Odatda 85 yoshni qarshilaganlar o‘zini tabiat qo‘ynida dam olib, keksalik gashtini surishga haqli sanaydi. Faqat Toni Morrisondek uyg‘oq qalb egalari emas. “Muhabbat”, “O‘z uyim”, “Moviy ko‘zlar”, “Yorim” singari betakror romanlar muallifi, Nobel mukofoti laureati hamon yozish mashaqqatini bo‘ynidan soqit qilganicha yo‘q. U tongga qadar insoniyat dardini qog‘ozga tushirish bilan band. Yaqinda yozuvchining “Rabbim, bolani qo‘lla” nomli o‘n birinchi romani dunyo yuzini ko‘rdi. Biroq hassos adiba odamlarni hayratga solishi kerak bo‘lgan o‘n ikkinchi roman g‘oyasi unga tinchlik bermayotgani to‘g‘risida Nyu-Yorkning Goodreads nashriga bergan intervyusida ma’lum qildi.

– Avvalo, sizni yangi asar muvaffaqiyati bilan qutlaymiz. Qisqa, biroq yuki og‘ir roman. 187 betlik asarni o‘qish va hazm qilish dushvorligini tan olish kerak...

– Bolalar – jannat guli. Biroq ba’zan odamlar ana shu gul unib-o‘smay turib uni yanchib tashlaydi. Kattalarning shafqatsiz munosabati beg‘ubor qalblarni sindiradi. Mehrsizlik tufayli ayrim bolalar hayotning zahrini erta tatiydi. Yaralangan, og‘ulangan qalb egasi esa ertaga kimga aylanadi? Jinoyatchiga! Xudo qo‘llamasa bekor. Tirik qolishga urinish esa hamma vaqt ham omadli chiqmasligi mumkin. Xo‘rlik ko‘rib ulg‘aygan bola butun umr quvonchni tanimaydi. Asar insoniyatga go‘dak qalbi terisining rangidan qat’i nazar naqadar oppoq va nozik ekanligini anglatadi, degan umiddaman.

– Ko‘pchilik deyarli hamma asarlaringizning yuki og‘irligini e’tirof etadi. O‘zingizga ham bu haqda aytishganmi?

– Albatta, aytishgan. Lekin men yengil narsalarni xushko‘rmaydiganlar uchun yozaman.

– Tonggacha uyquning bahridan kechib yozish og‘irlik qilmaydimi? Odatda ko‘pgina ijodkorlar saharda ijod qilish samaraliroq, deb hisoblaydi. Siz-chi?

– Bolaligimda qo‘limga qalam olib endigina yozishni o‘rgangangan paytlarim tongda husnixatimni yaxshilash uchun mashq qilardim. Bu mashg‘ulot menga quvonch bag‘ishlardi. Keyinchalik yozish – ehtiyojga aylandi. Random Haus nashriyotidagi faoliyatim adog‘iga yetganidan keyin esa men bir necha yil uyda bekor yurdim va o‘zimni qayta kashf etdim. Men, hatto kunduzlari o‘z uyimning tovushlarini ham eshitmagan ekanman. Men tamoman o‘zgardim. Hozir yeyishim kerakligini his etganimda tamaddi qilaman, nonushta, tushlik yoki kechki ovqat vaqti bo‘lgani uchun emas. Yozish ham shunday. Istak tug‘ilganida qo‘limga qalam olaman. Bu, asosan, tunda yuz beradi. Aksariyat jonzodlar uyquga yotganda. Atrofda sukunat hukmronlik qilganda. Shunda qalb o‘z sozini qo‘lga oladi. Ilhom ana shunday paytda tashrif buyuradi.

– Yozish ishtiyoqi uyg‘onganda o‘zingizni nimalardan mahrum qilasiz?

– Uydan chiqmayman. Vaqtincha qo‘ng‘iroqlarga javob bermayman. Katta yozuv stoli-yu qog‘oz-qalamdan iborat olamga g‘arq bo‘laman. U yerda yolg‘iz bo‘laman. Bu olamning kirish-chiqish eshigining qayerdaligi yakkash o‘zimga ayon. Mening dunyomda na hisob-kitob varaqalari, na xatlar, na savollar, na taklifnomalar bor. Xullas, tashqi olamdan uzilgan sayyoramda yolg‘iz men, qalam va ilhom mavjud.

– Toni Morrison nomining mashhurlikka erishganiga ko‘p vaqt bo‘lgani yo‘q. Odatda yozuvchilar o‘zini tezda tanitadi. Siz esa avval muharrir sifatida faoliyat ko‘rsatib, so‘ng o‘zingiz ham yoza olishingiz mumkinligini ko‘rsatdingiz. Ishdan keyin yozish qiyin edimi?

– Bu g‘oyat qiyin edi. Ishga butun kuch-g‘ayratimni sarflardim. Quvvati so‘rilgan odamning ijod qilishi og‘ir. Men uzoq yillar o‘z olamimda yakdillikka erishishga intildim, biroq bu qo‘limdan kelmadi. Yoningda talay qo‘lyozmalar qalashib turganda, qanday qilib yozishing mumkin. O‘zingni ikkiga bo‘lishing talab qilinardi. Ikki olamda baravariga yashayotgan yozuvchining asari mukammal chiqishiga shubham bor. Yozuvchi uchun yozish bu – ibodat.

– So‘zlaringizdan yozuvchi yozish uchun sharoit, vaqt, maxsus joy tanlashi kerak, deb tushunyapman. Lekin ayrim ijodkorlar qulay fursat kutib turmaydi. Masalan, Robert Frost ko‘proq safarda yozgan, hatto bir asarini samolyotda yozganini tan oladi...

– Ilhom bu – ilohiy, uni Yaratgan ato etmasa, bekor. Bu har kimda har xil kechadigan jarayon. Masalan, meni birorta muammo bezovta qilsa, fikrimni jamlab ololmay qolaman. Garchand biz Robert Frost bilan bir qabilaga tegishli odamlar bo‘lsak-da, yashash tarzimiz har xil. Lekin nima bo‘lgan taqdirda ham, Xudo berganida u samolyotda bo‘ladimi, mehmonxonadami, sohil bo‘yidami, farqi yo‘q, tutib qolish kerak. Faqat uning haqiqiy ilhomligini his qilish shart.

– Toni Morrison uchun kompyuterda yozish qulaymi yo qo‘lda?

– Men tuyg‘ularda tabiiylikni, munosabatlarda samimiylikni, yashashda esa soddalikni xush ko‘radigan odamman. Yozishni boshlaganimdan buyon qalamda yozaman. Qo‘lda yozilganiga yetmaydi-da. Fikrlar soxtalikdan yiroq bo‘ladi, deb hisoblayman.

– U holda tahrirda qiynalasiz-ku! Kompyuterda yozish yozuvchining mehnatini osonlashtiradi. Vaqtdan yutib qolardingiz.

– Ehtimol, siz haqdirsiz. Lekin men yengillikni yoqtirmayman va vaqtdan yutib qolish uchun yozuv stoliga o‘tirmayman. Keyin muharrirlikdan nafaqaga chiqqanimni ham unutmang. Men nima yozayotganimni, qanday yozishim kerakligini yaxshi bilaman. Qo‘limga qalam olganimda maqsadim aniq bo‘ladi. Ko‘k rangda yozsam, qizil yo sariq qalamda tahrir qilib chiqaman. Xullas, roman yozishim va maqsadimni ro‘yobga chiqarishim uchun menga ikki xil rangdagi qalam yetib ortadi.

– Ko‘pgina yozuvchilar o‘zi uchun alohida, omma uchun alohida asarlar yozib e’lon qiladi. Bunga qanday qaraysiz?

– Xudo berganini boshqalar bilan bo‘lishish kerak, deb hisoblayman. Yozuvchi qalam unga odamlar dardini yozish uchun ato etilganini his qilib turishi kerak. Menga bu haqiqatni anglash uchun 20 yil kerak bo‘ldi. Aynan shu haqiqatni anglaganimdan keyin hozir dunyo tan olayotgan asarlarim paydo bo‘ldi. Ijodini me’yorga solgan, o‘quvchilari-yu o‘zi o‘rtasida qandaydir devor paydo qilgan yozuvchi samimiyatdan ancha yiroq ijodkor. Yozuvchi odamlar orasida yashaydi, ular his qilganini his qiladi, xalq uchun yozadi. Yozuvchining asarlariga insoniyatga xizmat qilmasa, uning ijodi bir pul.

– Qirq yil muharrir, yigirma yil yozuvchi bo‘lib yashadingiz. Ortga boqib, nimalarni o‘zgartirardingiz?

– Men qismatimni o‘zgartirishga harakat qilmasdim. Men talabchan muharrir edim. Faoliyatim yozuvchi bo‘lib shakllanishimga yordam berdi. Ortga boqqanimda hammasi qanday kechsa, shunday davom etishi kerak, deb o‘ylayman...

– Biroq intervyularingizdan birida “Muharrir bo‘lib yashashdan yozuvchi bo‘lib yashash osonroq”, degan ekansiz?

– Oh, siz jurnalistlar tilimdan ilintirmoqchi bo‘lasiz-a (kuladi)! Bu gapda o‘tgan hayotimdan noroziligim aks etmagan. Muharrir birovlar uchun ishlaydi. Yozuvchi o‘z nomi uchun mehnat qiladi. Men qirq yil ter to‘kib, o‘z ismimni dunyoga tanitolmadim. Yozuvchilik esa qisqa davr ichida Toni Morrison ismini dunyoga mashhur qildi. Men shu gapni nazarda tutgan edim. Lekin qirq yil muharrirlik qilmaganimda bugun yozuvchi bo‘lolmasdim.

– Yozuvchilik bolalikdagi orzungiz deb o‘ylabman...

– Yo‘q. Men bolalikda o‘quvchi bo‘lishni istaganman. Chunki bolalikda qo‘limga tushgan kitobni yutoqib o‘qirdim. Hozirgacha ham o‘zimni yaxshi kitobxon deb sanayman. Tinimsiz mutolaa yozuvchini o‘stiradi. Avval kitoblarni chin kitobxonlik havasi bilan o‘qigan bo‘lsam, keyinchalik muharrirlik – tanqidiy nazar bilan, hozir yozuvchilik nigohi, ya’ni chuqur mushohada bilan mutolaa qilaman.

– Toni Morrison o‘z yolg‘izligini yengish uchungina yozuv stoliga o‘tiradi, deydi ba’zi ijodkorlar. Bu qanchalar haqiqat?

– Ijodkorlarga qo‘yib bersang, ko‘p gaplarni aytadi. Nailoj, bekor og‘iz ularniki. Men shunchaki tevarak-atrofimda sodir bo‘layotganlarini qog‘ozga tushirish kerak, deb hisoblaganim uchun yozaman, xolos.

– Qo‘lga qalam olishingizning butun mohiyati ham shundami?

– Ehtimol. Faqat bugina emas. Hayotning shafqatsizligi bilan chiqisholmaganim uchun yozaman. Tobora jaholatga botib borayotgan bugungi avlodning tentakligini ko‘rib, chanqagan odam kabi qog‘oz-qalamga intilaman. O‘zgalarning iztirobi ham qo‘limga qalam olishga majbur qiladi. Qayg‘uga botgan insonni ko‘rsam, uning dardini aritish istagi bosh ko‘taradi, biroq o‘shanday vaziyatda men kabi yozuvchining qo‘lidan yozishdan bo‘lak yana qanday ish kelishi mumkin.

– Toni Morrison yozish uchun g‘oyani qayerdan topadi?

– Yozish uchun g‘oya topolmagan yozuvchi o‘zini o‘lik hisoblasa ham bo‘ladi. To‘g‘risi, o‘sha holga tushishdan Yaratganning o‘zi asrasin! HAYOT, ODAMLAR VA KITOBLAR! Mana shu uch narsa romanlarimdagi g‘oyalarning tug‘ilishiga asosiy omil bo‘lib xizmat qilgan. Jamiyatdagi jarayonlar esa yozganlarimning asar sifatida shakllanishiga yordam bergan. Masalan, “Muhabbat”ning g‘oyasi qadrdon do‘stlar davrasida, kechlik qilayotgan bir mahalda tug‘ilgan. Hayotda sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarni ko‘rish qobiliyati, odamlar bilan muloqot, shuningdek, yoza olish iste’dodi ham chinakam asar yaratish uchun kamlik qiladi. Bilimsiz yozuvchi qo‘liga qalam olmagani ma’qul. Ilhom meni ilohiy olamga yetaklasa, ilm o‘sha olamga butkul g‘arq bo‘lib ketishimdan asrab qoladi. Ikki olam o‘rtasida yaratilgan asar o‘z mohiyatini yo‘qotmaydi. Shunaqa. Adabiyotda ilmsiz ijodkor uzoqqa borolmaydi.

– Ko‘pgina yozuvchilarning asarlarida jamiyatdan norozilik ruhi aks etib turadi va ularning aksariyati o‘zi tug‘ilib o‘sgan jamiyatdan qochib ketishga urinadi. Buni qahramonlarining taqdiri orqali ham ko‘rsatib beradilar. Sizga tegishli roman qahramonlari ham hayotda azob tortganlardan. Biroq ular boshqa yurtlarga bosh olib ketsa-da, ro‘shnolik ko‘rmasdan tag‘in yurtiga qaytadi. Bunga sabab nima?

– Kindik qoning to‘kilgan tuproqdan azizroq joy yo‘q. Uning qadrini bilmagan odam hayotda azob tortadi. Jamiyat borasida esa nima ham deyishim mumkin. Menga kamchiliklardan xoli bo‘lgan jamiyatni ko‘rsating! Hamma davlatda ham jamiyatning qiyofasi bir xil. Men halovat izlab boshqa yurtga bosh olib ketadigan yozuvchilarni tushunmayman. Sen o‘zing yashayotgan jamiyatning bir bo‘lagisan. Uni kamchiliklari-yu qusurlari bilan qabul qilish kerak. Ko‘pgina yozuvchilar o‘z asarlarida jamiyatni qoralaydi va undan qochadi. Undan qochish kerak emas, balki o‘sha qusurlarni yo‘qotish uchun oz bo‘lsa-da, ijodkor hissasini qo‘shishi lozim, deb tan olaman. Haqiqiy yozuvchi el ichida, o‘z yaqinlari orasida, jamiyatning achchiq-chuchugini totib yashaydi. Chunki jamiyat yozuvchi uchun chinakam ustoz.

– Siyosat-chi?

– Siyosat haqida so‘zlagan ijodkorning tili kuyadi (kuladi). Uning ajoyib ta’rifi bor: siyosat – xiyonatkor xotin. Xiyonatkor xotindan sadoqat kutish esa ahmoqlik. Shunday bo‘lsa-da, yozuvchi nafaqat mamlakatdagi, balki dunyodagi siyosiy jarayondan xabardor bo‘lishi shart. Chunki yaratilayotgan har qanday asar ruhiyatida siyosatning nafasi sezilib turadi.

– Sizni siyosatga tishi o‘tadigan ijodkor, deya tan oladilar. Bu asarlaringizdan ham seziladi. Bill Klinton sizni “Amerikaning birinchi qora tanli prezidenti”, deya ta’riflaganini inkor etmasangiz kerak. Ehtimol, sizni yozuvchidan ko‘ra ko‘proq siyosatchi sifatida ko‘rganidan shunday degandir?

– Klinton bu gapni aytganida mamlakat tepasiga qora tanli prezident kelishini bilmagan edi-da (kuladi). Men o‘zimni siyosatchi deb tan olmayman. Hatto yozuvchiman, deya da’vo qilishga biroz iymanaman. Men tanqidchiman. Agar dunyoga qaytib kelganimda faqat va faqat adabiy tanqid bilan shug‘ullanardim. Chunki tanqidchi yozuvchidan kuchliroqdir. U yozuvchi ko‘rolmagan jihatlarni ko‘rishga qodir. Lekin buning uchun alohida iqtidor kerak.

– Asarlaringizda yaqin o‘tmish ruhiyati ustun. Bunga sabab nima?

– O‘tmish yuragimdagi bitmas yara. U doim og‘riq berib turadi. Ortga boqqanimda xo‘rlik va haqoratlarning ovozini eshitaman va o‘z irqimga rahmim keladi. Ayniqsa, habash ayollarga.

– Nega?

– Ular ko‘rgan xo‘rliklarning chek-chegarasi yo‘q. “Moviy ko‘zlar” romani qahramonini bir eslang. O‘sha qahramon bu dunyoda ro‘shnolik ko‘rmaslik qismatiga loyiq edimi? Tun-u kun terisining va ko‘zlarining rangini o‘zgartirishni Yaratgandan so‘raydi. Biroq mo‘jiza ro‘y bermaydi. Uni hayot xo‘rlaydi, yaqinlari tahqirlaydi, jamiyat esa adoyi tamom qiladi. Qo‘limga qalam olganimda, asosiy maqsadim ayol ko‘nglidagi yashirin hislarni qog‘ozga to‘kib solish edi. Men shunday asar yaratamanki, ayol yozuvchilarga ola ko‘z bilan qaraydiganlar uyalib qolsin, deb niyat qilgan edim. Shukr, niyatimga yetdim.

– Ayol haqida eng yaxshi asarni yarata oldim, deb o‘ylaysizmi?

– Ayol haqida hali hech narsa yozilmagan. Gapimga ishonavering.

– Intervyularingizdan birida: “Men onaman, men xotinman, men muharrirman va men yozuvchiman, ba’zan o‘zimga rahmim keladi va o‘lmagan bu jonim, deyman”, degan edingiz. Bu gaplarda o‘z hayotingizdan norozilik tuyg‘usi aks etganmi?

– Qoyil. Bunday savolni kutmagan edim. Men ayolning joni qirqtaligini, u ish bilan charchamasligini nazarda tutgan edim. Shunday narsalar borki, uni faqat ayol qalbi tushunadi. Bu gapimda o‘z oilasi halovati uchun yelib yuguradigan millionlab ayollarning dardi bor.

– Shuncha yil nashriyot sohasida ishladingiz. Siz bilan birga faoliyat ko‘rsatganlarning ko‘pchiligi noshirlik bilan shug‘ulanib boyib ketgan.

– Ehtimol, lekin ishonavering, men ulardan boyroqman. Mendan hech qachon boy noshir chiqmagan bo‘lar edi. Boshqalarga havas qilmayman, chunki kaminaning boshqalar havas qiladigan qiyin, biroq sharafli hunari bor: YOZUVCHILIK!

– Aytishlariga qaraganda, sizni ishdan bo‘shatishgan ekan. Shu rostmi?

– O‘sha paytda bu men uchun dahshat edi. Nafaqa chiqqan qari muharrirning kimga keragi bor? Nimaiki yuz bermasin, bari yaxshilikka ekanligiga bugungi kunim haqiqiy isbot bo‘la oladi. Ular meni ishdan bo‘shatib to‘g‘ri qilishgan ekan (kuladi).

– Yaqinlaringizning aytishicha, birinchi asaringizni yozish uchun uydan ketib qolgan ekansiz...

– Shunday qilishga majbur bo‘lganman. Bolalarim ulg‘ayib qolgan. Umr yo‘ldoshim ancha qarigan edi. Menga esa tinchlik suv va havoday zarur edi. Ancha vaqtgacha ruhiy yakdilikka erisholmadim. O‘zimni xuddi jamiyatga keraksizday his qilardim. Shuning uchun uydan ketishga majbur bo‘ldim. Oilam birinchi asarim haqida matbuotda yozilganidan keyingina xabar topdi. Yaqinlarim to‘g‘ri yo‘l tutganimni fahmlashdi. Bugun ular meni qo‘llab-quvvatlaydi.

– Ayrim yozuvchilar nashriyotlardan buyurtma olib, keyin yozadi. Siz ham shunday qilasizmi?

– Hech qachon! Bu ahmoqona savdo. Shunday qiladigan yozuvchilardan va ular yaratgan asarlardan qo‘limni yuvib, qo‘ltig‘imga urganman. Ijod bu – erkinlik. Ilhom sabosini jilovlash mumkin emas. Yashirmayman, ayrim noshirlar: “Falon mavzuda kitob yozib bering”, deb eshigimni taqillatib kelishgan, lekin ularni, hatto ostonadan ichkariga ham kiritmaganman. Yozuvchi sifatida bu iltimos mening izzat-nafsimga tekkan. Aytib qo‘yay, kamina nashr ettirish uchun kitob yozmaydi, janoblar. Buning uchun adabiyotga kirmadim. Adabiyot halollikni sevadi. Yaratganlarim shunchaki yozilishi kerak bo‘lgan asarlar edi. 90 yoshga borayotgan menday qari kampirga pulning ahamiyati qolmaganini ta’kidlashning hojati bo‘lmasa kerak, deb o‘ylayman.

– Adabiyot halollikni sevadi, dedingiz. Sizningcha, qaysi yozuvchi bunga erishgan?

– Bu kategoriyada Xeminguey peshqadam. Keyin Flanneri O'Konnor va Folknerni qo‘yaman.

– To‘g‘risi, bunday javobni kutmagan edim...

– Morrison qora tanlilarga iliq munosabatda bo‘lgan oq tanli yozuvchilar ijodini e’tirof etyapti, deb o‘ylamang. Yo‘q! Men bu fikrdan yiroqman. Shunchaki, bir ijodkor sifatida ularning ijodiga ehtiromim baland. Bu yozuvchilar o‘z ijodida hamma narsaga xolis yondashgani uchun hurmat qilaman.

– Odatda qora tanli yozuvchilar oq tanlilar ijodiga nisbatan xolis yondashmaydi. Ustiga-ustak ko‘pgina habash yozuvchilarning asarlarida o‘tmishdagi voqealar uchun oq tanlilarga nisbatan alam seziladi.

– Bu tabiiy. O‘z irqining yillar emas, balki asrlar davomida xo‘rlanib yashaganini ko‘rish va buni unutish hazilakam ish emas. Ularga ham oson tutmang. Hamma o‘z dardini yozadi. Qora tanli iztirobini qog‘ozga tushirsa, bu oq tanlilarga alamzadalik bo‘lib tuyiladi. Ularni bizning alamzadaligimiz emas, balki o‘zlarining o‘tmishdagi gunohlari qiynaydi, nazarimda. Qora tanli ijodkorlarning ijodi haqida shunday bo‘lmag‘ur gap-so‘zlarni tarqatayotganlarga aytar so‘zim bor: “Uzoq yillar dildagini tilga ko‘chirishga ijozat bermasdinglar, jillaqursa yozishga qo‘yinglar!” Jamiyatda oq tanli, qora tanli degan tushuncha hali-hanuz mavjud, buni inkor etmayman, biroq bu adabiyotga tegishli emas. Adabiyot irq ajratmaydi.

– Demak, bu gaplar kitobxonlarda qora tanli yozuvchilar ijodiga nisbatan salbiy fikrlar uyg‘otish uchun tarqatilayotgan uydirmalarmi?

– Shubhasiz. Faqat kitobxonlarni emas, balki qora tanli ijodkorlarning o‘zini ham bunga ishontirmoqchi bo‘lishadi. Ular shu tariqa bizni yozishdan to‘xtatishga urinadilar.

– Asarlaringizdagi personajlarni hayotdan olasizmi yoki ularning bari to‘qima obrazmi?

– Men hech qachon tanish-bilishlarim haqida yozmaganman. Garchi ko‘pgina yozuvchilar ishonarli chiqishi uchun o‘z yaqinlarining tabiatidan kelib chiqib, qahramonini yaratsa-da, men buni oqlamayman. Yozganlarim birovni ranjitib qo‘yishini istamayman. Faqat bir haqiqatni tan olishim kerak. Ilk asarim “Moviy ko‘zlar” romanidagi qahramonim qismati rahmatli onamning qismatiga o‘xshaydi. Tabiati ham onaginamning o‘zi, iztirobi ham. Nega bunday qilganimni o‘zim ham bilmayman. Ehtimol, onam haqida xotira yozish istagi kuchlilik qilganidan bosh qahramonni unga o‘xshatgandirman? Balki, tajribasizlik pand bergandir? Nima bo‘lgan taqdirda ham, yaqinlarim bosh qahramon sifatida onamni tanlaganimdan biroz ranjishdi va men boshqa bunday xatoga yo‘l qo‘ymaslikka qaror qildim.

– Biroq to‘qimalarga odamlarni ishontirish juda qiyin-ku?!

– Suratkash bilan rassomni olaylik, suratkash ko‘rganini tasmasiga muhrlaydi, rassom esa xayolidagi tasavvurlarini qog‘ozga chizadi. Endi shunday savol tug‘iladi: qay biri odamlarni ko‘proq hayratlantiradi? Albatta, mohir rassom yaratgan asar. Rassom odamlarni ishontirish va ajablantirish uchun Xudo bergan iste’dodi-yu ilohiy sezgisiga tayanadi. Yozuvchi ham shunday. Mahoratli qalam egasi o‘z asarida odamlarni qahramon qilib olmay turib ham, hayotni ko‘rsatib berishga qodir.

– Yozayotganingizda qahramonlaringiz jilovini chiqarib yuborganmisiz hech?

– Qalamini jilovlay olmagan yozuvchi shunday muammoga ro‘para bo‘ladi. Men yaratayotgan asar qahramonlari syujet tug‘ilishidan ancha avval yonimga keladi. Hozir bu haqida gapirsam, meni telbaga chiqarib qo‘yishingiz mumkin. Ustimdan kuladiganlar yo yolg‘onchiga chiqaradiganlar ham topilar. Lekin bu haqiqat. Ular xuddi arvohlarga o‘xshab meni o‘rab oladi. Qahramonlarim bilan uzoq-uzoq suhbatlar quraman. Ularning sochlarini silayman, ularga yoqadigan va yoqmaydigan narsalarni bilaman. Qizig‘i, o‘sha ruhlar, men haqimda hammasidan xabardor, hatto men o‘qigan asarlardan ham. Ular yangi romanim boshqa yozuvchilarning kitoblariga o‘xshamasligi uchun qanday yozishim kerakligi haqida, hatto menga maslahat beradi. Ba’zan ularni haydayman, tinch qo‘yishlarini so‘rayman, so‘zlayotganida ovozlarini o‘chirib turishlarini iltijo qilaman, biroq ular ortga chekinmaydi va men noiloj qo‘limga qalam olaman. Ehtimol, shuning uchun ham, yozuvchilik – qismat, deyishar.

– Asarlaringizda erkaklardan ko‘ra ayol qahramonlar har doim kuchliroq tasvirlanadi. Bunga sabab nima?

– Bilmadim, menga bunday tuyilmaydi. Ayollar hayotda erkaklardan ojizroq ko‘ringani bilan chidamliroqdir. Men ularning shu xislatini ochib berishga harakat qilaman, shuningdek, zaifalarni jasoratliroq bo‘lishga undayman. Aytib qo‘yay, bu juda ham qiyin ekan.

– She’riyatga muhabbatingiz yuqoriligini sezish qiyin emas. Ba’zi gaplaringiz she’riy satrlarni eslatadi...

– E’tirof uchun rahmat. Qaniydi, shoir bo‘lib tug‘ilsaydim. Adabiyotda she’riyatning o‘rnini hech narsa bosolmaydi. Lekin bu mening qo‘limdan kelmaydi. Nachora, hech kim bo‘yidan baland sakrolmaydi. She’riyat haqida o‘ylasam, xuddi men yo‘lning o‘ng tomonida emas, chap tomonida turgan yo‘lovchiday his qilaman o‘zimni. Biroq she’r o‘qishni kanda qilmayman. O‘zimga yoqqan satrlarni kuyga solaman.

– Nazm, nasr, musiqa – bir yurakka ko‘plik qilmaydimi?

– Agar o‘sha yurak chuqurlig-u kengligi jihatidan ummon bilan tenglashsa, ko‘plik qilmaydi. Jazni juda ham yaxshi ko‘raman. U murakkabligi uchun yoqadi. Jaz bu – mening hikoyam. Jaz musiqachilarining ijrosini tinglaganimda ko‘kka parvoz qilaman. Ruhim samolarda kezadi. Musiqa umrni uzaytiradi. Men bunga tirik misolman.

– Adashmasam, o‘g‘illaringizdan biri musiqachi, shundaymi? Unga sizdan yuqqanmi?

– Ha, lekin men pianino chalmayman. Musiqaga ishtiyoq qonimizda bor. Musiqani chuqur anglaydiganlar oilasida tug‘ilganman. Shuning uchun ham ota-onamiz men bilan singlimni musiqa darslariga yuborishgan. Bu o‘sha paytda men uchun yoqimli mashg‘ulot edi.

– Toni Morrison ismi nafaqat Amerika adabiyotida, balki dunyo adabiyotida o‘z ovoziga ega birinchi afroamerikalik yozuvchi sifatida qoladi... Bunga nima deysiz?

– Qo‘ysangiz-chi! Bu adabiyotshunoslarning jimjimador ta’riflari. Bunday ta’riflardan noqulay ahvolga tushaman. Men e’tiroflardan emas, “Asaringizni o‘qidim”, degan kitobxonlarning murojaatlaridan boshim ko‘kka yetadi. Afroamerikalik yozuvchi ekanligimdan faxrlanaman. Biroq bu iftixor tuyg‘usi Joys va Tolstoyga bo‘lgan havasim oldida juda mayda. Hozir Tolstoyga o‘xshagan yozuvchi na Afrikada, na Amerikada va na Yevropada bor, to‘g‘rirog‘i, yer yuzida topilmasa ham kerak. Tolstoy haqida o‘ylasam, o‘zim ham kichkina ko‘rinaman ko‘zimga.

– Joysni qadrlashingiz sababi haqida to‘xtalmadingiz.

– “Ulissning sarguzashtlari”ni hech kimning yordamisiz o‘qiy olganman. Avvaliga o‘zimni xuddi labirintga tushib qolganday his qildim. O‘qiyotganlarimning mazmunini tushunmasam-da, ahamiyatli ekanligini fahmlardim. Keyinchalik asar menga quvonch hadya etdi. Hozir ham eslasam, o‘sha hissiyot qayta tug‘iladi. Bu afsungarlik mening qo‘limdan kelmagan bo‘lardi. Joys – haqiqiy afsungar.

– 20-25 yil ichida 11 ta roman, eng e’tiborli jihati shundaki, ularning hammasi mashhur bo‘ldi. Yozish mashaqqatlaridan ortib, o‘qishga qachon ulgurasiz?

– Men suhbatimiz avvalida istak tug‘ilgandagina yozaman, deb aytdim. Biroq mutolaaga ehtiyoj hech qachon o‘lmagan. Men har doim o‘qiyman.

– Internet saytlarida asarlaringizni mutolaa qilgan kitobxonlardan “Morrison xonim oq tanlilar haqida ham kitob yozsin”, degan murojaatlar va iltimoslarga ko‘zim tushib qoldi. Bunga nima deysiz?

– Ehtimol, bir kun kelib shunday asar yozarman, biroq o‘zing qora bo‘lganingdan keyin oq tanli bo‘lib yozish ham oson emas-da (kuladi)!

– Hayot siz uchun nimadan iborat?

– Yaratganga muhabbatdan. Shu muhabbat haqida o‘ylaganimda o‘zimning yolg‘iz emasligimni sezaman. Bu muhabbat meni erkalaydi, ilitadi va asraydi...

Ingliz tilidan Shahnoza RAHMONOVA tarjimasi.