Tarixga nazar solsak, o‘zi yashagan davrga har jihatdan ta’sir o‘tkazolgan, o‘ziga xosligi bilan alohida ajralib turadigan malikalar ko‘p emas. Maqolada ana shunday malikalardan biri boburiy Nurjahon begim haqida so‘z boradi.

To‘rtinchi boburiy hukmdor Jahongirning turmush o‘rtog‘i Nurjahon begim 1577-yilda Qandahorda tug‘ilgan. Uning asl ismi Mehrinniso bo‘lib, Jahongirga turmushga chiqqandan so‘ng Nurjahon nomiga ega bo‘lgan. Otasi Mirzo G‘iyosbek safaviylar davlatida amaldor sifatida xizmat qilgan. Onasining ismi Asmat begim. Ular asli tehronlik bo‘lik, Akbarshoh davrida Hindistonga ko‘chib borishgan. Mirzo G‘iyosbek Akbarshoh saroyida vazir bo‘lib xizmat qilgan. Unga Etimod ud-davla – davlat tayanchi unvoni berilgan.

Yoshligida yaxshi ta’lim-tarbiya olgan Nurjahon begim ulg‘ayganda go‘zalligi bilan birga oqila ayol ham bo‘lgan. Arab va fors tillarini puxta o‘rgangan, fors tilida she’rlar yozgan.

U 1594-yilda Ali Quli (Sher Afg‘on)ga turmushga chiqadi va ularning Ladli begim ismli qizi bo‘lgan. Sher Afg‘on 1607-yilda Bengalda chiqqan isyonni bostirish paytida halok bo‘ladi. Shundan keyin Nurjahon begim qizi bilan boburiylar haramiga ko‘chib boradi. U Akbarshohning rafiqasi Salima Sulton begim xizmatiga kiradi.

Nurjahon begim 1611-yilda Jahongirga turmushga chiqadi. Aqlli va kuchli ayol sifatida Jahongirning hukmronligi davrida unga maslahatlar bergan. Bundan ko‘rinadiki, u siyosiy hayotda faol bo‘lgan. Malika shahzodalar, viloyat boshqaruvchilari, hind rojalari, savdogarlar va chet ellik sayohatchilarning hukmdor bilan munosabatlarida faol qatnashgan. 1623-yilda shahzoda Xurram – Shohjahon otasiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targanda, Nurjahon begim ularni yarashtirib qo‘yadi. 1625-yilda Muhabbatxon boshchiligida Jahongirga qarshi isyon ko‘tarilganda, qo‘zg‘olonni bostirishda asosiy rolni bajaradi. Saroyda uning bunday kuch-qudratga egaligi faqatgina hukmdor rafiqasiligi bilan bog‘liq emas edi. Nurjahon begimning otasi Etimod ud-davla vazir, akasi Asafxon bir necha yuz ming qo‘shin boshlig‘i edi. Bularning bari Nurjahonning siyosiy faoliyatini mustahkamlab turgan.

Jahongir ham davlat boshqaruvida Nurjahonning maslahatlaridan foydalangan. Uni qattiq hurmat qilib, e’zozlagan. Uning sharafiga mamlakatda chiqariladigan kumush tangalarga “nurjahoni” nomi berilgan. Boburiylar davrida malikalar yashaydigan saroylar haram emas, mahal deb yuritilgan. Nurjahon begim saroyi esa Nur Mahaliy deb nomlangan. Unga hatto, farmon chiqarish huquqi ham berilgan. Imperator muhri ham unda turgan. Bularning barchasi Jahongirning ayollarga bo‘lgan hurmati namunasidir.

Nurjahon begim siyosiy hayotdan tashqari, ijtimoiy sohalarda ham faol bo‘lgan. Xususan, u savdo bilan shug‘illangan. Bir qancha kemalarga egalik qilib, indigo va kiyim savdosini yo‘lga qo‘ygan. Bu ishlarda unga akasi Asafxon yordam bergan. Inglizlar bilan savdoni yaxshilashga harakat qilishgan, chunki portugallar bilan ularning munosabati yaxshi bo‘lmagan.

Boshqa davlat malikalari bilan ham yaxshi munosabatlar o‘rnatgan. U ashtarxoniy hukmdor Imomqulixonning onasidan maktub olib, javob tariqasida Nurjahon Xo‘ja Nosirni Samarqandga sovg‘a-salomlar bilan jo‘natgan.

Shuningdek, Nurjahon begim yaxshi shoira bo‘lgan va boy kutubxonaga egalik qilgan. Kambag‘al qizlarning o‘qishi uchun pul ajratib turgan. San’atning rassomchilik turiga ham qiziqib, kiyimlarga va matolarga rasm chizgan.

Nurjahon ovga qiziqqan yagona malika bo‘lsa kerak. 1616-yilda u katta, qrisha degan qushni ovlagan. 1617-yilda Nurjahon begim Jahongir bilan ovga chiqqanda, ularga 4 ta yo‘lbars hujum qiladi. Malika hukmdorning ruxsati bilan yo‘lbarslarni o‘ldiradi.

Nurjahon begim me’morchilik sohasiga ham alohida e’tibor bergan. Nursaroy bog‘i va hovlisini, Lahorda Doro Shukoh nomli, uning vakili Nur Saroy nomli bog‘lar qurdirgan, qurilish bitgach katta bayram uyushtirgan. Shuningdek, unga Jahongir tomonidan Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan Agrada qurilgan Gul Afshor nomli bog‘ sovg‘a qilingan va bog‘ga Nur Afshor nomi berilgan. Bobur tomonidan qurilgan yana bir bog‘ – Zahro yoki Zahara ham malikaga berilib, nomi Nur manzilga o‘zgartirilgan.

Malikalarga o‘zlari uchun jogir tarzida yerlar hadya qilingan. Nurjahonning Ajmirda jogirlari bo‘lgan. 1617-yilda Xurramning Dekkandagi g‘alabasi sharafiga Todadan ham jogir berilgan. 1622-yilda otasi Etimod ud-davla vafotidan so‘ng, otasining barcha mol-mulki unga qoladi. Bundan tashqari, u Bengal va Butandan Iskandarobodga keladigan savdogarlardan boj olish huquqiga ham ega bo‘lgan.

Boburiylar saroyining bosh xonimi, Jahongirning suyukli rafiqasi Nurjahon begim 1645-yilda va’fot etadi. U Lahorda o‘zi qurdirgan bog‘ga dafn etiladi. Uning qabri ustiga “Bu bechora musofirning qabrida na chiroq, na gul bo‘lsin. Na kapalak qanoti kuymasin, na bulbul kuylamasin”, deb yozilgan.

Farida SULTONOVA,

Tarix instituti kichik ilmiy xodimi