Shahlo Turdiqulova – biologiya fanlari doktori, professor. O‘zbekiston Fanlar akademiyasining 80 yillik tarixida birinchi ayol vitse-prezident. Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi huzuridagi ilg‘or texnologiyalar markazi direktori. Ilg‘or texnologiyalar markazidagi inson genetikasi va biotexnologiyasi ilmiy maktabining asoschisi. “Do‘stlik” ordeni sohibi. 78 ta ilmiy maqola (shundan 42 tasi xorijda nashr etilgan), 3 ta kitob va qator monografiyalar muallifi.

***

Sulolamizda ilm yo‘lidan ketgan to‘rtinchi avlodman. Katta bobom xizmat ko‘rsatgan pedagog, o‘zbek ta’limi rivojiga hissa qo‘shgan fidoyi ustozlardan bo‘lgan. Ota-onam matematik. Otam ilm qilish bilan birga pedagogik faoliyat bilan shug‘ullangan, onam bir umr O‘zFAda ishlagan. Men ham oilaviy an’anani davom ettirib, matematik bo‘lishni xohlardim. Otam kibernetika mutaxassisi bo‘lgani uchun menga ham shu yo‘nalishni maslahat bergan. O‘sha vaqtlar bu soha endi-endi rivojlanib kelayotgan edi. O‘zim esa AT (axborot texnologiyalari) bilan biologiyani birlashtirib, biorobotlar yaratiladigan kelajakni orzu qilardim.

Maktabni bitirish arafasida qaysi sohani tanlasam ekan deb ko‘p ikkilangandim. Buni ko‘rib otam bir biolog do‘stining oldiga boshlab bordi. Suhbatimiz davomida u kishi hali shunday zamonlar keladiki, kibernetika va biologiya birlashib fanda mo‘jizalar yaratadi, biorobotlar, ya’ni sun’iy hujayralar paydo bo‘ladi degan fikrni aytdi. Shunda o‘zim yaxshi ko‘rgan fanlar – matematika va biologiya bilan kelajakda birday shug‘ullanishni niyat qildim.  O‘sha kishining fikrlaridan ilhomlanib, Toshkent davlat universitetining biologiya fakultetiga o‘qishga kirdim.

Talabalikning ilk kunidanoq biotexnolog bo‘lishni maqsad qildim. O‘sha vaqtlar biotexnologiya kafedrasi mudiri otamning o‘rtog‘i Adham Rahimov edi. U kishi diplom ishim, nomzodlik, doktorlik ishlarimga ilmiy rahbarlik qilgan.

Domla uzoqni ko‘radigan zukko olim edi, o‘n, yigirma, o‘ttiz yildan so‘ng fanda qanday yangiliklar bo‘lishini bashorat qila olardi. Qarangki, domla ko‘p yillar oldin xayol qilgan kashfiyotlar bugun amalga oshayapti.

Afsuski, mustaqilligimizning ilk yillari barcha sohalarda bo‘lgani kabi ilm-fanda ham qiyinchiliklar davri bo‘ldi. O‘sha kezlar endi aspiranturani bitirib, biotexnologiya bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyamni yoqlagandim. Yurtimizda ilmning ahvolini ko‘rib, buyog‘iga nima qilishni bilmay turgandim. Shunda Los-Anjelesdagi Kaliforniya universitetining taklifi bilan AQShga ketdim. U yerda bir olim bilan tanishdim. Tasodifni qarangki, u kishi ustozim Adham Hakimovich bilan bir vaqtda ilmiy faoliyatini boshlagan ekan. Hatto biotexnologiya kafedrasi har ikki yurtda ham ketma-ket tashkil etilgan ekan. Faqat u yerda sharoit mutlaqo o‘zgacha va ilm ham ancha ilgarilab ketgandi. Biz orzu qilib yurgan yangiliklar ularda allaqachon amaliyotga tatbiq etib bo‘lingandi. Bizning olimlarimizning  ulardan kam joyi yo‘q edi aslida. Salohiyati yuqori bo‘lsa yuqoriki, aslo past emasdi. Ammo qayerda ilm odamlariga sharoit va e’tibor bo‘lsa, o‘sha yerning ilmi tez rivojlanadi. Hozir bizda ham ilm-fanga katta e’tibor berilyapti va tez orada buning mevasini ko‘ramiz.

Kaliforniya universitetining membrana biologiyasi laboratoriyasida 2005-yilda biologiya bo‘yicha Nobel mukofotiga nomzod bo‘lgan taniqli olim Jorj Saks bilan doktorlik dissertatsiyasi doirasida bir jamoada tadqiqot olib bordim. Ishimning maqsadi oshqozon proton nasosi ishlashining yangi nazariyasini kashf qilish edi. Birinchi marta glikozillanish signallarining proton nasosi ishiga ta’siri ko‘rsatildi va membrana oqsillarini tashish uchun molekulyar signallar paydo bo‘ldi. O‘zbekistonga qaytgach, biokimyo va hujayra biologiyasi bo‘yicha doktorlik dissertatsiyasini yoqladim. Shunday qilib, men ikki marta ilmiy mutaxassisligimni o‘zgartirdim. Ammo biotexnologiya hali ham ishimning muhim qismi.

Har qanday rivojlangan davlatdagidan kam bo‘lmagan, har tomonlama zamonaviy ilmiy markaz ochaman degan niyat bilan Amerikadan keldim. Avvaliga laboratoriyada ishga joylashdim, ammo onamdan ilg‘or texnologiyalar markazi tashkil etilishi haqida eshitib tinchim buzildi. Akademiya prezidiumining yig‘inlariga qatnay boshladim. Markazda laboratoriya mudiri bo‘lib ish boshladim. Boshida oson bo‘lmadi, hammasini noldan boshladik.

Ilgari markaz tashkil etish ancha mushkul edi. Hozir binolarini tayyor qurib berishayapti. Biz hammasini o‘zimiz qilganmiz. Markaz binosining qurilishigacha yugurganmiz. Yarim yillab loyiha instituti eshigida navbat kutganmiz. Chunki ilmiy markazni oddiy ishchilar qurolmaydi. Maxsus mutaxassislar kerak. Strategiya, nizom, tuzilishi bo‘yicha xorijda ishlayotgan vatandosh hamkasblar bilan har kuni soatlab maslahatlashdik. Chunki bino, jihoz, asbob-uskunalar muvaffaqiyatning 20 foizini tashkil qiladi, xolos. Qolgan 80 foizi esa nima bilan shug‘ullanish, qanday tadqiqotlarni amalga oshirish va bu tadqiqotlar xorijiy davlatlarniki bilan qanchalik mos kelishi bilan bog‘liq. Mana shu masalalarga bizda tayyor javob bo‘lishi kerak edi.

Boshida xorijdan bir qancha hamkorlarimiz ishga kelishdi, ammo muammolarga duch kelgach, bir-bir yarim oy ishlab qaytib ketishdi. Faqatgina Ibrohim Abdurahmonov ikkimiz oxirigacha kurashdik. Natijada mamlakatimiz ilm-fani rivojiga katta hissa qo‘shayotgan ikki markazni – “Genomika va bioinformatika” hamda “Ilg‘or texnologiyalar” markazini tashkil qildik. Bugungi kunda bu markazlarning o‘zbek ilm-fanida va mamlakatimiz rivojida o‘rni katta.

Xorijda to‘plangan tajribalarni o‘zbek ilm-faniga tatbiq etish fanda maktab yaratilishi va rivojlanishiga katta turtki bo‘ladi. Tasavvur qiling, rivojlangan davlatlarda o‘qiyotganlarning ko‘pchiligi yurtga qaytsa, juda katta ilmiy potensial vujudga keladi. Amerikada ishlab yurgan paytimda barcha hamkasblarim o‘sha yerda qolishga undagan. “Nega shunday sharoit, moddiy imkoniyat va karyerani tashlab ketmoqchisan?” deb so‘ragan. Hatto otam borganida rahbarim oldiga chaqirib, “ikkita farzandi bor ekan, ketib nima qiladi, bolalarining kelajagi uchun imkoniyatlardan foydalanmaydimi?” deb aytgan.

Bir karis olimning gapi hech esimdan chiqmaydi. “Nima qilasan bu yerda qolib? O‘z yurtingga bor, o‘rganganlaringni amalga qo‘y. Senga o‘xshagan olimlar qaytib borsa, yurtingda rivojlanish bo‘ladi. Bu yerda yursang, vataningga qanday foydang tegadi?” degan edi u.

Markazimiz aslida 2012-yilda tashkil etilgan bo‘lsa-da, 2015–2016-yillarda ish boshladik. Bir necha yil oldin Innovatsion rivojlanish vazirligi tarkibiga o‘tkazildik. Bugun fanning katta muammosi – biznesdan ajralib qolgani. Bu muammoni hal etish uchun markazda ilmiy startaplar yaratish yo‘lidan borayapmiz. Masalan, laboratoriyada koronavirusni tahlil qilishning test tizimini yaratib, uni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ydik. Markazda “SARS-CoV-2”ni aniqlash bo‘yicha mamlakatimizda birinchi PSR test tizimi yaratildi. Xitoylik hamkorlarimiz bilan rekombinant vaksinaning klinik sinovlari o‘tkazilib, “ZF-UZVac-2001” savdo belgisi ostida yangi vaksina ro‘yxatdan o‘tkazildi.

Xullas, bu markaz mening ikkinchi uyimga aylangan.

Laboratoriyamiz inson genetikasi bilan shug‘ullanadi va ikki yo‘nalishda faol ish olib boradi. Birinchisi – aholi genetikasi: biz mintaqamizda yashovchi odamlarning kelib chiqishini o‘rganamiz. Har bir insonning geni uch milliard genetik harf – nukleotidlardan iborat bo‘lib, ularda juda ko‘p ma’lumotlar shifrlangan. Agar ularning nomlari yozuv mashinkasida bir qator qilib yozilsa, zanjir shimoliy qutbdan ekvatorgacha cho‘zilgan bo‘lardi. Bitta genetik tadqiqot o‘tkazish uchun qancha ma’lumotni qayta ishlashimiz kerakligini shundan tasavvur qilib olsa bo‘laveradi. 

Ikkinchi yo‘nalishimiz – inson kasalliklari genetikasi. Odamlarning turli kasalliklarga moyilligini aniqlash orqali tibbiyotga yordam berish.

DNK zanjirida har bir genga qat’iy belgilangan joy ajratiladi va u aniq vazifalarni bajaradi. Ammo ba’zida genom “buzilishi” mumkin (mutatsiya deyiladi), shunda odamda irsiy kasalliklar paydo bo‘ladi. Mutatsiyalar, shuningdek, genetik va xromosomalarga bo‘linadi. Agar Daun sindromi xromosoma kasalligi bo‘lsa va ancha vaqt oldin tashxis qo‘yilgan bo‘lsa, yanada nozik tahlil – individual genlardagi “buzilishlar” bilan ishlaymiz.

Bunday “buzilishlar” jiddiy tug‘ma patologiyalarga, shuningdek, diabet, gipertenziya, yurak-qon tomiri kasalliklari va onkologiyaga olib kelishi mumkin. Saraton ham genetik kasallik. Hujayraning bir nuqtasida nosozlik paydo bo‘ladi va u nazoratdan chiqib, ko‘payishni boshlaydi. “Muvaffaqiyatsizliklar” asta-sekin to‘planib, xavfli o‘simta paydo bo‘ladi. Sabablari nimada? Bunda atrof-muhitning ifloslanishi, irsiyat ham rol o‘ynaydi. Bola mutatsiyalangan hujayra bilan dunyoga kelishi mumkin. Agar og‘ir ekologik muhitda yashasa, saratonning rivojlanishi tezlashib ketadi. Shuning uchun irsiy genetik kasalliklar haqida bilish orqali yomon kasalliklar rivojlanishining oldini olish imkoni bor. Buning uchun xavfli mutatsiyalarni aniqlaydigan DNK testini o‘tkazish kerak.

Irsiy kasalliklar bilan bog‘liq bo‘lgan yana bir muammo – O‘zbekistonda qarindoshlar o‘rtasidagi nikohlarning ko‘pligi. Bunday patologiyaga ega bo‘lgan bolalarning deyarli yuz foizi ota-onasi qarindosh bo‘lgan oilalarda tug‘iladi. Buni aniqlashga ham genetik test yordam beradi. Bunday test allaqachon ko‘plab mamlakatlarda, masalan, Isroil, Irlandiyada amalga oshirilmoqda. Sinov irsiy patologiyalari bo‘lgan bolalar tug‘ilishi xavfini aniqlashga yordam beradi va agar xavf yuqori bo‘lsa, nikohdan voz kechiladi. Afsuski, xalqimiz bu muammoni haligacha anglab yetgani yo‘q.

Fanda ham, siyosatda ham yoki boshqa sohalarda ham ayollar noyob o‘simliklarga o‘xshaydi. Qancha balandda o‘ssa, shuncha kam bo‘ladi. Mamlakatimizdagi fan doktorlarining beshdan bir qismi, ya’ni olti nafari ayol-akademik. Dunyo ilm-faniga qaraydigan bo‘lsak, bu jabhada ham ulushning 30 foizga yaqini ayollarga to‘g‘ri keladi. Biologiya sohasida ayollar soni doim ko‘p bo‘lgan. Aslida ilm olaman, karyera qilaman degan ayollarimiz azal-azaldan kam bo‘lmagan. Masalan, katta buvim birinchi o‘zbek injener ayoli bo‘lsa, kichik buvim ham injenerlikka o‘qigan. 

Ilmli odam hamma sohada – ishda ham, oilada ham, ilm-fanda ham g‘alaba qozonadi. Chunki u yerda ham, bu yerda ham bir xil fazilat va ko‘nikmalar, ijtimoiy muloqot va boshqaruv, tashkilotchilik va mas’uliyat talab qilinadi. O‘zimdan misol keltirsam,  doim ikki joyda ishlaganman. Amerikadan qaytgach genetika instituti va universitetda, keyin “Ilg‘or texnologiyalar” markazi va Innovatsiya vazirligida, mana hozir markazni boshqarish bilan birga akademiyada ishlayman. Har birida vazifamni mas’uliyat bilan ado etishga harakat qilaman.

Rahbar ayol  o‘zi boshqarayotgan tashkilotning onasi kabidir. Qo‘lidagi xodimlarni baqir-chaqir qilib emas, mehribonlik bilan, onadek, opadek, ularni eshitib, tushunib, yaxshi gapirib yo‘lga solishi kerak. Shunda unga quloq solishadi, hurmat qilishadi va bo‘ysunishadi. Chunki hammamiz farzandmiz va o‘z onamizning gapini ikki qilmaymiz.

Erishganlarim ortida meni qo‘llab-quvvatlab turgan oilam – ota-onam, qaynona-qaynotam turibdi. Doim ularga suyanaman. Ular har bir yutug‘imdan o‘zimdan ko‘ra ko‘proq suyunadi, faxrlanadi.

Xulosa

Inson o‘z oldiga qat’iy maqsad qo‘yib yashaydi. Xoh siyosatchi bo‘lsin, xoh olim, xoh ijodkor – hammaning o‘z yo‘li, orzu-niyatlari bo‘ladi. Ayniqsa, ilm yo‘lini tanlagan odam muayyan bir yo‘lni, mashaqqatlarni bosib o‘tishi kerak. Endi ilmga kirib kelgan, yosh olim paytimda bergan intervyularimda “Oyga intil, yulduzlar orasida bo‘lasan” degan tamoyilga amal qilib yashayman degan ekanman. Odam qancha yuqoriga intilsa, shuncha baland cho‘qqilarni egallayveradi. Va albatta bu odamlarga foyda keltirishi kerak.

Fanlar akademiyasiga kelgan kunimdan boshlab strategiyani ishlab chiqaylik, aniq maqsadlar qo‘yaylik degan taklifni o‘rtaga tashladim. Chunki fanda kim nimani xohlasa, o‘sha bilan shug‘ullanishi rivojlanishni to‘xtatib qo‘yadi. Shuning uchun faoliyatimizni ikki yo‘nalishga, ya’ni O‘zbekiston uchun zarur bo‘lgan tadqiqotlar va dunyo miqyosida O‘zbekistonni tanitadigan tadqiqotlarga bo‘ldik. Eng dolzarb o‘n beshta yo‘nalishni tanlab oldik. Strategiya ishlab chiqdik. Chunki fan o‘ta konservativ soha, tavakkal qilish yaramaydi.

Shahnoza ROFIYEVA yozib oldi.

“Ma’naviy hayot” jurnali, 2024-yil 3-son.

“Oyga intil, yulduzlar orasida bo‘lasan” maqolasi.