Shayx Zayniddin Kuyi Orifoniy maqbarasi Toshkent hududidagi yirik me’moriy obidalardan biri hisoblanadi. Arxitektura tarixchilarining fikricha, dastlab kichikroq chortoq barpo qilingan, maqbara esa keyingi asrlarda bunyod etilgan. O‘tmishda bunday yirik inshootlarning qad ko‘tarishi uchun albatta hukmdor yoki katta ta’sirga ega shaxsning tashabbusi hamda keyin bekam-ko‘st faoliyat yuritishi uchun homiyligi zarur bo‘lgan. 

Mintaqada hukmronlik qilgan Ismoil Somoniy, Amir Temur, shayboniy Abdullohxonlar tarafidan aksar inshootlarning bunyod etilgani, vaqf mulklari ajratilgani hamda soliq va majburiyatlardan ozod etilgani haqidagi hikoyalarni ko‘p eshitganmiz. Bunday ma’lumotlarning ba’zilari haqiqat bo‘lsa, aksariyatini asoslovchi tarixiy va mantiqiy dalillar yetishmaydi. Nashrlar va xalq orasida haqiqatga zid ma’lumotlar tarqalishi tabiiy. Bunday holat Shayx Zayniddin Kuyi Orifoniy yoki xalq tilida aytilganidek Shayx Zayniddin bobo maqbarasi tarixi bilan ham bog‘liq.

Yaqin tarixda ommaviy axborot vositalari va internet sahifalarida Shayx Zayniddin bobo maqbarasi Amir Temur tarafidan bunyod etilgani haqidagi ma’lumot ommalashgan. Natijada bu ma’lumot xalq orasida tarqalgan hikoya ekani eslatilmay, ilmiy nashrlarda ham tarixiy fakt sifatida mustahkam o‘rnashib qoldi. Aslida ham shundaymi? Bu ma’lumot tarixiy voqelikka qanchalik yaqin?

Afsuski, Shayx Zayniddin bobo mozorining XIII asrdagi holati haqida so‘z yuritgan muallifni ko‘rsatish qiyin. Hozircha bizga “Mulhaqot as-suroh” muallifi Jamol Qarshiyning 1272 va 1290-yillarda ikki bor Toshkentga kelgani ma’lum. U o‘z asarida Toshkentdagi ayrim ulamolarni, ayniqsa o‘zi ziyorat qilgan Qaffol Shoshiy maqbarasini tavsiflab o‘tgan. Lekin Shayx Zayniddin bobo shaxsi yoki uning mozori haqida hech bir so‘z demaydi (Джамāл Каршӣ. Ал-Мулх̣ак̣āт би-с̣-с̣урāх̣ / Отв. ред.: А.К. Муминов. Введение, перевод с арабско-персидского, комментарии, текст, факсимиле Ш.Х. Вахидов, Б.Б. Аминов. Алматы: Дайк-Пресс, 2005. С.153-154.). Albatta, Jamol Qarshiy kitobida Toshkentning o‘sha vaqtdagi barcha ziyoratgohlari tavsifini keltirishni maqsad qilmagan bo‘lishi mumkin.

Ayni paytda yozma manbalarda Shayx Zayniddin bobo mozori XIII asr ikkinchi yarmidayoq tabarruk maskanlardan bo‘lgani haqidagi hikoyalar bor. Masalan, taxminan XVI asr boshida Mavlono Shayx tarafidan yozilgan “Maqomoti Xoja Ahror” yoki 1623-yilda Olimshayx azizon bitgan “Lamahot min nafahat ul-qudsi” asarida tilga olingan Shayx Umar Bog‘istoniyning (vaf. 1291) ikki marta Shayx Zayniddin bobo mozori ziyoratiga kelishi voqeasi juda mashhur (Mawlānā Shaykh. Maqāmāt-i Khwāja Aḥrār. Ed. by Masatomo Kawamoto. Tokio, 2004. R.110, 111; Shaykh Muḥammad ‘Ālim Ṣiddīqī-‘Alawī. Lamaḥāt min Nafaḥāt al-quds. Islamabad-Lohur, 1986. R.341). Faxriddin Ali Safiyning (vaf. 1532) “Rashahot ayn al-hayot” asarida keltirilgan Xoja Ahror xotiralarida esa Qaffol Shoshiy, Xoja Ibrohim Kimyogar, Shayx Xovand Tahur va Shayx Zayniddin Kuyi Orifoniy mozorlari u zot tez-tez ziyorat qilib turadigan maskanlar bo‘lgani aytiladi. Hikoyalarning birida Temuriylar davrining taniqli mutasavvifi Nizomiddin Xomushning ham Shayx Zayniddin bobo mozori ziyoratida bo‘lgani eslanadi (Faxriddin Ali Safiy. Rashahot. Toshkand: G‘ulomiya, 1329/1911. B.237, 238, 77.). Lekin ushbu hikoyalarda avliyoning yirik maqbarasi emas, balki mozori haqida so‘z boradi.

Bugungi kunda ziyolilar va ayniqsa xalq orasida Shayx Zayniddin bobo maqbarasi ham Ahmad Yassaviy maqbarasi kabi Amir Temur tomonidan barpo qilingan degan ma’lumot keng tarqalgan. Lekin bu ma’lumotni qo‘llab-quvvatlovchi aniq faktlar yetishmaydi. Masalan, Amir Temur tomonidan Turkistonda Ahmad Yassaviyga maqbara qurilishi Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” (yoz. y. 1419, 1428) asarida bayon qilingan. Lekin asarda Shayx Zayniddin bobo maqbarasi qurilishi tilga olinmaydi. Mazkur asar Amir Temur faoliyati, harbiy yurishlari, olib borgan bunyodkorlik ishlari saroy kotiblari tomonidan qayd qilib borilgan o‘ta ishonchli bitiklar asosida yozilgan. Materiallar hamda asarning o‘zi maxsus kotiblar tomonidan qattiq tekshiruvdan o‘tkazilgani haqida muallif hatto maxsus fasl ajratib, izohlab bergan (Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Movarounnahr voqealari. 1360-1370-yy. Toshkent: Kamalak, 1994. B. 39–45.). Shunday ekan, Turkistondagi kabi Toshkentda amalga oshirilgan katta bir maqbara qurilishi voqeasi qanday qilib o‘sha davr “ekspertlari” e’tiboridan chetda qolgan bo‘lishi mumkin?

Yana bir masala, maqbarani Amir Temur qurdirganida Toshkentda, obro‘li xonadonda o‘sib-ulg‘aygan Xoja Ahror o‘z hikoyalarida bu haqda eslab o‘tmasmidi? Aksincha, Xoja Ahror xotiralarida Shayx Zayniddin bobo mozori shaharning bir chekkasi va odam yolg‘iz yursa qo‘rqadigan joylari, deb tavsiflangan (Faxriddin Ali Safiy. Rashahot. B.238.).

Shayx Zayniddin bobo maqbarasi Amir Temur tomonidan bunyod etilgani eslatilgan ilk kitob forsiydan o‘zbek tiliga “Jangnomai Amir Temur ko‘ragon” nomi bilan tarjima qilingan doston bo‘lsa kerak. Mazkur doston 1910-yilda Toshkentdagi “Ilin” bosmaxonasida chop etilgan, tarjimoni Salohiddin Toshkandiydir. Asar so‘ngida Sohibqironning Ahmad Yassaviy maqbarasi inshootidan so‘ng Toshkentga kelib Kaykobus arig‘idan suv chiqargani, Shayx Zayniddin bobo mozori obod qilinib, ishlash uchun qul-cho‘rilar ajratilgani va bir gumbaz qurdirgani bayon etilgan (Salohiddin Toshkandiy. Jangnomai Amir Temur ko‘ragon. Toshkent: Ilin, 1328/1910. B.366). Bizda e’tiroz paydo qilayotgan ma’lumot ayni shu asarga tayanib tarqalgan bo‘lishi mumkin. Chunki XVI–XIX asrlarda toshkentliklar orasida bu mazmundagi rivoyat yoki hikoyatlar mavjud bo‘lganiga shubha bor. Sababi o‘z ajdodi Shayx Zayniddin boboning Toshkentga kelishi haqidagi og‘zaki rivoyatlarni qog‘ozga tushirgan Olimshayx azizon ham, XIX asrda yashab o‘tgan Toshkent tarixi bilimdoni, “Tarixi jadidayi Toshkand” asari muallifi Muhammad Solihxo‘ja ham yoki kolonial davr tarixiy hujjatlarida ham bu haqda bironta qayd uchramaydi. Salohiddin Toshkandiyga kelsak, u ham dostonga boshqa mualliflar kabi o‘zidan ayrim to‘qimalar kiritgani tabiiy. Qolaversa, Salohiddin Toshkandiy Shayx Zayniddin boboning avlodi bo‘lgan. Shu sababli dostonga ajdodi maqbarasining Amir Temur tashabbusi bilan qurilgani haqidagi epizodni qo‘shishni xohlagan bo‘lishi mumkin.

Ehtimol, maqbaraning bunyod bo‘lishi tarixini Shayboniylar davridan qidirishimiz kerakdir. Har holda o‘sha davrda Toshkentda yuz bergan voqealar bu taxminni ham o‘ylab ko‘rishga undaydi.

Toshkentning Shayboniylar qo‘liga o‘tishi ortidan bu yerda Suyunchxo‘jaxon ibn Abulxayrxon (h.y. 1503–1509, 1512–1525) xonadonining amalda yetmish yillik mustaqil hukmronligi o‘rnatildi. Uning o‘g‘illari Keldi Muhammad sulton (h.y. 1525–1533) va Navro‘z Ahmadxon – Baroqxon (h.y. 1533–1551, Toshkent; 1551–1556, Shayboniylar davlati), Baroqxonning o‘g‘illari Darvishxon (h.y. 1551–1579) va Bobo sulton (h.y. 1579–1582) o‘z aka-ukalari bilan Toshkent vohasidan tashqari Farg‘ona vodiysi va Sirdaryobo‘yi hududlariga ham egalik qilgan. Xonadon vakillari ayni paytda Toshkentda keng ko‘lamli qurilish va obodonchilik ishlarini olib bordi. Suyunchxo‘jaxonning Kaykobus bog‘i (1525-y.), Baroqxon madrasasi (XVI asrning 20–50-yillari), Keldi Muhammad Sultonning otasi Suyunchxo‘jaxon uchun qurdirgan maqbarasi (Gumbazi Baroqxon, 1531–1532-yy.), Darvishxonning Ko‘kaldosh madrasasi (1569-y.), Qaffol Shoshiy (1541–1542-yy.) va Hazrat Ukkosha maqbarasining (XVI asrning 50–60-yillari) obodonlashtirilishi, Toshkentning katta iydgohi ta’miri (XVI asrning 50–60-yillari) biz bilganlarimiz xolos. Ayni shu davrda Shayx Zayniddin bobo mozori ham e’tibordan chetda qolmagan bo‘lishi kerak. Bizga ma’lum, maqbara vaqf mulklarini soliqlardan ozod qilishi haqidagi ilk yorliqning 1557-yilda Darvishxon tomonidan berilgani ham bejizmas. Chunki bunday yirik maqbaraning keyingi faoliyati avvalo vaqf mulklari hisobidan amalga oshirilgan. Toshkentda avliyo avlodlarining faollashuvi, o‘z nasabnomalarini tiklashining ayni shu XVI asr o‘rtalarida yuz bergani ham tasodif bo‘lmasa kerak.

Shayx Zayniddin bobo shubhasiz Toshkentning so‘nggi besh yuz yillik tarixidagi eng mashhur shaxsiyatlaridan. Shaharning madaniy-ma’naviy hayotida ham chuqur iz qoldirgan. Afsuski, uning hayoti va faoliyati haqida ma’lumot beruvchi manbalar ancha keyingi davrlarga oid. Borlari ham juda tarqoq va u zotning nasabi, hayoti hamda faoliyatiga oid voqealar haqidagi turli rivoyatlar, naqllarga aralashib ketgan. Lekin avliyoning Toshkentda yashab o‘tgan mutasavviflardan bo‘lgani, o‘zidan keyin ko‘plab so‘fiylarni yetishtirgani haqiqat. Bugungi kunda Shayx Zayniddin bobo shaxsiyati bilan bog‘liq ayrim ma’lumotlar eskirgan, ba’zilari rivoyatlar zamirida haqiqatdan uzoqlashgan. Jumladan, u zot yashagan davr 1164–1259-yillar deb berilishi to‘g‘ri emasligini, toshkentlik mashhur so‘fiy Etemas eshon uning zamondosh-shogirdi emas, balki XIX asrda yashab o‘tgan avlodi Eshon Bobo oxund Shodmonxo‘ja o‘g‘li ekanini, Ko‘kchadagi bugungi maqbara ham Amir Temur tomonidan emas, XVI asrdan shakllana boshlaganini bilishimiz lozim. Zero bu haqiqatlarni e’tirof etish bilan Shayx Zayniddin boboning tarixdagi bahosi, Toshkent tarixida tutgan o‘rni qadrsizlanib qolmaydi. Aksincha, bizni bu zot siymosining yangi qirralarini ochib beradigan, noma’lum bo‘lgan sirlar tadqiqotiga undaydi.

O‘ktambek SULTONOV,

tarix fanlari doktori, Tashkent International University

Ijtimoiy fanlar va ta’lim kafedrasi professori