Telefon, internet va boshqa zamonaviy texnologiyalar koʻp boʻlmagan davrda yashagan avlod sifatida bolaligingizni qanday eslaysiz? Issiq kunlarda toʻp tepib, salqin havoda qoʻlbola olov yoqib kartoshka pishirilgan vaqtlar yodingizdami? Keyinchalik qishin-yozin ajoyib ermakka aylangan Tetris oʻyini-chi?

Bundan 40 yil ilgari dasturchi Aleksey Pajitnov boshqa qurilmalarni umuman takrorlamaydigan, original kompyuter oʻyinini yaratdi. 1984-yil Sovet ilmiy tadqiqot institutining kompyuter markazida ishidan zerikkan olim matematik qobiliyatini yangi sohada sinab koʻrmoqchi boʻlib, kompyuter oʻyinini yozadi. Shu tariqa, Tetris oʻyini paydo boʻladi. Tetris sodda, shunisi bilan qiziq boʻlgan boshqotirma oʻyinlarini oʻzida jamlaydi va tez orada ommalashadi.

Tetris soʻzi Tetramin va tennis soʻzlaridan yasalgan. Oʻyin gʻoyasi asosida noodatiy shakldagi geometrik figuralarni bir-biriga mos tomoni bilan joylash talab etiladigan Pentamino klassik oʻyini yotardi. Tetris ham unga juda oʻxshash gʻoyani oʻzida aks ettirdi: oʻyinchi yuqoridan tushadigan, har biri 4 kvadratdan iborat geometrik figuralarni (ularni tetramino deb ham atashadi) shunday joylashtirishi kerakki, qator boshidan oxirigacha uzluksiz yuzani hosil qilishi kerak.

Tetris “dunyoga kelgan” davrda hali kompyuter texnologiyalari yetarlicha ommalashmagan, rivojlanmagani oʻyinning keng tarqalishiga xalal bermadi. Rossiyalik jurnalist Yuriy Dud oʻyin asoschisi bilan suhbatda aynan shu savolga toʻxtaladi.

Tetris personal kompyuterlar orqali ommalashgan. Lekin u davrda kimlarning shaxsiy kompyuteri bor edi?

AQSHning Vashington shtati, Sietl shahrida yashayotgan Aleksey Pajitnov shunday deydi:

“Shaxsiy kompyuter hech kimning uyida boʻlmagan. Lekin koʻplab tashkilot, muassasa ofislarida turardi. U xodimlar ishda nima qilardi? Albatta, Tetris oʻynagan...”

1985-yilda 16 yoshli Vadim Gerasimov Tetris oʻyinini Turbo Pascal dasturida qayta yozib, ilk ommaviy personal kompyuterlarga moslashtiradi va Tetrisning ikkinchi yaratuvchisiga aylanadi. Ikki yildan keyin oʻyinga yana baʼzi qoʻshimchalarni kiritiladi. Bu esa Tetrisning global darajada ommalashuviga muhim hissa qoʻshadi.

Oʻyin chiqqanidan bir necha oy oʻtib, u haqda xabar topgan vengriyalik dasturiy taʼminot importchisi Robert Stayn Pajitnov bilan oʻyinni ishlab chiqarish litsenziyasi borasida muzokaralar olib borish maqsadida Moskvaga keladi. Pajitnov esa unga Tetrisni sovgʻa qiladi. Bundan Steyn oʻyinni erkin sotish mumkin, degan qarorga kelib, Mirrorsoft va uning shoʻba korxonasi Spectrum HoloByteʻlarga Tetris huquqini sotadi. Biroq u Moskvaga kelishuv boʻyicha navbatdagi muzokaralarni olib borish uchun borganida, unga taklif qilingan shartlar asosida sotish huquqi bekor qilinadi. Steyn kelishuvga erishishga uringuniga qadar esa Mirrorsoft va Spectrum HoloByte oʻzining Tetris-variantini ishlab chiqadi. Yangi Tetrisda Pajitnovning original versiyasidan farqli ravishda, tovush va rangli ifodalar, masalan, oʻyin foniga Yuriy Gagarin va boshqa personajlar surati tushiriladi.

Robert Steyn oʻyinning asl egasi bilan kelishuvga erisholmaydi. Uning pozitsiyasi ayniqsa, jurnalistlar Pajitnovdan intervyu olgach oʻzgardi. Keyinchalik oʻyinni turli qurilmalar uchun chiqarish huquqiga boʻlgan kurash jiddiy tus oldi. Natijada, Tetrisga boʻlgan qiziqish yana-da kuchaydi.

Hozirgacha Tetris qurilmasi-yu uning turli platformalarga moslangan dasturlariga boʻlgan talab kamaygani yoʻq. Olimlar shunchaki oʻyin emas, miyani faol ishlatishga turtki boʻladigan bu boshqotirmaning aqliy faoliyatga ham ijobiy taʼsirini kashf qilgan. Natijada, fanda “Tetris effekti” paydo boʻldi.

“Tetris effekti” yoki oʻyinning miya faoliyatiga taʼsiri

Oʻyin u bilan koʻp vaqt oʻtkazgan odamning fikrlashi, oʻylari va hatto, tushida ham oʻzi bilan bogʻliq tasvirlar shakllantira boshlaydi. Bu hodisa “Tetris effekti” yoki sindromi deb nomlanadi. Uning taʼsirida inson ongi turli vaziyatlarda eng toʻgʻri va mos turli yoʻllarni izlash koʻnikmasini shakllantira boshlaydi.

Tetris effekti bilan bogʻliq eng eski tadqiqotlardan biri 1991-yil Kaliforniya universitetida taniqli psixolog Richard Xayer va uning hamkasblari tomonidan oʻtkazilgan. Xayer ushbu tadqiqotni oʻtkazar ekan, “Tetris oʻyinidagi shakllarning tushish tezligi oshishi bilan qaror qabul qilish jarayoni qiyinlashsa, miyaning energiya sarfi oshadimi?” degan savolga javob topishni istagan.

Tadqiqot doirasida miyasi tahlil qilinayotgan oʻyinchining miyasida paradoksal natijalar aks etgan: Xayer oʻyinni yuqori darajali murakkablikda oʻynayotgan inson miyasida boshlangʻich darajalardan koʻra kamroq energiya talab etilishini aniqlagan.

Tajriba davomida aniqlanishicha, ilgari Tetris oʻynamaganlar miyasida dastlab glyukoza almashinuvi sezilarli darajada oshgan. Bu esa miyaning energiya isteʼmoli darajasiga bevosita bogʻliq sanaladi. 6-8 haftadan keyin esa oʻyin natijalari bilan miyaning ishlash samaradorligi ikki barobarga oshib, glyukoza almashinuvi normal darajaga keladi. Bir soʻz bilan aytganda, eng yuqori natijalarga erishayotgan oʻyinchining miyasi eng kam energiya sarflagan boʻlib chiqadi.

Ushbu effekt taʼsirida inson ongi turli vaziyatlarda eng toʻgʻri va mos turli yoʻllarni izlash koʻnikmasini shakllantira boshlaydi. Bu noodatiy odatdan tashqari, oʻyin taʼsirida miyada jismoniy oʻzgarishlar ham kuzatilib, miya faoliyatining samaradorligi oshadi.

Olimlarning shu va boshqa bir qator tadqiqotlaridan aytish mumkinki, Tetris asoschisining zerikkanida yaralgan ixtiro shunchaki oʻyin emas, madaniy fenomenga aylangan. Unga sarflangan vaqtni esa boshqa oʻyinlardan farqli, nisbiy olib “miyani chiniqtirish” deb atash mumkin.