Sulton 1902-yil 15-dekabr kuni Xo‘jand shahrida dunyoga kelgan. Matqulning bobosi Alibek Buxoro amirining yuqori mulozimlaridan bo‘lgan. Otasi Matqul Alibek o‘g‘li Xo‘jandda ilk paxta zavodini ochgan davlatmand insonlardan edi. U savdo ishlari bilan shug‘ullanib, rus tili va Yevropa madaniyati bilan tanishadi, taraqqiyparvar sifatida o‘g‘li Sultonning tarbiyasiga alohida e’tibor bilan qaraydi. Sulton Matqul avval jadid va rus-tuzem maktablarida, so‘ng Buxoro madrasalarida ta’lim oldi. 1919-1920-yillar “Yosh buxoroliklar” safida bo‘ldi, biroq, “qizil armiya”ning Buxorodagi vahshatlarini ko‘rgach, shaharni tark etib tahsilni davom ettirish maqsadida Toshkentga qaytadi.

Sulton Matqul 1922-yil Toshkentda Turkiston MIK yotoqxonasida yashagan. U mahalliy yoshlarni Germaniya va boshqa xorijiy mamlakatlar oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga yo‘llash maqsadida “Ko‘mak” uyushmasini tuzish tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi. Turkiston Respublikasi rahbarlari Abdulla Rahimboyev, Akmal Ikromov, Usmonxon Eshonxo‘jayevlar “Ko‘mak” uyushmasi g‘oyasini qo‘llab-quvvatlaydi.

1922-yil sentyabrida Sulton Matqul, Ahmadjon Ibrohim, To‘lagan Mo‘min, Solih Muhammad, Xayriniso Majidxonova, Maryam Sultonmurodova, Tohir Shokir, Temurbek Kazbek, Sobir Ibrohim, Abduvahhob Is’hoq, Azimbek Berimjon hamda Saida, Nasriddin va Fuzayl Sherahmedovlardan iborat guruh Toshkentdan Germaniyaga yo‘lga chiqadi. Sulton Matqul, dastlab, Berlindagi xorijliklar uchun olmon tili kursida, so‘ng gimnaziyada o‘qiydi.

1922-yil oxirida Buxoro Xalq Respublikasi rahbari Fayzulla Xo‘jayev davolanish bahonasi bilan Berlinga keladi. U 25 kun davomida Germaniyada bo‘lib, unga buxorolik mashhur millioner Aminjon Sulaymonov va Edelman ismli Buxoro yahudiysi hamkorlik qiladi. Shu davrda Fayzulla Xo‘jayev maxfiy ravishda bir necha bor olmon siyosiy doiralari bilan muzokaralar olib boradi. Bu jarayonda Buxoro hukumati vakili Olimjon Idrisiy va talabalardan Sulton Matqul faol ishtirok etadi. Kelishuvga ko‘ra Fayzulla Xo‘jayev Buxoroga qaytgach, Germaniya davlati BXRning mustaqilligini xalqaro doirada tan olishi kerak edi. Biroq Germaniya hukumati vakillari o‘zlaridagi og‘ir siyosiy inqiroz tufayli bergan va’dasini bajara olmaydi.

Sulton Matqul 1926-yil Berlin oliy texnika institutining elektr-muhandisligi fakultetiga o‘qishga kiradi. U tahsil bilan bir paytda Germaniyadagi talabalar orasida Turkiston hukumatining vakili sifatida ish olib bordi. U talabalarning iqtisodiy muammolariga yechim topishga intildi, to‘garaklar tashkil etib, ularning sifatli ta’lim olishiga ko‘makdosh bo‘ldi.

1927-yil Germaniyadan bir guruh o‘zbek talabalari yozgi ta’tilda Turkistonga keladi. GPU ulardan To‘lagan Mo‘minni Sulton Matqulning O‘zbekiston hukumati rahbarlari Fayzulla Xo‘jayev va Akmal Ikromovlar nomiga yozgan xatini keltirgan degan ayblov bilan qamoqqa oladi. Tergovda bu ma’lumot o‘z isbotini topmaganiga qaramay, To‘lagan Mo‘minga Germaniyaga qaytib oliy ta’limni yakunlashiga ruxsat berilmadi. Sulton Matqul tahsilning so‘nggi yilida Berlin universitetining kimyo fakultetida ta’lim olgan, asli Litvaning Kavno shahrida, yahudiy savdogari oilasida tug‘ilgan Basya Ovseyevna Raybman bilan turmush quradi.

1931-yil Vatanga qaytgan Sulton Matqul Toshkentda O‘zbekelektrlashtirish boshqarmasida ish boshlaydi. 1935-yildan O‘zbekenergoda bosh muhandis bo‘lib, respublikada elektrotexnika tarmoqlarini rivojlantirishga, elektr quvvatidan sanoat obyektlarida ratsional foydalanishga intildi, elektr tizimini zamonaviy ilm asosida boshqarishda to‘plagan nazariy va amaliy bilimlarini ishga soldi. Germaniya tajribasi asosida O‘zbekenergo qoshida maxsus o‘quv kursi tashkil etib, sohada mahalliy kadrlar tayyorlash ishiga alohida e’tibor qaratdi. Iqtidorli yoshlarni ichki Rossiya oliy ta’lim dargohlariga o‘qishga yo‘lladi.

Olmon tilidan tashqari ingliz, fransuz tillarini mukammal bilgan, jahon siyosatida kechayotgan jarayonlarni nihoyatda chuqur tushungan Sulton Matqul O‘zbekiston hukumatining mustaqil tashqi siyosatini ishlab chiqishda muhim shaxslardan biri edi. Uning tashabbusi bilan O‘zbekiston hukumati 1932-1933-yillarda Buyuk Britaniyaning Afg‘onistondagi elchisiga chiqib, mavjud yerosti resurslaridan konsessiya berish evaziga Angliya bilan iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yishga, yangi texnika-texnologiyalar keltirishga harakat qildi. 1934-1935-yillarda yana Germaniya va ayniqsa, Yaponiya bilan qiziqadi, jumladan, Yaponiyaning pillachilik sirlarini o‘rganish, ilmiy aloqalarni yo‘lga qo‘yish maqsadida o‘nlab delegatsiyalar almashiladi. Albatta, bu harakatlarning ortida kelajakda Turkistonning istiqlolni qo‘lga kiritishida mazkur mamlakatlar bilan hamkorlik qilish maqsadi yashiringan edi.

Sulton Matqul 1937-yildan O‘zSSR Fan komiteti raisi Otajon Hoshimning o‘rinbosari bo‘lib, atoqli o‘zbek olimlari Fitrat, G‘ozi Olim Yunus, Oybek, Hodi Zarif va boshqalar bilan ilmiy hamkorlikni yo‘lga qo‘ydi. Qo‘mitaning nashri “Sotsialistik fan va texnika” jurnalining muharriri bo‘lib, qisqa vaqtda mamlakatda ilm-fan rivoji va ilmiy tadqiqotlarni yo‘naltirishda keng ko‘lamli ishlarni amalga oshirishga erishdi. Qator maqolalar yozdi, kitob va ilmiy lug‘atlar ustida ish olib bordi.

1937-yil 13-avgust kuni O‘zSSR IIXK Zagvozdin Sulton Matqulni aksilinqilobiy “Ozod Turkiston” tashkiloti a’zosi, Mustafo Cho‘qay, Zaki Validiylar rahbarligidagi “Mustaqil Turkiston” tashkilotida ishlagan, 1935-yil Moskvada Germaniya josusi sifatida qamoqqa olingan Vostokfilm kinooperatori Habib Hasanov bilan aloqada bo‘lgan kabi ayblovlar bilan O‘zSSR JKning 60, 63 va 67-moddalarini qo‘llab qamoqqa olishga qaror qiladi. Shu kunning o‘zida uning Toshkent shahri, 3-Jukovsiy tupik 4-uyida tintuv o‘tkazilib, o‘zi qamoqqa olindi. Izidan chirqillab qolgan turmush o‘rtog‘i Basya, 3 yoshli qizi Almira va qarindoshlariga hech qanday tushuntirish berilmadi.

1937-yil 22-sentyabr kungi so‘roqda Sulton Matqul Fayzulla Xo‘jayevning Germaniyaga borganida delegatsiyani kutib olib, kuzatishga rahbarlik qilganini, Toshkentda olmon professori Eynglyand bilan ilmiy aloqa o‘rnatgani, Germaniyada o‘qiyotgan talabalarga Fayzulla Xo‘jayevning Eynglyand orqali 10–15 ming so‘m miqdorida pul yuborganlarini “hikoya qiladi”. 1937-yil 22-dekabr kuni so‘nggi so‘roqda u, tergovni tugating, boshqa hech narsa qo‘shimcha qila omayman, deb imzo chekadi.

Shundan so‘ng ishga Sulton Matqul ishlagan tashkilotlardan uning “jinoyat”larini isbotlovchi ma’lumotnomalar, Otajon Hoshimning 1937-yil 13-avgustdagi, Abdulhay Tojiyevning 1937-yil 26–28-sentyabrdagi so‘roqlaridan parchalar tikiladi. Unda jumladan, Akmal Ikromovning Sulton Matqul kelajakda Yevropa bilan aloqa o‘rnatishimizda ishonchli “diplomat”imiz bo‘ladi, degan gapi uning jinoyatchi ekaniga alohida dalil sifatida baholandi.

Sulton Matqul 1938-yil 21-sentyabrda Sattor Jabbor, 1938-yil 3-oktyabrda Fuzayl Sherahmedov, 1938-yil 6-oktyabr kuni Temur Qozibekovlar bilan yuzlashtirishlarda o‘ziga qo‘yilgan ayblovlarni mutloq rad etdi. Biroq bu holatlar uning ayblov bayonnomasida aks etmadi. Aksincha, unga O‘zSSR JKning 57-1, 64, 67-moddalari qo‘yildi. Mudhish “uchlik” sudi 1938-yil 9-oktyabr kuni 9:40 dan 10:00 gacha davom etdi. Sulton Matqul otuvga hukm etildi va hukm o‘sha kuniyoq ijro etildi.

Sultor Matqulning turmush o‘rtog‘i Basya Ovseyevina 1954-yil fevralda Ijevsk va Moskva shaharlaridan SSSR Ministrlar Soveti raisi G.M.Malenkov, Genprokuror R.A.Rudenkolar nomiga ariza yozib, turmush o‘rtog‘i Sulton Matqul va o‘zining boshidan kechirgan dahshatlarni hikoya qiladi. Jumladan, 1954-yil 18-fevral sanasi bilan Moskva shahri, Jdanova ko‘chasi 8-uy, 63-xonadondan yozgan arizasida Sulton Maqulni tengsiz vatanparvar deb ta’riflaydi. O‘zining turmush o‘rtog‘i Sulton Matqul bilan bir kamerada bo‘lgan Toshkentning Beshog‘och mavzesida, mutaxassislar uyida yashagan Aliyevni qidirib topganini yozadi. Guvohning aytishicha, sovet tergovchilari uni 28 kun davomida tik oyoqda qo‘yib, tinimsiz jismoniy kuch ishlatib tahqirlagan holda so‘roq qilgan. Sulton Matqul butunlay holdan toyib, uyqusizlikdan aqldan ozish darajasiga yetgach tergovchilar tutgan har qanday qog‘ozlarga o‘qimasdan imzo chekib bergan ekan. So‘ng kamerasiga qaytgach uzoq vaqt uyquga ketgan, uyqudan uyg‘ongach ham o‘ziga kela olmagan. U kamerasida bor ovozi bilan tushunarsiz qichqiravergan. Eshitishsa, “Kimdir bu yerdan tirik chiqsa, agar birortangiz tirik chiqa olsangiz, mening yaqinlarimga, xotinimga yetkazinglar, mening hech bir gunohim yo‘q! Men hammasini yozib berganman!” deb baqirayotgan ekan. Shundan so‘ng yana 3 kun o‘ziga kela olmagan, jinnisifat bo‘lib qolgan, bir gapirgan, bir kulgan, bir yig‘laganini aytganini yozadi. Shu ariza ortidan Sulton Matqul ishi yuzasidan qayta tekshiruvlar boshlanadi. Ko‘pgina guvohlar qayta so‘roq qilinadi.

1955-yil 2-sentyabr kuni Basya Matqul Moskvada tergovga chaqirildi. So‘roqda ko‘proq uning Sulton Matqulni bunday qiynashganini kimdan va qayerdan eshitgani bilan qiziqishadi. Uning qariyb bir yildan ortiq vaqt davomida qaysi kameralarda kimlar bilan bo‘lganini aniqlashadi. Ularning orasida Mamadali Aliyev va Yusuf Aliyev ismli kishilar bo‘lgan ekan. Tergovchilar ularning yoniga yana uch surat qo‘yib Basyadan qaysi biridan eshitganini so‘rashadi. Basya Ovseyevina suratdagilarni tanimaganini aytib chiqib ketadi.

1955-yil 12-noyabr kuni so‘roqqa chaqirilgan, O‘zbekenergoda ishlagan M.M.Zemenko va A.S.Malibasenkolar o‘zlarini IIXK idorasiga chaqirishib Sulton Matqulga qarshi ko‘rsatma talab qilishgani va kuch bilan Sulton Matqulni qoralovchi hujjatlarni imzolattirishganini tan oladilar. Nihoyat 1956-yil 12-noyabrda Sulton Matqul SSSR Oliy sudi tomonidan oqlanadi.

Shubhasiz, Sulton Matqulning faoliyati, uning ilmiy-ijodiy merosi juda katta va xilma-xil. Uni tadqiq qilish esa oldimizda turgan muhim vazifa hisoblanadi.

Sultoniga umrbod sadoqatda qolgan Basya Ovseyevina uzoq yillar uning qarindoshlari bilan ham iliq aloqani saqladi. Qizi Almira kimyogar olima bo‘lib yetishdi. Bugun Sulton Matqul avlodlari Moskva shahrida istiqomat qiladilar.

Bahrom IRZAYEV,

tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori