ketayotganidan xabar topgan bolam, yaxshi ko‘rgan insonini qo‘yib yuborishni istamay, yig‘lagancha yonimga kelgani shundoq ko‘zim o‘ngida. Bolamning qanchalar mehr-oqibatli, yaqinlariga, Vataniga sodiq ekanini o‘shandayoq anglaganman. Ustozi o‘quvchilari bilan vidolasharkan, Ulug‘bekka yaxshi o‘qishini tayinlab, qosh-ko‘zidan qayta-qayta o‘pib xayrlashgan. Murg‘ak ko‘ngli bu judolikka chidolmay, gapini yutib yuborgan edi.

Suyukli ustozining to‘satdan aytgan bu gaplaridan bolamning yuragi qattiq og‘rigandi o‘shanda. “Endi ustozimni ko‘rmayman, ona, xuddi sizdek yaxshi ko‘rardim, siz bizni hech qachon tashlab ketmang, onalar farzandlarini tashlab ketishlari yomon”, deb tizzamga boshini qo‘ygancha, ko‘zlaridan yoshlari duv-duv oqib, ko‘ylagimni ho‘l qilib yuborgandi. Ertasi kuni men ustozimni poyezdga kuzatgani boraman, deb quvonib yugurib keldi. Ustozining bugun ketishini ko‘cha-ko‘ydan eshitganmi, joyida turolmay, “Ona, menga sovg‘a bering, ustozimga berib yubormoqchiman”, deb ko‘zlarimga iltimos nazari bilan termilib turdi. “Men hech narsa bermayman, o‘zing sandiqni och-da, nimani xohlasang, olib ket”, dedim. O‘sha sandiqqa yig‘gan-terganimni Ulug‘bekning to‘yiga deb solib qo‘yardim.

Meni ham qo‘yarda-qo‘ymay o‘zi bilan olib ketdi. Vokzalga yetganimizdan so‘ng yugurib hamma joydan ustozini qidirishga tushgan bolamni ko‘rib, mening ham ko‘zlarimda yosh aylanib, yuzlarimni yuva boshladi. Bolam goh u vagonga, goh bu vagonga kirib, ustozini izlardi. Nor ovozida ustozini chaqirardi. Olisdan “Ulug‘bek” degan ovoz keldi. Bolam jon-jahdi bilan ustozi tomon yugurib, mahkam bag‘riga bosgancha ketmasligini so‘rab, yolvordi. Bizni ko‘rgan hamma yig‘ladi. Poyezd qo‘zg‘alaman deguncha ustozini bag‘ridan qo‘yib yubormadi bolam. So‘ng ustozi ketayotganda “Meni unutmang, agar qaytib kelsangiz, biznikida yashang”, deb yig‘lagancha jo‘nab ketayotgan poyezdga termilib, ko‘rinmay ketgunicha joyida qotib qoldi. Mening shunday oqko‘ngil, jasur o‘g‘lim bor edi, – deb xo‘rsinadi Sabohat ona.

O‘g‘lingiz barhayot, deyman ichimda, vatanga aylanib ketgan o‘g‘lingiz, ona, deya pichirlayman.

Bu yurt bor ekan, Ulug‘bek Barnoyevday qahramonlar hech qachon o‘lmaydi. Yuqorida Vatan qayerdan boshlanadi, degan savolni o‘rtaga tashlagandim, esingizda bo‘lsa. O‘zimning xulosalarimdan kelib chiqib aytamanki, Vatan yov ko‘ziga tik qarab turgan yigitlarning nigohida, ko‘ksini dushman o‘qi kelib teshgan onda ham zarracha g‘ururidan kechmagan askarlarning yurak qoni to‘kilgan joydan boshlanadi.

Safarimiz bu yerda yakun topmadi, yana bir O‘zbekning mard o‘g‘loni Sayyor Sadinov xonadoniga yo‘l oldik…

“Bular mening Sayyorlarim”

O‘tayotgan har bir kunimiz xotiraga aylanib bormoqda. Ko‘z oldimizda yurgan qancha yaqinlarimiz bu olamni tark etmadi deysiz. Hozirimizdan 100 yil keyin bu musaffo osmon ostida birortamizdan gard ham qolmaydi. To‘rt kunlik hayotini besamar o‘tkazayotgan do‘st-u birodarlarimizni ko‘rib ko‘nglim bir muddat xomush tortadi. Yoshi bir joyga borib qolgan, tirikligidayoq unutilib borayotgan insonlar ham yo‘q emas. Umrida birovga nafi tegmagan, yo‘lda yotgan toshni u yerdan bu yerga olmay, “Bersang yeyman, ursang o‘laman” deb yashab o‘tayotganlar ham bor. Odamning qancha yashagani emas, qanday yashagani muhim, deb bekorga aytishmagan ota-bobolarimiz. Sizlarga so‘zlab bermoqchi bo‘lgan qahramonim esa qisqa umri davomida o‘zidan barhayot xotira qoldirib ketgan.

9-may – Xotira va qadrlash kuni munosabati bilan Vatan himoyasi yo‘lida mardlarcha jon bergan askarlarimiz yodini abadiylashtirish maqsadida yurtimizda turli sa’y-harakatlar olib borilmoqda. Toshkent shahridagi “G‘alaba bog‘i”ning ochilishi ham bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Yaqinda nashrdan chiqishi kutilayotgan “Ajdodlar izidan” nomli kitob ham janglarda mardonavor jon bergan askarlarimiz yodini abadiylashtirishga qo‘yilayotgan katta qadamlardandir. Ular yashagan xonadonlarga tashrif jarayonida ko‘nglimdan o‘tgan tuyg‘ular, ularning doim qalbimizda barhayot ekani, balki bizdan keyin ham yodi tirik bo‘lishiga ishonch berdi.

Xuddi shunday xonadonlardan biri – marhum leytenant Sayyor Sadinov yashagan hovli e’tiborimni tortdi. Sayyorning volidasi Roziya onaning so‘zlarini katta hayajon bilan tinglar ekanman, qahramonimizning bolaligiga qo‘shilib bola, ulg‘ayganida esa do‘st bo‘lib yonida yurgandek his qildim o‘zimni.

Roziya ona shunday hikoya qiladi:

– Turmush o‘rtog‘imdan ayrilganimdan so‘ng bolalarimning yelkasiga oila mas’uliyati juda erta tushdi. Sayyorim barvaqt ulg‘ayib qolgandek tuyulardi o‘zimga. Bolalardek xarxasha qilib, nimaningdir ustida yig‘laganini bilmayman. Maktab paytlari ham doim sinfdoshlarining oldi bo‘lib yurardi, biror marta bo‘lsinki, ortidan yomon gap eshitgan bo‘lsam. O‘zimning ham shu farzandimni koyib, urushganim yodimda yo‘q. Men ish bilan sahar ketib, tun qaytardim. Kelgunimcha hamma ishlarni joy-joyiga qo‘yib, ukasiga qarab o‘tirardi. Katta odamlar bilan suhbatlashgandek gaplashardik. “Onajon, hali sizni dunyodagi eng baxtli ona qilaman, hajlarga yuboraman, katta uylarimiz bo‘ladi”, deb orzular qilardi. Xo‘jayinim juda yaxshi ko‘rardi. Tillariga solganmi, aytardiki: “Sayyorning qomati, bo‘y-basti yaxshi, harbiy qilaman!” Xuddi aytganlariday bo‘ldi. Sayyorim otasining aytganidan ham yaxshiroq xizmat qildi, Vatanimizga. Bolamdan ko‘nglim to‘q edi, boshqacha bola bo‘lgan...

Xona to‘rida turgan suratlarga termilaman, nigohlari o‘tkir, so‘zlari keskir yigit gavdalanadi xayolimda. Haqiqiy jangchi, qo‘llarida turgan qurol ham go‘yo shunday pahlavonning panjalarida ekanidan mamnundek tuyiladi. Yovqur jangchi-a, deyman o‘zimga o‘zim.

So‘ng yana Roziya onaning gaplariga quloq tutaman:

– Maktabni tamomlagach, Toshkent oliy umumqo‘shin qo‘mondonlik bilim yurtiga o‘qishga kirdi. Sirli yigit edi bolam, xizmati haqida gap ochmasdi. Avvali boshda harbiy bo‘lishiga qarshilik qilganim uchun shunaqa qilsa kerak, deb o‘ylaganman. Keyin tushunib yetdim, harbiy sirlarni o‘zidan boshqaga ishonmas ekan, hatto menga ham. 1998 yoki 1999-yillar “Vatanparvar” gazetasida chop etilgan maqolalardan birida Sayyorimni “Jasorat” medali bilan taqdirlanganini ko‘rib qoldim. Telefon qildim. “Sayyor, seni Prezidentimiz taqdirlabdi”, deb sababini so‘raganimda, yaxshi o‘qiganim uchun, deb qo‘ygandi. Hayron qolganman, o‘qishda yaxshi o‘qigani uchun ham “Jasorat” medali berilarmikan deb. Televizorda ko‘rardim, halok bo‘lganlarga, biror katta qahramonlik ko‘rsatganlarga berishini. Sayyorim 21 yoshida leytenant bo‘lgan mard, jasur, shu bilan birgalikda mehribon yigit edi.

Biror insonning ko‘nglini qoldirmasdi, toza, sarishta yurardi, hammaning nazariga tushgandi. Kuchli edi o‘g‘lim, hech narsadan qo‘rqmasdi, merganlikka uquvi ko‘p edi. Qaysidir tanlovda merganlik bo‘yicha bellashuvda qatnashib, ming harbiy ichidan birinchilikni olgan. Amerikaga borib keldi, beshta shtatida bo‘lganman, deb aytib berardi. Sayyor Chirchiqda yashagan, o‘sha yerda ham ko‘p rasmlari, narsalari bor. Portretlarini o‘rtoqlari olib ketardi, esdalik uchun. Shunday qilib, o‘g‘lim qanday faoliyat qilganini, qadr-qimmati qanchalik ekanini o‘shanda bildim. Ta’ziyada do‘stlari guruh-guruh, batalon-batalon bo‘lib keldi, shunda har biridan Sayyorimning qanaqa yigit ekanini bilganman. Ular aytardiki, u guruh komandiri bo‘lgan paytlarda birovga sen shu yerdan o‘tishing kerak demas edi, o‘zining avtomatini tepaga ko‘tarib, suvdan o‘tish kerakmi, botqoqlikdan o‘tish kerakmi, o‘zi ko‘rsatardi, qo‘l ostidagilar keyin uning orqasidan o‘tar edi. Kimdan eshitsangiz ham, kimdan so‘rasangiz ham Sayyorim haqida yonib gapiradi.

Men jim termilaman, albomlardagi suratlarga va bexos albom orasida uncha eski bo‘lmagan bolalar suratiga ko‘zim tushadi.

– Bular mening Sayyorlarim, – deydi Roziya ona. – Xonadonimizga yo‘qlab keladigan do‘stlari, harbiylarning Sayyor haqida faxrlanib gaprishlari, uning mardligi, jasoratini qayta-qayta aytishlaridan ko‘nglim taskin topadi. O‘sha paytlarda ko‘pchilik menga qo‘g‘iroq qilib yoki uchrashganda “O‘g‘limga Sayyor deb ism qo‘ymoqchiman”, derdi. Ularning bu gaplaridan xursand bo‘lardim. Sayyorlarning sog‘lig‘i, o‘qishlaridan xabar olib turardim. Suratlarini yuborishlarini so‘rab, farzandimdan faxrlanib o‘tiraman. Hozirda Sayyor ismli yigirmadan ortiq bolalarni bilaman, ularning ayrimlari katta yigit bo‘lib qolgan. O‘zim ham nabiralarimdan biriga shu ismni qo‘yganman. Chirchiqqa yo‘lim tushganida o‘g‘limning do‘stining xonadonida mehmon bo‘ldim. “Ayajon, do‘stimning xotirasi doim dilimda, ismi ham tilimdan tushmasin deb nabirangizga do‘stimning ismini qo‘yganman, nasib qilsa, uylantirsam, o‘zingiz bosh-qosh bo‘lasiz”, deydi. Bulardan boshim osmonga yetguday xursand bo‘laman. Shunday farzand tarbiya qilganimdan g‘ururlanaman. Bolamning qolgan umrini shu yigitlarga qo‘shib berishini Xudodan so‘rab, duo qilaman!

Suhbatni yakunlab qaytar ekanmiz, onaxonga qo‘shilib bir sharpa ta’qib etgandek bo‘ladi. O‘ylayman, Sayyor Sadinovning ruhi doim onasining yonida, Vatan xizmatiga shay turibdi deb. Qahramonlar o‘lmaydi. Ular qaysidir mard yigitning hayotida qayta-qayta yuz ko‘rsataveradi.

Safarni yakunlab qaytar ekanmiz, telefonimiz jiringlab Elomon Otajonov xonadoniga tashrif buyurishimiz tayinlandi. Elomon Otajonov haqida avval ham eshitganman, ammo u tug‘ilib o‘sgan xonadonga mehmon bo‘lib borish, shunday mard yigitni tarbiya qilgan insonlar bilan diydor ko‘rishish odamni bir muddat esankiratib qo‘ydi.

“Vatanimni yaxshi ko‘raman, hammangizni yaxshi ko‘raman”

“Shamolning mayin ifori yuzimga urilmoqda, osmonning ko‘zlarini ko‘rdim. Bolaligimda dalaga mol boqishga borganimda tabiat bilan ko‘p suhbat qurardim. Qishlog‘imiz etagida qalin terakzor bo‘lib, qushlarning chug‘ur-chug‘uridan ko‘nglim yorishardi. Onamning issiq kulchalari, uyimiz yoqasidan o‘tgan ariq. Otamning yelkasidagi ketmon, ukalarim, hammasi ko‘zim oldidan birma-bir o‘tmoqda, lahzada abadiyat bilan yuz ko‘rishdim. O‘lim ko‘lankasi yuzlarimga soya solib turibdi, dushmanlarimning oyoq tovushlarida titrayotgan qo‘rquv ham shundoq quloqlarim tagida”.

(Bu so‘zlar Elomon Otajonovga tegishli).

Qo‘limga qalam olib Elomon haqida yozar ekanman, bu jasur yigit o‘z nomi bilan dunyoga kelgan ekan degan xayol o‘tadi ko‘nglimdan. Avval bunaqa ism eshitmaganman, agar kimdir o‘z ismining yukini chinakam ko‘tara olgan desak, u, shaksiz, Elomon Otajonovdir.

“Onajon, bu safar sovchilikka borasiz”

– O‘g‘lim ichimdagini top, deydiganlar safidan edi. “Bolam, bo‘ying ham yetib qoldi, o‘rtoqlaring ham birin-ketin uylanyapti, otang bilan kelishib seni uylamoqchimiz. Agar ko‘nglingda biror kim bo‘lsa, ayt, tanlaganing bo‘lmasa, o‘zim senga munosib qiz topib beraman”, dedim. Ko‘zlarini katta-katta ochib jilmayadi. “Bu safar uyga qaytganimda, albatta, sovchilikka borasiz, ona”, degancha tizzamga boshini qo‘yib xonaning bir burchiga uzoq termilib yotdi. Bolam ichidagi mehr-muhabbatini oshkor etavermasdi, bu safar: “Ona, rahmat hammasi uchun, sizni judayam yaxshi ko‘raman”, dedi. “Men ham yaxshi ko‘raman, arslonim, onang o‘rgilsin, hali bir kuyov bo‘l, yetti mahallani chaqirib, katta to‘y beramiz, to‘yingda ro‘molim boshimdan tushguncha o‘ynayman, bolam”, deb yuzlarini silab o‘tirdim. Tongda jo‘nab ketdi, shu-shu, qaytmadi. Haligacha yo‘l qarayman, hozir eshikdan kirib keladigandek bo‘laveradi.

Elomonning quloqlarimga pichirlayotgan so‘zlari:

– Ko‘ksimga tekkan o‘qdan ko‘z oldim bir muddat qorong‘ilashdi, hamma narsa ko‘z o‘ngimdan o‘ta boshladi. Og‘riqdan o‘zimga keldim, baribir omon qolmayman. Mening yuragimni ezayotgan tuyg‘u esa o‘limdan ham og‘ir edi. Hozir jimgina o‘limga bosh egsam-u, do‘stlarimning boshiga ham mening kunim tushsa, bundan yomoni yo‘q. O‘zimni tutdim, qo‘limga qurolimni olmoqchi bo‘ldim-u, ko‘tarolmadim. Odam tirik ekan, hammasiga qodir, dedim. Dushmanlar men tomonga yaqinlashib kelayotganini ko‘rib turibman: soch-soqoli o‘sgan, boshida sallasi, ko‘zlarida insoniy tuyg‘ulardan zarra ham yo‘q. Ratsiyani oldimu, ko‘rganlarimni so‘zlay boshladim. Ko‘z o‘ngim qorong‘ilashib ketar, ikki olam orasida edim, go‘yo. Yodimning bir burchida ota-onam jonlanib turibdi. Ko‘zim yana ochilib, terrorchilar menga ancha yaqin qolganiga guvoh bo‘laman. Bor kuchimni to‘plab, qurolimga yopishdim, endi holim barmoqlarimni qimirlatishga ham yetmasdi. Otam, onamdan xabar ololmasligimni o‘ylash hammasidan og‘ir edi. Qaytaman, degan va’damni bajarolmaganim ko‘nglimni tilka-pora qilmoqda. Ulardan xabar olib turing!

Vatanimni yaxshi ko‘raman,

Hammangizni yaxshi ko‘raman.

Mana, kuragimga yana o‘qlar kelib tegdi. Osmonning ko‘zlari mening ko‘zlarim-la birlashib, oqlik aro singib ketmoqdaman.

Elomon mardlarcha jon beradi. Sariosiyo tog‘lari, archazorlari, har giyoh, har maysa bu mard yigitning xunini olgisi kelgandek tuyulaveradi menga. Keyin yuragimdan shu misralar otilib chiqa boshladi:

Yelkasidan o‘q yegan daraxt,

Chap ko‘ksida dog‘i bor o‘rik,

Bag‘ri qonga belangan shafaq,

Miltig‘ingning ko‘zida yiring.

O‘ch oladi, to‘latar tovon,

Sen ko‘nglingni to‘q qil, Elomon!

Bolalikni esla, maysazor,

Kapalaklar uchar gullardan.

Varragingni uchirib shamol,

Yulduz sanab yotgan tunlarda.

Senga ham joy ajratdi osmon,

Yulduz bo‘lib porla, Elomon!

Sen borarsan oldinda mag‘rur,

Kiprigingga yuqtirmay hasrat.

Pistirmada yotgancha mal’un,

O‘q uzmoqda ko‘ksingga nomard.

Bir boshingga ming bir olomon,

Bosh ko‘tarib kelar Elomon!

Sen boshingni egmaysan, og‘a.

Yovga ko‘ksing etgancha qalqon.

Tepangdan o‘q yomg‘iri yog‘ar,

Pichirlaysan bo‘lib yarimjon.

Vatanimni asrang sog‘-omon,

Vatanimni asrang sog‘-omon.

Bu dunyo yaralgandan beri qancha mard yigitning ko‘ksi nomardlar o‘qiga qalqon bo‘lmadi deysiz. To‘rtta she’r yozib, mardlik haqida og‘iz ko‘pirtirishdan nariga o‘tolmagan mendek ijodkorlar bu yigitning qahramonligini ibrat qilib olsa, arziydi. Men ishonamanki, bu Vatanning Elomonlari hali juda ko‘p. Endi ular Vatan uchun jon berib emas, kezi kelganda jon olib yurtga xizmat qiladi.

Muhammadali G‘AFFOROV