O‘rta asrlarda G‘arbiy Afrikada “Janubdan oltin, shimoldan tuz, oq odamlar yurtidan kumush keladi, ammo Xudo kalomi va hikmat xazinasi faqat Timbuktuda topiladi” degan naql yurardi. Darhaqiqat, Timbuktu (Tombuktu) XIII–XVI asrlarda islom olamining yirik madaniy va ilmiy markazlaridan biri sifatida tanilgan. Ushbu shahar hozirgi Mali hududida, Sahroi Kabir savdo yo‘llari bilan Niger daryosi deltasi tutashgan chorrahada joylashgan bo‘lib, XII asrga kelib karvon savdo maskanidan doimiy shaharga aylandi. XIII–XIV asrlarda (Mali imperiyasi davrida), ayniqsa 1324-yilda Mali podshohi Mansa Musa haj safaridan qaytgach Timbuktuni o‘z mulkiga qo‘shib olganidan so‘ng, shahar savdo va bilimgohlik markazi sifatida ravnaq topdi. Timbuktu shu davrda tuz, oltin va fil suyagi savdosidan katta daromad ko‘rdi hamda islomiy tamaddun rivojiga ulkan hissa qo‘shdi. XIV asr oxiriga kelib shahar Mali imperiyasi tarkibiga kirgan bo‘lsa, 1468-yilda Sunni Ali boshchiligidagi Songhay imperiyasi Timbuktuni zabt etdi. Natijada Timbuktu Askiya Muhammad davrida (1493–1528) ham ilm-u fan an’analari davom etgan markaz bo‘lib qoldi.

Timbuktuning o‘sha davrdagi nufuzi haqida ko‘plab tarixiy manbalar ma’lumot beradi. Masalan, 1510-yillarda shaharga tashrif buyurgan sayyoh Leo Africanus Timbuktu bozorida qo‘lyozma kitoblar savdosi nihoyatda daromadli bo‘lib, “kitoblar boshqa har qanday tovardan ko‘ra qimmatroq sotiladi”, deb yozgan. Bu davrda shahar uch qit’a savdogarlari, diniy ulamolari va sayyohlari yig‘iladigan maskanga aylangan. XV–XVI asrlarda Timbuktuda uch ulkan masjid va ularga qarashli madrasalar faoliyat yuritib, yuzlab talabalarni jalb qilgan edi. Ayniqsa, Mansa Musa homiyligida 1327-yilda qurilgan Jingareyber masjidi hamda XIV asrda asos solingan Sankore va 1440-yilda tashkil etilgan Sidi Yahyo masjidlari shaharning ilmiy-ma’rifiy taraqqiyotida muhim o‘rin tutdi. O‘sha davrga oid manbalarda Timbuktuning Afrikada ilm-fan va madaniyat o‘chog‘i ekani ta’kidlanadi. Xususan, XVI asrga kelib Timbuktuda 150 dan ortiq Qur’on maktablari va madrasalar mavjud bo‘lib, ularda nafaqat diniy fanlar, balki matematika, huquqshunoslik, tarix, geografiya va astronomiya kabi dunyoviy fanlar ham o‘qitilgan. Bularning barchasi shaharni Afrika islom olamining “intellektual va ma’naviy poytaxti” darajasiga ko‘tardi.

Shaharning gullab-yashnagan oltin davri 1591-yilda Marokash sultoni yuborgan qurolli qo‘shin tomonidan bosib olinishi bilan nihoyasiga yetadi. Marokash istilosi natijasida Timbuktu olimlarining ko‘plari qatl etildi yoki surgun, kutubxonalari talon-taroj qilindi. Savdo yo‘llarining o‘zgarishi va siyosiy beqarorlik tufayli bu yer asta-sekin tanazzulga yuz tutdi. Mahalliy aholi va ilm fidoyilari shahar ilmiy merosini saqlab qolishga imkon qadar urindilar. Hatto istilodan so‘ng asrlar davomida ko‘plab nodir qo‘lyozmalar yashirin xazina sifatida cho‘l xonadonlari sandiqlarida asrab-avaylab kelindi. Shu tariqa Timbuktu kutubxonalari va qo‘lyozmalari keyingi avlodlarga yetib kelishiga zamin yaratildi.

Timbuktu kutubxonalarining vujudga kelishi va asosiy kutubxonalar

Timbuktu shahri islom madaniyati va ilm-fanining yirik markaziga aylanishi bilan bu yerda boy kutubxonachilik an’analari shakllandi. Dastlab, shahar masjidlari qoshida ilmiy adabiyotlar to‘plamlari paydo bo‘lib, masjid kutubxonalari vazifasini o‘tagan. Xususan, Sankore madrasa-masjidi XV asrga kelib katta ta’lim maskaniga aylandi va uning qoshida yuzlab nodir qo‘lyozmalar jamlangan kutubxona shakllandi. Biroq, ko‘pchilik tadqiqotchilarning qayd etishicha, Timbuktudagi kutubxonalarning aksariyati jamoat kutubxonasi emas, balki alohida olimlar yoki boy oilalarning xususiy kitob to‘plamlari tarzida mavjud bo‘lgan. Ya’ni, Qohira yoki Bag‘dod singari markaziy kutubxonalar o‘z fondlarini keng ommaga ochgan bo‘lsa, Timbuktuda har bir ulamo o‘z kutubxonasini oilaviy meros sifatida avloddan-avlodga qoldirgan.

Shu o‘rinda, Timbuktu tarixi bilan bog‘liq kutubxonalarni ikki turga ajratish mumkin: madrasa va masjidlarga tegishli ilmiy kutubxonalar hamda xususiy oilaviy kutubxonalar. Birinchi toifaga shaharning uch mashhur masjidi – Sankore, Jingareyber va Sidi Yahyo qoshidagi madrasalarda to‘plangan kitoblar kiradi. Bu maskanlar o‘z davrida “Timbuktu universiteti” deb ham atalib, taxminan 25 mingga yaqin talaba ta’lim olgani qayd etiladi. Har bir madrasa darsxonalarida va masjid hududida boy kitob javonlari bo‘lgan, ularda Qur’on tafsirlari, hadis to‘plamlari, fiqh (islom huquqi) bo‘yicha diniy adabiyotlar bilan bir qatorda ilm-fanning turli sohalariga oid asarlar saqlangan. Masalan, Sankore kutubxonasida shariat ilmlari bilan birga falakiyot (astronomiya), tabobat, riyoziyot (matematika) va adabiyotga doir minglab qo‘lyozma kitoblar mavjud edi.

Ikkinchi tur – shaxsiy va oilaviy kutubxonalar Timbuktu merosining noyob qismi hisoblanadi. Shaharda asrlar davomida ko‘plab bilimdon oilalar nodir qo‘lyozmalarni avaylab saqlab kelgan. Masalan, XVI asrda yashab o‘tgan mashhur olim Ahmad Baba al-Timbukti (1556–1627) shaxsiy kutubxonasida 1600 ta qo‘lyozma kitob bo‘lgani va bu ko‘rsatkichni u “shahardagi eng kichik kutubxonalardan biri” deb ta’riflagani tarixiy manbalarda keltiriladi. Bundan anglash mumkinki, o‘sha davrda Timbuktudagi boshqa ko‘plab olim va boy oilalar bundan ham katta kitob xazinalariga ega bo‘lishgan. Keyinchalik ana shunday oilaviy kutubxonalardan eng mashhurlari qatorida Mamma Haydara, Fondo Kati va Al-Vangari nomli kutubxonalar shakllandi. Ushbu xazinalar avloddan avlodga ko‘chib, og‘ir davrlarni boshdan kechirishiga qaramay, bugungacha yetib kelgan.

Hozirda Timbuktu shahrida va uning atrofida jami 60 ga yaqin jamoat va xususiy kutubxonalar mavjudligi qayd etiladi. Ularning eng yiriklaridan biri zamonaviy ilmiy-tadqiqot muassasasi sifatida tashkil etilgan Ahmad Baba instituti bo‘lib, u 2009-yilda Janubiy Afrika hukumatining ko‘magida yangi binoda ochilgan. Ushbu institut mashhur olim sharafiga Ahmad Baba nomi bilan atalgan, taxminan 30 000 qo‘lyozmani o‘zida jamlagan edi. Shuningdek, Mamma Haydara xotira kutubxonasi (taxm. 20 mingdan ortiq qo‘lyozma), Fondo Kati va Al-Vangari kabi bir qator oilaviy kutubxonalar ham alohida to‘plamlar sifatida faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Shu kutubxonalar Timbuktu qo‘lyozma merosining bebaho xazinasini hosil qilgan.

Timbuktu shahridagi loydan qurilgan Sankore masjidi va uning minorasi. Ushbu masjid qoshidagi madrasa o‘rta asrlarda minglab talabalar tahsil olgan ilm maskani bo‘lib, boy kutubxonasi bilan ham mashhur bo‘lgan.

Qo‘lyozmalar xazinasi: statistik ma’lumotlar va mavzular

Timbuktu kutubxonalarida saqlanayotgan qo‘lyozmalar soni va mazmuni jihatidan butun dunyo ilm-fan merosida alohida o‘rin tutadi. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, asrlar davomida Timbuktuda yuz minglab qo‘lyozma asarlar to‘plangan. Ko‘plab qo‘lyozmalar mahalliy sharoitda yozilgan bo‘lsa, yana ko‘plari Shimoliy Afrika va Yaqin Sharqdan keltirilgan nodir nusxalardir. Masalan, ayrim boy oilalar uchun Qur’oni karimning maxsus ko‘chirilgan noyob qo‘lyozma nusxalari sahro karvonlari orqali olib kelingan. 2000-yillar boshidagi ma’lumotlarga ko‘ra, Timbuktu kutubxonalari jamlangan holda 700 000 ga yaqin qo‘lyozma asarni o‘z ichiga oladi. Albatta, ularning hammasi bitta joyda emas, balki yuqorida aytib o‘tilgan ko‘plab jamoat va oilaviy kutubxonalarga tarqalgandir.

Ushbu qo‘lyozmalarning mazmun qamrovi nihoyatda keng va rang-barang. Avvalo, diniy-ilohiy mavzulardagi asarlar eng salmoqli qismini tashkil etadi: Qur’on tafsiri, hadislar sharhi, fiqh va kalom ilmi bo‘yicha risolalar ko‘p uchraydi. Biroq Timbuktu ulamolari faqat diniy bilimlargagina tayanib qolmay, dunyoviy fanlarga oid boy adabiy meros ham yaratganlar. Qo‘lyozmalar orasida tarix, geografiya, falsafa, mantiq, adabiyot, tilshunoslik kabi sohalarga oid asarlar mavjud. Shuningdek, aniq fanlar – riyoziyot (matematika), handasa (geometriya), falakiyot (astronomiya) va tabobatga oid asarlar ham muhim o‘rin tutadi. Tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, Timbuktu kutubxonalaridagi qo‘lyozmalar “matematika va astronomiyadan tortib ilohiyotgacha” bo‘lgan mavzularni qamrab olgan bo‘lib, bu xilma-xillik shaharning ilmiy almashinuv va madaniy boylik markazi sifatidagi obro‘sini oshirgan. Hatto G‘arb olimlarining asarlari arabchaga tarjima qilinib o‘rganilgani ma’lum: masalan, Platon, Arastu, Batlimus kabi yunon allomalarining asarlari arabcha tarjimalar orqali Timbuktuda mutolaa qilingan va o‘quv jarayoniga kiritilgan.

Qo‘lyozmalar til jihatidan ham xilma-xildir. Ularning asosiy qismi arab yozuvida bitilgan bo‘lsa-da, matn tili faqat arab tili emas edi. O‘rta asrlarda Timbuktu mintaqasi ko‘p tilli muhit bo‘lgan: arab tilidan tashqari, mahalliy songhay, fulbe (fulfulde), tamasheq (tuareg tili) va hausha tillarida ham asarlar yozilgan, biroq ular arab alifbosida bitilgan. Bu holat shuni ko‘rsatadiki, Timbuktu kutubxonalaridagi meros nafaqat islomiy dunyoni, balki mahalliy Afrika an’anaviy bilimlarini ham qamrab olgan edi. Qo‘lyozmalarning eng qadimgilari XIII asrga oid bo‘lsa-da, asosiy qismi XV–XVI asrlarga tegishli. Keyingi davrlarda, hatto XIX asrgacha yozilgan ayrim hujjatlar ham ushbu to‘plamlarga kiritilgan. Masalan, Mamma Haydara kutubxonasida saqlangan eng qadimgi qo‘lyozma XII asrda gazel (ohu) terisiga yozilgan Qur’on sharhi ekani qayd etilgan.

Asrlar davomida qog‘oz va teriga bitilgan bu nodir manbalar tabiiy eskirish va iqlim ta’siriga uchragan. Sahro iqlimi quruq bo‘lgani bois qo‘lyozmalar nisbatan yaxshi saqlangani aytilsa-da, baribir chang, namlik, zararkunanda hasharotlar kabi omillar ularni yemirish xavfini tug‘diradi. Shunga qaramay, mahalliy qo‘riqchilar bu qo‘lyozmalarni ko‘z qorachig‘idek asrab, avlodlarga bezavol yetkazib kelmoqdalar. Bu fidoyilik tufayli Timbuktu xazinalari hanuz ilm ahliga bebaho manba bo‘lib xizmat qilmoqda.

Timbuktu kutubxonalaridan biridagi qadimiy qo‘lyozma kitoblar taxlamasi. Qo‘lyozma sahifalari asrlar davomida mo‘rtlashgan bo‘lsa-da, hanuz ilm ahli uchun bebaho manba. Mahalliy mutaxassislar ushbu nodir asarlarni maxsus laboratoriyalarda restavratsiya qilish va raqamlashtirish ustida ish olib bormoqda.

Timbuktu – ilm-fan va ta’lim markazi sifatida

Timbuktu kutubxonalari va qo‘lyozmalari shaharning o‘rta asrlardagi ilmiy nufuzini ta’minlagan muhim omil bo‘lsa-da, shaharni yetuk ilm maskaniga aylantirgan boshqa jihatlar ham mavjud edi. Ular orasida ulamolar faoliyati, ta’lim tizimi va madrasa an’analari alohida e’tiborga loyiqdir.

Avvalo, Timbuktu o‘z davrining yirik olim va allomalarini yetishtirgan. XIV asrdan boshlab mintaqadagi eng bilimli odamlar ilm izlab yoki dars berish maqsadida shu shaharga kelganlar. Manbalarda Timbuktuga atrofdagi Volata (hozirgi Mavritaniyada) kabi shaharlardan ko‘plab olimlar ko‘chib kelgani qayd etiladi. Shahar masjidlari va madrasalarida taniqli mudarrislar Qur’on, hadis, fiqh ilmidan saboq berganlar. Bunda ta’lim usuli Yevropadagi o‘rta asr universitetlarining dastlabki modeliga qiyosan, biroz norasmiy, ustoz-shogird an’analariga tayangan holda kechgan. Har bir olim o‘z hovlisi yoki masjid sahnida shogirdlarini to‘plab dars o‘tgan, boy oilalar esa ilm ahlini homiylikka olib, o‘z uylarida kitobxonalar tashkil etgani ma’lum. Timbuktudagi Aqit va Bunu al-Qodiy al-Hajj kabi oilalar aynan shunday ilm maskanlarini uylarida tashkil qilib, ko‘plab talabalarni joylashtirib o‘qitgani tarixiy manbalarda keltiriladi.

Timbuktu ta’lim tizimida diniy ilmlar asos bo‘lgan bo‘lsa-da, o‘sha davr uchun keng qamrovli o‘quv dasturi shakllangan edi. Madrasalarda avvalo Qur’on yodlash va tafsir qilish, hadislarni o‘rganish kabi asosiy diniy ta’lim berilgan. Biroq, yuqori bosqichlarda shariat ilmlari (fiqh, kalom), arab tili va adabiyoti, mantiq, hisob ilmi ham o‘qitilgan. Hatto ayrim manbalarda aytilishicha, Timbuktu madrasalarida yunon va rim faylasuflari asarlari ham muhokama qilingan. Masalan, o‘sha davr olimlari Arastu (Aristotel) va Aflotun (Platon) falsafasi bilan tanish bo‘lib, ularning asarlarini arabcha tarjimalar orqali o‘rganganlar. Shuningdek, tib, nujum (astronomiya) va jug‘rofiya (geografiya) ilmlari rivoj topgan edi.

Timbuktu ulamolari orasida eng mashhurlaridan biri yuqorida zikr etilgan Ahmad Baba edi. U XVI asrda yashab, fiqh, arab tili va adabiyoti, tarixga oid ellikdan ziyod asarlar yozgan hamda o‘z davrida “Timbuktu faxri” deya e’zozlangan. Ahmad Babaning ilmiy obro‘si shu qadar yuksak ediki, 1593-yilda shaharni bosib olgan marokashliklar uni asir olib, bir necha yilga Marokashga surgun qilishgan. Keyinchalik u vatanga qaytib, umrining oxirigacha ilmiy faoliyatini davom ettirgan. Ahmad Babaning ilmiy merosi va shaxsiy kutubxonasi (1600 qo‘lyozma) keyinchalik Timbuktu qo‘lyozmalari orasida alohida o‘rin tutdi. Shuningdek, Timbuktu tarixida Mahmud Kati, Abdurahmon as-Sa’di (“Tarix as-Sudan”ning muallifi), Muhammad Baga’yogo kabi ko‘plab tarixchi va faqih olimlar nom qoldirganlar.

Bu ilmiy muhit va boy kutubxonalar tufayli Timbuktu o‘z davrida butun Afrika va islom dunyosi uchun bilim, ma’rifat markazi bo‘lib xizmat qilgan. Bir tomondan, Misr, Mag‘rib va Sharq mamlakatlaridan olimlar Timbuktuga kelib dars bergan yoki asarlar yuborgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, bu yerdan yetishib chiqqan olimlar ilm ziyosini butun mintaqa bo‘ylab tarqatganlar. Shu tariqa Timbuktu “333 avliyo shahri” nomini olgan darajada diniy-ilmiy ruhiyatga ega bo‘lib, uning nufuzi asrlar davomida barqaror yashagan.

Madaniy va global ahamiyati, UNESCO tomonidan tan olinishi

Ushbu shahar Afrikaning yozma tarixini o‘zida mujassam etgani bois ko‘pincha “Afrika Afina” (Afrika Atinasi) yoki “Sahrodagi Makka” deb ham ulug‘lanadi. Haqiqatan ham, Timbuktuning boy qo‘lyozma merosi Afrikaning o‘rta asrlardagi sivilizatsiya yutuqlarini yorqin namoyish etadi. Hozirgi kunda bu meros jahon madaniyati uchun ham bebaho xazina hisoblanadi.

Timbuktu shahri 1988-yilda UNESCOning Butunjahon merosi obyektlari ro‘yxatiga kiritilgan. UNESCO bu shaharning XV–XVI asrlarda Afrika qit’asidagi intellektual va ruhiy poytaxt sifatidagi o‘rnini, islom madaniyatini butun mintaqada yoyish markazi bo‘lganini alohida e’tirof etdi. Shahardagi uch buyuk masjid – Jingareyber, Sankore va Sidi Yahyo – o‘sha oltin davr yodgorliklari sifatida Butunjahon merosi maqomiga ega bo‘ldi. Mazkur me’moriy yodgorliklar oddiygina ibodatgoh bo‘lib qolmay, ilm maskanlari bo‘lgani, ularning qurilish uslubi va tarixi Afrika islom me’morchiligining noyob namunasi ekani ta’kidlangan.

2007-yilda Timbuktu qo‘lyozmalar to‘plami UNESCOning “Jahon xotirasi” (Memory of the World) ro‘yxatiga kiritildi, bu esa ushbu hujjatli merosning jahon ahamiyatiga egaligini tasdiqlaydi.

2012-yilgi tahdidlar, zamonaviy tiklash hamda raqamlashtirish loyihalari

2012-yilda Mali Respublikasining shimoliy hududlarida sodir bo‘lgan qurolli mojaro davomida Timbuktu shahri radikal jangari guruhlar nazoratiga o‘tdi. Shaharga kirgan jangarilar islomiy meros obyektlarini “bid’atchilik” deb vayron qila boshladilar. O‘nlab tarixiy maqbaralar va avliyo ziyoratgohlari buldozerlar yordamida buzib tashlandi. Shuningdek, 2013-yil yanvar oyida chekinayotgan jangarilar shahardagi Ahmad Baba markazining qo‘lyozma saqlash xonasiga o‘t qo‘yib, minglab nodir qo‘lyozmalarni yo‘q qildi. Xususan, 25-yanvar kuni jangarilar institut kutubxonasidan 4200 dan ortiq qo‘lyozmani olib chiqib, benzin sepib yoqib yuborgani xabar qilingan.

Xuddi XV asr oxiridagi Marokash istilosi davridagidek Timbuktu qo‘lyozmalarini himoya qilishga mahalliy ziyolilar bel bog‘ladi. Shahar aholisining sa’y-harakati tufayli qo‘lyozmalar ommaviy qirg‘indan asrab qolindi. Jumladan, mahalliy kutubxonachilar va oilalar 2012-yil davomida taxminan 350 mingga yaqin qo‘lyozma asarni yashirincha shahardan olib chiqishga muvaffaq bo‘ldi. Bu ishlarga bosh-qosh bo‘lgan Mamma Haydara kutubxonasi direktori Abdulqodir Haydara o‘z jamoasi bilan birga 45 ga yaqin kutubxona va uylardagi nodir xazinalarni maxfiy ravishda yig‘ib, sandiqlarga joylab Niger daryosi orqali va avtomashinalarda janubga – poytaxt Bamako shahriga ko‘chirdi. Timbuktu xazinasining 90% ga yaqini saqlab qolingan edi; shaharda qolgan oz qismi (taxminan 10%) jangarilar tomonidan yo‘q qilindi. Qutqarilgan qo‘lyozmalar maxfiy tarzda temir sandiqlarda Bamakoga olib o‘tilib, u yerda vaqtincha saqlandi. Keyinchalik xalqaro yordam bilan ularni restavratsiya va konservatsiya qilish, sharoit yaxshilangach yana Timbuktuga qaytarish choralari ko‘rildi (2022-yil holatiga ko‘ra 300 mingga yaqin qo‘lyozma hali ham Bamakoda saqlanmoqda).

2013-yilda Fransiya boshchiligidagi xalqaro kuchlar yordamida Mali hukumati shimoliy hududlarni jangarilardan ozod etdi va Timbuktu shahri yana hukumat nazoratiga qaytdi. Shundan so‘ng UNESCO va boshqa tashkilotlar shaharning moddiy va madaniy merosini tiklash loyihalarini amalga oshirdilar.

Zamon talabiga muvofiq, qo‘lyozmalarni raqamlashtirish va dunyo olimlari uchun ochiq elektron bazalar yaratish ishlari ham boshlab yuborildi. 2017-yildan e’tiboran Britaniya kutubxonasi mutaxassislari Timbuktuning Imom Essayutiy kutubxonasida hamda boshqa joylarda ko‘chma skanerlar yordamida qo‘lyozmalarni raqamlashtirishga kirishdilar. 2022-yilda esa Google Arts & Culture platformasi Abdulqdori Haydara jamoasi asrab qolgan minglab qo‘lyozmalarning onlayn arxivini ishga tushirdi. Endilikda dunyoning turli burchaklaridagi tadqiqotchilar ushbu raqamlashtirilgan sahifalarni internet orqali o‘rganish imkoniga egalar. Bundan tashqari, Germaniya, AQSh, Janubiy Afrika kabi mamlakatlarning ilmiy markazlari ham Timbuktu qo‘lyozmalarini kataloglash va tahlil etishga grantlar ajratib, hamkorlik loyihalarini yo‘lga qo‘ygan.

O‘rta asrlarda Afrika ilm-fani cho‘qqilarini aks ettirgan bu qo‘lyozmalar bugungi kunda butun insoniyat mulkiga aylangan.

Mahmudjon TOHIROV

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.                 History.com sayti, Timbuktu gullab-yashnagan davri: Mansa Musoning 1324-yilgi haj safaridan keyin Timbuktu ilmiy va madaniy markazga aylangani (How Timbuktu Flourished During the Golden Age of Islam | HISTORY).

2.                 Wikipedia maqolasi, Timbuktu: Timbuktu XII asrda barpo bo‘lgani, savdo tufayli ravnaq topgani va Songhay imperiyasiga qo‘shilgach ham ilmiy nufuzini saqlagani (Timbuktu - Wikipedia) (How Timbuktu Flourished During the Golden Age of Islam HISTORY).

3.                 Kai Mora (History.com), Oltin asrda Timbuktu: 16-asrga kelib shaharda 150 ga yaqin maktab va madrasalar bo‘lgani, ularda diniy va dunyoviy fanlar o‘qitilgani (How Timbuktu Flourished During the Golden Age of Islam HISTORY).

4.                 UNESCO Jahon merosi markazi, Timbuktu: Timbuktu XV–XVI asrlarda Afrika intellektual va ruhiy poytaxti bo‘lgani, uch buyuk masjidi uning oltin davridan dalolat ekani Timbuktu – UNESCO World Heritage Centre).

5.                 Steve Kemper blogi, Timbuktu xazinalari: Leo Africanusning 1510-yillardagi Timbuktu haqidagi ta’rifi – bu yerda kitob savdosi eng daromadli soha bo‘lgani (Leo Africanus In the Labyrinth).

6.                 Steve Kemper blogi: Timbuktu olimi Ahmad Baba kutubxonasida 1600 kitob saqlagani va bu shahardagi eng kichik kutubxonalardan biri sanalgani ( Leo Africanus | In the Labyrinth).