Debocha

Turkiston Rossiya imperiyasining mustamlakasi bo‘lgan davr – XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida mahalliy xalqning milliy va diniy qadriyatlari, urf-odatlari oyoqosti qilindi. Mustamlakachilar islom dini zaminida vujudga kelgan odob-axloq me’yorlari, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimini izdan chiqarishni ham o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘ygan edilar. Bu xususda turli qonunlar ham chiqarilgandiki, ular mahalliy xalq manfaatiga butunlay mos kelmasdi. Ushbu makkorona siyosat haqida M.Behbudiy o‘zining “Bizga islohot kerak” sarlavhali maqolasida (“Najot” gazetasi. 1917-yil 17-aprel) shunday deydi: “Missionerlar tarafidan va yoyinki bizni yo‘q va nobud bo‘lishimizni va shariati muqaddasamizni hukmdan qolishini xohlatadurg‘on eski va mustabid hukumat odamlari tarafidan shunday zakonlar chiqardi”.

O‘lkada hukmronlik qilgan chor ma’murlarining tazyiqiga qaramasdan, ulamolar shariat axkomlariga qat’iy rioya qilishga katta e’tibor bergan, o‘lkaga kirib kelayotgan yevropacha madaniyatning salbiy jihatlaridan fuqarolarning saqlanishiga qaratilgan faoliyat olib borgan.

Bu esa mustamlakachilarning o‘lkada o‘z hukmronligini mustahkamlashga asosiy to‘siqlardan biri bo‘lgan. Shuning uchun ham ular ehtiyotkorlik bilan ulamolarning mahalliy aholiga ta’sirini susaytirishga qaratilgan choralar ko‘rgan. Ulamolarning jipslashuviga to‘sqinlik qilingan, musulmon diniy tashkilotlarining – masjid, madrasa va boshqalarni birlashtiruvchi rahbar organ – Mahkamai shar’iya tashkil qilishiga yo‘l berilmagan.

Jamiyatning tashkil etilishi

Muborak aylagay olamlara Haq ushbu jamiyat,

Bu jamiyatga bois bu zamonda bo‘ldi hurriyat.

G‘urbatiy

Rossiya imperiyasining diniy qadriyatlarga bo‘lgan shu kabi munosabatidan norozi bo‘lgan ulamolar 1917-yilda vujudga kelgan hurriyatni zo‘r xursandchilik bilan qarshi oldilar. Ular ham o‘z navbatida yuzaga kelgan ozodlik zamonidan unumli foydalanib, millat erkinligi yo‘lida bir yoqadan bosh chiqarishni muhim va zarur deb hisobladilar.

Natijada 1917-yilning iyun oyida Toshkentning bir guruh ulamolari milliy ozodlik harakati uyushtiruvchisi bo‘lgan “Sho‘roi islomiya” jamiyati bilan umumiy ish ko‘rib, millatlar hamda musulmonlarning axloqiy asoslarini muhofaza qilishni ko‘zda tutib “Ulamo” jamiyatini ta’sis etdilar.

“Ulamo” tushunchasiga izoh

Mazkur jamiyat, uning maqsad-u vazifalari xususida ma’lumot berishdan oldin o‘sha davrdagi “ulamo” tushunchasiga izoh berib o‘tish joiz. Avvalo, “ulamo” aslida arabiy kalima bo‘lib, lug‘aviy ma’nosi “olimlar”dir.

XX asr boshlarida “ulamo” tushunchasi ijtimoiy ma’no kasb etardi. Bunday paytda “ulamo” deyilganda, asosan, madrasalarni tamomlagan, diniy va dunyoviy ilmga ega bo‘lgan ziyoli kishilar tushunilgan. Hozirgi kunimizda ham “ulamo” deganda biz aynan diniy ilmlarga ega bo‘lgan islom dini peshvolarini tushunamiz. Biroq tadqiq etilayotgan davrda siyosiy maqsadlar sari intilishlar ham kuchayib borgach, jadidlar bilan ayrim masalalarda muxolifatda bo‘lgan o‘lka ziyolilari “ulamolar” deb atala boshlandi va mazkur tushuncha siyosiy ma’noda qo‘llaniladigan bo‘ldi. Bunga bevosida Toshkent ulamolarining bir jamiyatga birlashishi hamda bu jamiyatning olib borgan faoliyati ham muhim omil bo‘lganini ta’kidlash o‘rinlidir.

Jamiyatning rasmiy nomi qanday?

Turkiston/O‘zbekistonning XX asr boshidagi tarixiga bag‘ishlangan deyarli barcha tadqiqotlarda jamiyatning nomi “Sho‘roi ulamo” yoki “Sho‘royi ulamo” tarzida noto‘g‘ri berib kelingan. Hattoki, 2000-yilda nashr etilgan “O‘zbekiston yangi tarixi” kitobining II jildida ham jamiyat nomi shu tarzda berilgan. 2022-yilda nashr etilgan “O‘zbekiston tarixi (Eng qadimgi zamonda bugungi kungacha)” kitobining I jildi “Sovetlar hukumronligi davri” nomli bo‘limida ham “Sho‘royi ulamo” shaklida yozilgan. Tarixchi olim, professor Q.Rajabovning 2023-yilda nashrdan chiqqan “Turkiston Muxtoriyati tarixi” monografiyasi I bob 1.4-bo‘limi esa “Sho‘royi Ulamo” yoki “Ulamo” jamiyati tarixiga bir nazar” deb nomlangan. Kitobning annotatsiya qismi va mundarijada bo‘lim nomi “Ulamo” jamiyati tarzida, lekin ichki matnlarda “Ulamo jamiyati” shaklida har ikkala so‘z qo‘shtirnoqda berilgan.

Qiziq jihati shundaki, sovet davrida 70-yillargacha yozilgan adabiyotlarda jamiyat nomi “Ulamo” jamiyati tarzida to‘g‘ri berilgan, kim tomonidan “Sho‘royi ulamo” tarzida ilk marta qo‘llanilganini, afsuski aniqlab bo‘lmadi.

Ma’lumki, 1917-yilda “Bor hukumat sho‘rolarga!” (ruschada: «Вся власть советам!») shiori ommaviy bo‘lgan. “Sho‘roi islomiya” tashkilotchilari ham o‘zlarining o‘lkaning musulmon aholisi manfaatlarini himoya qiluvchi tashkilot ekanlarini ko‘rsatish maqsadida tashkilot nomiga “Sho‘ro” so‘zini qo‘shgan bo‘lishi mumkin. Bu so‘z ommabop bo‘lgani uchun keyinchalik sovet tarixshunoslari tomonidan “Ulamo” jamiyati nomiga ham qo‘shib yuborilgan bo‘lishi ehtimoli bor.

Biroq tadqiqotlar natijasida hech qanday rasmiy hujjatda “Ulamo” jamiyatining nomida “Sho‘ro” so‘zi uchramadi. Jamiyatning dumaloq muhrida ham “Ulamo” jamiyati Toshkent shahri (arab imlosida) va “Организация Улема стар.города Ташкента” deb qayd etilgan.

Ruschadagi “oрганизация” so‘zi ham o‘zbek tilida “tashkilot” bo‘ladi. Nima sababdan “jamiyat” so‘zi “oбщeство” emas “oрганизация” deb berilgani tushunarsiz. Aytish kerakki, rus manbalarida “Sho‘roi islomiya”ga nisbatan ham “oрганизация” so‘zi ishlatilgan.

Maqsad va maslak

Yangi tashkil etilgan “Ulamo” jamiyati musulmon fuqarolar orasida diniy zaminda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan har xil shikoyat va anglashilmovchiliklarni hal etish va tushuntirish kabi vazifalarni o‘z faoliyatining asosiy yo‘nalishlari sifatida belgilab oldi. Mazkur vazifalar jamiyat nizomida ham o‘z aksini topdi.

Jamiyatning Dastur va Nizomi iyul oyi boshlarida Toshkentdagi Beklarbegi madrasasida bo‘lib o‘tgan 25 000 kishilik mitingda tasdiqlandi.

Afsuski, Toshkentdagi “Ulamo” jamiyatining Nizomini topishga muvaffaq bo‘linmadi. Biroq Qo‘qonda tashkil etilgan “Ulamo” jamiyatining nizomi bilan tanishib chiqib, uning o‘z oldiga qo‘ygan vazifalari haqida aniq tasavvurga ega bo‘lish mumkin.

Unda, jumladan, quyidagi maqsadlar qo‘yiladi:

– Musulmonlarni yagona tashkilotga birlashtirish uchun mutaraqqiy-ma’rifiy asoslarda milliy-diniy tafakkurni ommalashtirish va siyosiy harakatni shakllantirish.

– Millatlar hamda musulmonlarning axloqiy asoslarini vaqtli nashrlar hamda doimiy bosma organlar yo‘li bilan muhofaza qilish.

– Musulmon fuqarolar orasida diniy zaminda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan har xil shikoyat va anglashilmovchiliklarni hal etish va tushuntirish.

– Madrasalarni iqtisodiy qo‘llab-quvvatlash va tartibga solish, o‘qituvchi va o‘quvchilarni muhofaza qilish, ularning taraqqiy etishi haqida g‘amxo‘rlik ko‘rsatish va muhtojlarga yordam berish.

– Ilmiy-ma’rifiy faoliyatda o‘zini ko‘rsatgan munosib kishilardan o‘qituvchilar tanlash va tayyorlash.

Mazkur maqsad va dasturlarni targ‘ib qilish uchun Toshkentda haftada bir marta chiqadigan diniy, ilmiy, adabiy, siyosiy nashri afkori – “Al-Izoh” jurnalini chiqargan.

Jamiyatning idorasi Eski shaharning Oxunguzar mahallasida joylashgan. 1917-yilning sentyabr oyida idoraxona tor va sovuqligi, sharoit yomonligi tufayli Shayhontoxur dahasidagi “Baland masjid” mahallasiga, Eshonxon qozi hovlisiga ko‘chirilgan. Bu haqda “Ulug‘ Turkiston” gazetasining 1917-yil 30-sentyabrdagi 29-sonida va “Al-Izoh” jurnalining 1917-yil 12-oktyabrdagi 13-sonida alohida xabar berilgan.

Jamiyatning faol a’zolaridan, o‘z davrida diniy hamda dunyoviy ilmlardan xabardor bo‘lgan mulla Abdulmalik hoji Abdunnabiy o‘g‘li, mulla Mahdixon Sayyid Boqiyxon o‘g‘li, Said Ahrorxon maxdum, mulla Toshpo‘lat qori Tursunboy o‘g‘li, Sherali Lapin, mulla Sayidrasul Sayidaziz o‘g‘li, Azizhoji Ilhomjon o‘g‘li, mulla Saidmahmudxon Muhiddinxon o‘g‘li, Ahmadxo‘ja Mo‘minxo‘jayev, Sadriddinxon muftiy Muhammad Sharifxo‘ja qozi o‘g‘li singari shaxslar edilar. A’zolarning 86 kishilik ro‘yxati “Turon” gazetasining 1917-yil 20-iyul (20-shavvol 1335-hijriy) sonida e’lon qilingan. Jamiyatning ayrim taniqli a’zolari, jumladan, mulla Isaxon A’lam, Said Ahror maxdum, Sadriddinxon muftiy Muhammad Sharifxo‘ja qozi o‘g‘li kabilar ushbu ro‘yxatda qayd etilmagan. Bu hol ro‘yxatning to‘liq emasligidan dalolat beradi.

Jamiyatning asli raisi kim bo‘lgan?

Aksariyat sovet davrida, qolaversa, mustaqillikning ilk yillarida mazkur davr tarixini yoritish bilan bog‘liq tadqiqotlarda jamiyatning raisi sifatida Sherali Lapin ko‘rsatilgan.

 Sherali Lapin.

Hatto “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”da Lapin haqidagi maqolada (mualliflar Qahramon Radjabov, Murodilla Xaydarov) u “Sho‘roi ulamo” tashkilotining rahbarlaridan biri”, “Sho‘roi ulamo” tashkilotining Toshkent sho‘basini boshqargan (1917-1918)” degan ma’lumotlar yozilgan. Shuningdek, t.f.d., prof. Qahramon Rjabovning 2023-yilda nashrdan chiqargan “Turkiston Muxtoriyati tarixi” monografiyasida “Ulamo jamiyati”ning Toshkent, Qo‘qon, Samarqand shaharlaridagi bo‘limlari juda faol ish olib borgan. Toshkent bo‘limiga ziddiyatli fikrlari bilan ulamolardan ko‘ra ko‘proq rus monarxchilari va bolsheviklariga yaqin bo‘lgan qozoq Sherali Lapin rahbarlik qilgan” degan ma’lumot keltirilgan.

Buning sababi, kelib chiqishi qozoq Sherali Munaytbasovich Lapin (ayrim manbalarda Ser Ali tarzda berilgan) Perovsk shahar maktabi, keyin Turkiston o‘qituvchilar seminariyasida ta’lim olgan bo‘lib, rus tilini puxta bilgan. Samarqand oblasti harbiy gubernatori huzurida tarjimon-kotib bo‘lib ishlagan. Tabiiyki, u imperiyaning o‘lkadagi amaldorlari orasida taniqli shaxs bo‘lgan, ulamolar ham o‘z bayonotlari, arizalari, takliflari, qarashlarini rus ma’murlariga yetkazishda Lapin xizmatlaridan foydalanishgan. Shuning uchun ham u bora-bora jamiyatning “lideri” sifatida tanila boshlagan. Binobarin, rus tilidagi manbalarda u aynan “Ulamo” jamiyatining “lider”i sifatida ko‘rsatilgan. Lider so‘zi faqat rahbar yoki yo‘lboshchi emas, balki peshqadam degan ma’noni ham anglatadi. O‘zbek tarixchilari tomonidan bu so‘z rahbar, rais ma’nosida qabul qilinib yanglishlikka yo‘l qo‘yilgan deb hisoblaymiz.

Aslida ham Sherali Lapin jamiyatning peshqadam a’zolaridan biri edi.

Jamiyat raisi Abdulmalik hoji Abdunnabiy o‘g‘li (1935-yilda vafot etgan) bo‘lgan.

Jamiyatning rasmiy nashri bo‘lgan “Al-Izoh” jurnalining 1917-yil 11-dekabrda chiqqan 18-sonida “Islomg‘a chiquv” sarlavhasi bilan berilgan axborotda “Bu kunlarda Semirchiskiy gubernadan, Nikolayskiy uezd, Kominkburutskiy bulusg‘a qaroshli Ivan Yakovlovich Boroduvli ismli 18 yoshlik prakotchik bir rus bolasi 28-noyabrda Toshkendg‘a kelib “Ulamo” jamiyatining raisi hoji Abdumalik mudarris janoblarining huzurlarinda islom dinig‘a musharraf bo‘lg‘on. Muhtaram hoji domla aning ismini mulla Abdulloh qo‘yg‘onlar...” degan ma’lumot qayd etilgan. “Turon” gazetasidagi ro‘yxatda ham uning nomi birinchi raqam bilan berilgan. Shuningdek, “Ulug‘ Turkiston” gazetasining 1918-yil 21-maydagi 95-sonida bosilgan “Al-Izoh” yopiluvi” sarlavhali xabarnoma so‘ngida “Rais va mudir hoji Abdulmalik Abdunnabiy o‘g‘li” imzosi qo‘yilgan. Bu esa fikrimizning yaqqol dalilidir.

Biroq jamiyat raisi bilan bog‘liq bir qator boshqa ma’lumotlar ham mavjud. Jumladan, “Ulamo” jamiyatining Muvaqqat hukumat Bosh komissariga 1917-yil 25-oktyabrda yo‘llagan 213-sonli xati “1917 года октября 24 дня Исполнителный Комитет Организации “Улема” в экстренном заседании, состоявшиеся под предсетателством товарища Председателя Саид-Мухтар-Хана....” (1917-yil oktyabrning 24-kuni “Ulamo” jamiyati Ijroiya Qo‘mitasining o‘rtoq Rais Said Muxtorxon raisligida o‘tkazilgan favqulodda yig‘ilishida...) degan jumla bilan boshlangan. Shuningdek, xat so‘ngida jamiyat raisi o‘rniga mulla Muxtorxo‘ja Saidg‘anixon domla o‘g‘li ismi yozilgan va jamiyatning yumaloq muhri bosilgan.

Olim Sirojiddin Ahmadning “Ikki imperiya asoratida” nomli kitobi II jildidagi taraqqiyparvar ulamolardan bir Zahiriddin A’lam Qosimov (1898-? yy.) hayoti va faoliyatiga bag‘ishlangan “E’tiqodning ochiq ko‘rinishi” sarlavhali maqolada O‘zbekiston NKVDsi boshlig‘ining o‘rinbosari Leonov tasdiqlagan buyruq matnidan parcha keltirilgan. Unda xususan quyidagilarni o‘qish mumkin: “Zahiriddin A’lam Qosimxo‘jayev – o‘zbek, 60 yoshda, Oktyabr rayonidagi “Registon” masjidining imomi, yaponparastlik va mag‘lubiyatchilik tashviqotini faol olib borgan. Chuvachak (Shinjon)dagi aksilinqilobiy muhojirat, xususan o‘sha yerda istiqomat qiluvchi, “Ulamo” tashkilotining sobiq raisi Azizxalfa Ilhomjonov bilan aloqa o‘rnatgan”. Ushbu nom yuqorida qayd etilgan “Turon” gazetasidagi “Ulamo” jamiyati a’zolarining ro‘yxatida 14-tartib raqami bilan Azizhoji Ilhomjon o‘g‘li tarzida uchraydi. Yuqoridagi tarixiy faktga tayanadigan bo‘lsa Azizhoji Ilhomjon o‘g‘li ham bir muddat jamiyatga raislik qilgan bo‘lib chiqadi.

Abdulmalik hoji Abdunnabiy o‘g‘li 1916-yildan Rossiya imperiyasining Turkistondagi muhofaza bo‘limi maxfiylarining, xususan “Ivan” laqabli maxfiy xodimning muntazam nazorati ostida bo‘lgan. Buning asosiy sababi, Rossiya imperatori Nikolay II ning 1916-yil 25-iyundagi “Imperiyadagi rus bo‘lmagan erkak aholini harakatdagi armiya rayonida mudofaa inshoatlari va harbiy aloqa yo‘llari qurish ishlariga jalb qilish” haqidagi farmoni bois o‘lkada, xususan Toshkentda yuzaga kelgan g‘alayonlarni uyushtirishda o‘sha davrda Ko‘kcha dahasining qozisi bo‘lgan Abdulmalikhoji Abdunnabiy o‘g‘li (rus manbalarida Abdunabiyev tarzda berilgan) ham faol ishtirok etgan.

Fikrimizcha, hujjatlarda jamiyat raisi sifatida bir necha shaxslarning nomi berilishi o‘ziga xos xafvsizlik chorasi bo‘lgan.

Xulosa o‘rnida

“Ulamochilar” 1917-yilning dastlabki oylarida diniy ma’rifatchilik doirasida faoliyat ko‘rsatishgan. Keyinchalik esa, “Sho‘roi islomiya” tashkiloti va “Ulamo” jamiyati tashkilotlari o‘z faoliyatlarida demokratik erkinliklar va yangi boshqaruv uslubini tatbiq etishni talab eta boshladilar. Biroq “Ulamo” jamiyatining vakillari fikriga ko‘ra, Turkiston jamiyatining bo‘lajak ichki siyosiy tuzilmasida shariat qonunlariga qat’iy ravishda amal qilinishi kerak edi.

Shubhasiz, g‘oyaviy qarashlar ortodoksalligiga qaramay, jamiyat a’zolari o‘lka mahalliy aholisining ozodlikka intilishlarini faollashtirishga o‘z hissalarini qo‘shdilar, mustaqil musulmon davlatini tarkib toptirish zarurati haqidagi fikrni jamoatchilik ongiga singdirdilar. Ulamochilar Turkiston musulmonlarining diniy-etnik qarashlar jihatidan yakdil bo‘lishi yo‘lida anchagina harakat qildilar.

Jamiyat a’zolari o‘lka mahalliy aholisining ozodlikka intilishlarini faollashtirishga katta hissa qo‘shdilar hamda ulamolar aholi orasida keng ko‘lamda diniy-ma’rifiy ishlarni amalga oshirdilar.

Yuqoridagi keltirilgan faktlardan kelib chiqqan holda, birinchidan, ushbu jamiyat nomini “Ulamo” jamiyati sifatida xar joyda qayd qilish kerak. Ikkinchidan, uning raisi Abdulmalik hoji Abdunabiyev ekanligini e’tirof etish lozimdir.

Murod ZIKRULLAYEV,

O‘zR VM Qatag‘on qurbonlari xotirasi

davlat muzeyi direktorining

ilmiy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari