Kiçig so‘zi eng eski turkcha so‘zlardan biri bo‘lib, O‘rxun-Enasoy bitiktoshlarida uchraydi va bugungi turkiy tillarning deyarli barchasida shu yoki shunga yaqinroq ko‘rinishda saqlanib qolgan. “Boburnoma”da u bilan bog‘liq kiçik-kirim so‘zi ham keltirilgani, bugungi kunda ko‘plab turkiy tillarda, ayniqsa, o‘zbek, Onado‘li va Ozarboyjon turkchalarida kelmaydigan juft so‘zning qozoq, qoraqalpoq va qirg‘iz tillarida kiçi-kirim, kişi-girim, kişigirim ko‘rinishlarida mavjudligini aytib o‘tish kerak.

Avvalo kiçig so‘ziga qisqacha to‘xtalsak. Bilga xoqon bitiktoshida “kiçig atlïgïg ulgartdïm” – “Kichik unvonlini ulg‘aytdim”, “töpütkä kiçig tegmädim” – “Tibetga biroz yetmadim”; Kul Tegin bitiktoshida “taluyqa kiçig tegmädim” – “Taluyga biroz yetmadim”; Talas bitiktoshlarida “kiçig kişim tul qaldï” – “Kichik xotinim tul qoldi” kabi o‘rnaklarga duch kelamiz [User, 2009: 173, 178; Kekevi, 2022: 33, 67, 95, 117]. Ko‘rinib turganidek, “kiçig” so‘zi eski turkchadayoq “kichik”, “kichkina”, “biroz”, “ozgina”, “sal” ma’nolarida ishlatilgan. “Devonu lug‘atit turk”da kiçig / kiçik so‘zi turlicha, biroq bir-biriga yaqin anglamlarda – “kichik” (malo), “arzimas” (незначительный, ничтожный), “kichkina” (маленький), “yoshlik” (молодость), “ot yoki tuyaning orqa tomoni” (ягодицы, зад) ko‘rinishlarida uchraydi [DLT, 1967: 167]. Boshqa eski turkcha so‘zlarda ham bu so‘z kiçig tarzida shunday ma’nolarda keladi [DTS, 1969: 306].

Qizig‘i shundaki, bu so‘z bundan deyarli ming-bir yarim ming yil oldingi anglamlarini bugungi turkiy tillarda saqlab qolgan. O‘g‘uz turkchalarida, ayniqsa, Onado‘li turklarida küçük “kichik, kichkina” so‘zlari o‘rnida qo‘llanilsa, qarluq turkchasi negizidagi o‘zbekchada ham kiçik so‘zi shunga yaqinroqdir. Biroq qarluqchaning boshqa bir tarmog‘i bo‘lmish yangi uyg‘urchada kiçik, kiçkinä “kichik, biroz, ozgina” ma’nolarida ham qo‘llanilishiga guvoh bo‘lamiz. Qipchoq turkchalarida, ayniqsa, qozoq va qoraqalpoqchada kişi, qirg‘iz tilida kiçi “kichik, yosh” mazmunida keladi [Баскаков, 1958: 225; Юдахин, 1985: 389; ЭСТЯ, 1997: 75-77; Бекетаев, 2007: 261. Shuningdek, ularda kişine / kişkine / kiçine so‘zlari ko‘proq “ozgina” (немножко, маленький) ma’nosida qo‘llaniladi.

Turkiy tillarning deyarli barcha tarmoqlarida bu so‘z biroz o‘zgargan ko‘rinishda uchraydi. O‘rnak uchun chuvashchada kĕçĕn, tatar va boshqirdchada kĭçĭ, qumiqchada giççi, qorachoy-bolqorda gitçe, uyg‘ur tili tarmoqlarida kiçig, turkiy tillarning o‘nlab ich tarmoqlarida esa yana shunga yaqin, yo biroz o‘zgargan ko‘rinishlari mavjud (o‘rn. kiçüg, kiççih, kiççik, kiçü) [ЭСТЯ, 1997: 75–77]. Mo‘g‘ul tillaridan biri qalmiqchada kiçig – “kuchuk, kuchukcha, tulkicha” so‘zi uchrab, turkiy tillardan o‘zlashtirilgan deb qaraladi [Санжеев, Орловская, Шевернина, 2016: 123]. Shu yo‘sinda eng eski ko‘rinishi *kitsig ˃ kiçig bo‘lgan deb qaraladigan bu so‘zning etimologik “xaritasi” aniqlanmaganini aytib o‘tish kerak.

Butun turkiy tillarda, shuningdek, deyarli bir yarim ming yillik turkiy yozma manbalarda uchrashiga qaramay bu so‘zni forsiy tildan o‘zlashgan degan qarashlar mavjud. O‘zbek tilida kichik so‘zi quyidagi ma’nolarda kelishi ko‘rsatib o‘tilgan: “kichik, f.  – kichik, mayda; uncha katta bo‘lmagan. 1. Tuzilish, hajm, o‘lcham jihatdan nisbatаn katta bo‘lmagan; 2. Sig‘imi, sath o‘lchami katta bo‘lmagan, tor; 3. Yoshi o‘rta darajadan past, o‘rta darajaga yetmagan; keksaning aksi, yoshi; 4. Nisbatan yoshi past (kam) bo‘lgan; 5. Vazifa, lavozim darajasi past, quyi; 6. O‘zi birikib kelgan so‘z bildirgan amal, kasb va sh. k.ning quyi, past, boshlang‘ich darajasini bildiradi; 7. Ahamiyat, mohiyat jihatdan katta bo‘lmagan; arzimas, muhim bo‘lmagan” [O‘TIL, 2006: 378]. Shu o‘rinda, chet ellik yirik turkologlar “kichik” so‘zini forscha “kuchak”dan shakllangan degan qarashga unchalik qo‘shilmaydilar [Doerfer, 1967, III: 661]. Bir qarashda o‘zaro o‘xshashlik bordek ko‘rinadigan mazkur so‘zning turkiy va forsiychasi bu ko‘rinishni olgungacha bir-biridan ayri yo‘llarni bosib o‘tgan va tasodifiy o‘xshashlik yuzaga kelgan, chamasi.

Kiçig so‘ziga bir necha so‘z qo‘shimchalari, orttirma va kichraytirma nisbatlar qo‘shilib, qator ot va sifatlar yasalgan. Masalan, “kiçkinä = kiçig-kinä”, “kiçigräk”. Shuningdek, yuqorida to‘xtalganimiz, o‘rta asrlarda bu so‘zning kiçig-kirim ko‘rinishida uchrashi diqqatni tortadi. “Boburnoma”dan parchalar keltiraman:

“Kichik-kirim sultonlar xud aksar navkari bo‘lub edilar, Shayboniyxonning muncha taraqqiy topmog‘ig‘a va muncha qadim xonavodalar buzulmog‘ig‘a Abdulali tarxon sabab bo‘ldi” [Boburnoma, 1960: 77];

“Yana bir Begi Sulton og‘acha edi, andin o‘g‘ul, qiz bo‘lmadi. Yana kichik-kirim g‘uma, g‘unchachi bisyor edi” [Boburnoma, 1960: 232];

“Kichik-kirim bek va bekottin hech kim xilofi maqsud so‘z ayta olmadi” [Boburnoma, 1960: 339];

“U tarixdakim, men Hindustonni fath qildim, besh musulmon podshoh va ikki kofir Hindustonda saltanat qilurlar edi. Agarchi kichik-kirim roy va roja tog‘ va jangalda xili bor edilar, vale mo‘tabar va mustaqil bo‘lar edilar” [Boburnoma, 1960: 340];

“Kichik-kirimdin xud mundoq so‘zlar va mundoq bemaza ra’ylarning ne taqriybi bor. Bu g‘aribdurkim, kichik-kirimdin bu navbat Kobuldin otlanadurg‘onda, bir nechani yangi bek qilib edi” [Boburnoma, 1960: 364].

Ushbu ma’lumotlardan ko‘rinadiki, “kichik-kirim” so‘zi “biroz”, “ozchilik”, “bir bo‘lak” ma’nosida qo‘llanilgan. Chig‘atoy adabiy muhiti tilida yozilgan “Boburnoma”da uchrashi esa qiziq. Na O‘rxun bitiktoshlarida va na “Devonu lug‘atit turk”da shu ko‘rinishda kelmagan “kichik-kirim”ning ildizi qaysi so‘zga borib taqalishini keyingi izlanishlarimizga qoldirib, uning bugun qaysi turkiy tillarda saqlanib qolganiga qisqacha to‘xtalamiz. Qirg‘izchada kichi-kirim, kichigirim “немного, чуточку” [Yudaxin, 1985: 389], qozoqchada kishigirim “немного, чуть-чуть, чуточку” [Beketaev, 2007: 261], qoraqalpoqchada kishi-kirim “немного, чуточку” [Baskakov, 1958: 225] bo‘lib, o‘zbek adabiy tili va uning tarmoqlarida bu ko‘rinishdagi so‘z uchramaydi. O‘zbek shevalariga bag‘ishlangan o‘nlab lug‘atlarga shunga o‘xshash biror so‘z kiritilmagan [qarang. Abdullayev, 1961; O‘XShL, 1971; Jo‘rayev, 1969; Nafasov, 2011]. Biroq o‘zbek tilining qipchoq tarmog‘ida bu so‘z kichik-kirim yoki kichikirim “ozgina, kamroq, biroz” ko‘rinishida mavjud bo‘lib, bugunchalik uning o‘zimiz tug‘ilib o‘sgan Ko‘kdala tumaniga qarashli Harduri qishlog‘ida tor doirada bo‘lsa-da saqlanib qolganiga guvoh bo‘ldim. Chamasi, bu juft so‘z o‘zbek tilining boshqa shevalarida saqlanib qolgan-u, qo‘llanilishi torayib ketganidan lug‘atlarimizga kirmay qolgan. Shu o‘rinda aytib o‘tish kerak, kichik-kirim so‘zining ikkinchi bo‘lagi “kirim” so‘zi shu yoki shunga o‘xshash ma’nolarda biz qarab chiqqan eski turkiy lug‘atlarda va bugungi turkiy tillarda uchramadi. Alisher Navoiy asarlariga bag‘ishlangan izohli lug‘atlarda ham kichik-kirim so‘zi o‘rin olmagan [Borovkov, 1961; ANATIL, 1983].

Bizningcha, kiçik-kirim turkiy tillar orasida o‘g‘uzcha va qarluqchada emas, qozoq, qirg‘iz va qoraqalpoq kabi turkiy tillarning qipchoq tarmoqlarida, shuningdek, o‘zbek qipchoqchasida saqlanib qolishi bu so‘zni Dashti Qipchoq yoki unga tutash o‘lkalar muhiti bilan bog‘lashga undaydi. Biroq uning ikkinchi bo‘lagi – “kirim” ushbu tillarda ham saqlanib qolmagan.

Bu yerda “kiçik-kirim”ni yanada teranroq o‘rganishni kelgusidagi izlanishlarimizga qoldirish va uni turkiy tillarda, ayniqsa, o‘zbek tilida ko‘p uchraydigan qo‘shaloq so‘zlar: “yasan-tusan”, “chala-cho‘lpa”, “g‘ala-g‘ovur” kabilar sirasiga kirsa kerak deyish bilan cheklanamiz.

G‘aybulla BOBOYOROV,

tarix fanlari doktori, professor

Qo‘llanilgan adabiyotlar

1. Abdullayev F. O‘zbek tilining Xorazm shevalari. – Toshkent, 1961.

2. ANATIL 1983 – Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati. II tom.

3. To‘rt tomlik. E.Fozilov tahriri ostida. – Toshkent: Fan, 1983.

4. Баскаков 1958 – Каракалпакско-русский словарь. Под ред. Н.А. Баскакова. – Москва, 1958.

5. Бекетаев К. Казахско-русский словарь. Алматы: Dolphin, 2007.

6. Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Nashrga tayyorlovchilar P.Shamsiyev, S.Mirzayev. – Toshkent, 1960.

7. ДТС 1969 – Древнетюркский словарь / Под ред. В.М.Наделяева, Д.М.Насилова, Э.Р.Тенишева, А.М.Щербака. – Л.: Наука, 1969.

8. Jo‘rayev B. Yuqori Qashqadaryo shevalari lug‘ati. – Toshkent, 1969.

9. Юдахин 1985 – Киргизско-русский словарь. Составитель К.К.Юдахин. Книга 1. А – К. – Фрузе, 1985.

10. Nafasov T. Qashqadaryo o‘zbek xalq shevalari so‘zlari lug‘ati. – Toshkent: Muharrir, 2011.

11. Санжеев Г.Д., Орловская М.Н., Шевернина З.В. Этимологический словарь монгольских языков: в 3 т. / Институт востоковедения РАН. Гл. ред. Г.Д. Санжеев, ред. Л.Р. Концевич, В.И. Рассадин, Я.Д. Леман. – М.: ИВ РАН, 2016.

12. O‘XShL 1971 – O‘zbek xalq shevalari lug‘ati. Toshkent, 1971.

13. O‘TIL 2006 – O‘zbek tilining izohli lug‘ati. A.Madvaliyev tahriri ostida. – Toshkent, 2006.

14. ЭСТЯ 1997 – Этимологический словарь тюркских языков. Общетюрские и межтюркские лексические основы на буквы “К” и “Қ”. Институт языкознания / Отв. ред. Г.Ф. Благова. – М.: Языки русской культуры, 1997.

15. Doerfer G. Türkische und mongolische Elementen in Neupersische. Bd. III. – Wiesbaden, 1965.

16. Kekevi İ. Türk Runik Harfli Metinlerde Söz Yapimi. Doktora Tezi. – Malatya, 2022.

17. User Ş.H. Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları. Söz Varlığı İncelemesi. 1. Baskı. – Konya: Kömen Yayınları, 2009.