Turon hududida maktab ta’limi, maorif tizimi qachon shakllangani haqida aniq ma’lumot bo‘lmasa-da, o‘zbek davlatchiligining paydo bo‘lishi sanasidan boshlab 3000 yillik tajriba yo‘lini bosib o‘tgan, deb bemalol ayta olamiz. Jadid bobolarimiz 20-yuzyillik boshlarida ta’lim islohotiga alohida e’tibor qaratdi va yangi usul maktablariga asos soldi. Ayniqsa, Turkiston jadidlarining otasi Mahmudxo‘ja Behbudiyning bu boradagi xizmatlari tahsinga sazovordir.

Mahmudxo‘ja Behbudiy Ismoilbek G‘asparalini o‘z ustozi, maslakdoshi deb bilgan hamda uning yangi usul maktablarini tashkil qilishga oid tajribasini qunt bilan o‘rgangan. Samarqandlik jadidlar Siddiqiy Ajziy, Abduqodir Shakuriy va Hoji Muinlarning 1903-yili jadid maktablari ochishlariga ko‘maklashib, maktabda darslarni tashkil qilish va o‘qitish bo‘yicha tartiblarni ishlab chiqqan. Maktablarda quyidagilarga rioya qilinishi lozim bo‘lgan:

1.                Sinfda (maktabda) bolalar soni 30 dan oshmasligi kerak;

2.                Bolalarni yilida ikki marta – yoz va qish boshlaridagina qabul qilish mumkin;

3.                Har qabul necha bo‘lishidan qat’iy nazar birta sinf bo‘lishi lozim;

4.                Har bir muallimda ko‘pi bilan 3-4 sinf bo‘lsin. Agar maktab 3 sinfdan iborat bo‘lsa, darslar ketma-ket, ma’lum uyg‘unlikda qo‘yilmog‘i kerak;

5.                7-8 yoshlardagi bola 7-8 soat uzluksiz o‘qiy olmaydi. Kuniga dars soati 5 soatdan oshmasligi, har darsdan so‘ng 10 daqiqa tanaffus bo‘lishi lozim;

6.                Juma va bayram kunlari dam olinishi kerak;

7.                O‘n oylik o‘qishdan so‘ng yozning issiq kunlarida ta’til bo‘lishi maqsadga muvofiq;

8.                Bir kunda o‘quvchiga birta fanni o‘qitish zehnini buzishini inobatga olib, 5 ta fanni o‘qitish kerak;

9.                Shogirdlarni urmay, so‘kmay tarbiyalash lozim;

10.           Sovuq xonada dars va ilm bermaslik lozim;

11.           Iqtidorli o‘quvchilarni har hafta so‘ngida rag‘batlantirish lozim va hokazo.

Mahmudxo‘ja Behbudiy an’anaviy maktablar zamon talabiga javob bermay qolgani, o‘quv dasturlari eskirganini ta’kidlab, yangicha o‘qitish davr talabi ekanini uqtirgan: “Usuli jadid xohlamaydurg‘on, yo yangi nima ekanini bilmay, o‘rusiy ataydurg‘on avom, bid’at ataydurg‘on mullalardin har kimki kelib, ushbu maktabni ko‘ribdur. Bolalarni husni qiroati, tajvid, hisob, ahkom va aqoid musulmoniyni bilg‘oni va aniq muddatga o‘qib, yozg‘oni xulosa, o‘qigan sabog‘ini qoidasi ila bilib, javob berg‘onini ko‘rib, tahsin qilib, hamma ko‘rgan va bilgan kishilar ushbu tariqa maktab to‘g‘risida sofdil fikr bildirdilar”.

Behbudiy Kavkaz, Istanbul, Misr, Hijoz, Arabistondagi maktab va madrasalarni ko‘rib, biroz tajriba orttirgan. Maktabda dars berish  tartiblari va o‘quv dasturlarini ko‘zdan kechirgan. Darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar bilan tanishib, Samarqandga olib kelgan.

Maktablar uchun “Alifbo maktabi islomiya” (1904), “Muntaxabi jug‘rofiyai umumiy” (Qisqacha umumiy jo‘g‘rofiya, 1906), “Kitobat ut atfol” (Bolalar uchun kitob, 1908, 1914), “Muxtasari tarixi islom” (Islomning qisqacha tarixi, 1909), “Amaliyoti islomiya” (1908), “Madxali jo‘g‘rofiyai imroniy” (Aholi jug‘rofiyasiga kirish, 1905), “Muxtasari jug‘rofiyai Rusiy” (Rusiyaning qisqacha jug‘rofiyasi, 1905), “Hisob” (1918)  darslik va o‘quv qo‘llanmalarini yozgan.

Behbudiy xalqni savodli va ma’rifatli qilish uchun yangi usul maktablarini eng ishonchli vosita, matbuotni ma’rifatni keng targ‘ib qilish quroli deb hisoblagan. O‘zi asos solgan “Samarqand” gazetasi va “Oyina” jurnalida muntazam ravishda ta’lim va tarbiya masalalariga bag‘ishlangan maqolalar chop qilib borgan. U “dunyoda turmoq uchun dunyoviy ilm va fan lozim”ligini uqtirgan. Jug‘rofiya, geometriya, matematika, tabiat va chet tillarni o‘rganishni dunyoni bilish kaliti deb hisoblagan.

Mutafakkir murabbiy-pedagog sifatida bola tabiatini chuqur o‘rgangan, o‘z o‘quv dasturlariga bolaga puxta bilim beruvchi odob, jug‘rofiya, tabiatshunoslik, til, fiqh, handasa va bir qancha zamonaviy fanlarni kiritgan. Behbudiy bolada bo‘lishi lozim bo‘lgan tarbiyani quyidagi guruhlarga ajratgan:

1.                Aqliy tarbiya;

2.                Axloqiy tarbiya;

3.                Diniy tarbiya;

4.                Estetik tarbiya;

5.                Huquqiy tarbiya.

Aqliy tarbiya maktabda berilishini urg‘ulab, u yerda diniy va dunyoviy bilimlarni chuqur o‘rganish kerakligini ham ta’kidlaydi. Axloqiy tarbiya dastlab ota-ona tomonidan berilib, maktab yoshiga yetgach bu jarayonda ustozlar ham qatnashishini ko‘rsatib bergan. Ota-onalarga farzandlarini to‘yga olib bormaslik lozimligini uqtirib, to‘ydagi ichkilikbozlik va boshqa noo‘rin ishlar bola axloqiga salbiy ta’sir qilishini aytgan. Maktab o‘qituvchilariga bolalarga ishqiy mazmundagi g‘azallarni o‘qitmaslikni shart qilib qo‘ygan. Bunday g‘azallarga bolaning aqli yetmay, to‘g‘ri tushunmasligi oqibatida noxush holatlar kelib chiqigi mumkin, deb hisoblagan.

Behbudiy bolada diniy tarbiya bo‘lishi shart, deb uqtirgan. Maktab uchun tayyorlagan ikkita darsligi ham diniy ta’lim va Islom tarixiga bag‘ishlangani bejiz emas. Uning fikricha, bolaga yoshligidan musulmonlar uchun farz bo‘lgan barcha amallarni o‘rgatish lozim. Behbudiy shogirdlarining diniy bilimdonligi ko‘plab ulamolar tomonidan e’tirof etilgan.

Behbudiy asarlarida aynan estetik tarbiya so‘zi qo‘llanmagan bo‘lsa-da, bu tarbiyani berishga oid aniq tavsiyalari mavjud. Masalan, “Kitobat ut atfol” darsligida insonning go‘zal xulq-atvoriga odatlanishi zarurligi, insonlar bir-biriga maktub yozganda chiroyli husnixat bilan, xushmuomala so‘zlardan foydalanishi lozimligini uqtirgan. Ota-onaga xat yozganda “muhtaram”, “hurmatli”, “aziz” so‘zlari bilan boshlangan maktublarni namuna sifatida ko‘rsatgan.

Behbudiy har bir inson o‘z haq-huquqini bilishi zarurligini ko‘plab maqolalarida tilga olgan. Bu uning huquqiy tarbiya borasidagi ta’limoti bo‘lib, bolalar va ayollarga tegishli huquqlar, meros huquqi bo‘yicha islomiy huquqiy bilimlarni taqdim qilgan.

Mahmudxo‘ja Behbudiy vatanparvar, millatparvar avlodni tarbiyalash g‘oyasini ilgari surgan va buni faqat maktab orqali amalga oshirish mumkin, deb hisoblagan. Mutafakkir “Oyina” jurnalining 1914-yil 11-sonidagi “Maktab” maqolasida ushbu muqaddas maskanga juda yuksak ta’rif bergan: “Maktab – jannat va istiqbolning eshigi, maktab – jaholatga dushman qilichi, maktab – dunyo imoratlarining eng muqaddasi va qadrlisidur”. Ammo Turkiston aholisi maktabning bu qadar azizligini bilmasligidan afsuslangan. Arzimagan pul topish uchun farzandlarini kunlik ishlarga jalb qilayotganlaridan qayg‘uga tushgan. O‘zining “Samarqand” gazetasining 1913-yil 3-sentyabrda chop qilingan “Tahsil oyi” maqolasida aynan shu masalalarga e’tibor qaratib, Turkiston xalqini maktab ta’limiga chorlaydi: “Agar avgust va sentyabr oylaridan boshlab ko‘chaga razm solgan kishi ikki xil odamlarni ko‘radi. Birisi oppoq ko‘ylaklar kiyib yasanib olgan, qo‘llarida o‘nlab nusxa kitoblar ko‘tarib, saodatlik yurish bilan hukumat maktablariga ketayotgan rus, yahudiy armani bolalari. Ikkinchi xil odamlar esa ertalabdan ustlariga og‘ir yuk, qo‘llarida bel, ketmon, korxona va qadoqxonalarga hammollikka yollanib, 20 tiyindan bir so‘mgacha topmoq ilinjidagi Turkiston bolalari...”. Behbudiy Turkiston bolalari aziz umrlarini ko‘cha ishlariga sarflamay ilm o‘rganishlari kerakligini, ota-onalar bolasiga hech bo‘lmaganda to‘rt yillik ibtidoiy bilimlarni olishga ko‘maklashishi lozimligini ta’kidlagan.

Behbudiy millatning taraqqiy etishi uchun ilmli yoshlar zarurligini ta’kidlab, ularning ma’rifiy, madaniy, siyosiy jihatdan yuksalishiga yo‘lboshchilik qilgan. Yangi usul maktablarini, yangicha ta’lim tizimini mutaassib ulamolardan himoya qilgan. Turkistonni zamonaviy, mukammal va komil insonlar orqali tiklash mumkinligini uqtirib, vatanparvar, millatparvar yoshlarni jipslashtirish yo‘lidan borgan va ma’lum ma’noda o‘z maqsadiga erishgan.

Vazira SA’DULLAYEVA,

 tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori