Bahsli tarix: O‘roz Jondo‘sov – kommunist, siyosiy arbob va milliy qahramon


Saqlash
17:14 / 09.10.2024 247 0

Yaqin tariximiz bo‘lgan sovet davrida shunday shaxsiyatlar borki, bir so‘z bilan baho berishning iloji yo‘q. Manbalarga ko‘ra, ular o‘lkada sho‘ro hukumatining qaror topishida faol ishtirok etgan, sovet boshqaruv idoralarining yuqori lavozimlarida ish olib borib xalq orasida kommunistik mafkuraning ashaddiy targ‘ibotchilari bo‘lganlar. Xo‘sh, ular kim, xoinmi qahramonmi? Agar xoin bo‘lsalar nega sho‘ro tuzumi qatag‘on siyosatining qurbonlariga aylandilar? Jumladan, Akmal Ikromov, Fayzulla Xo‘jayev, Abdullajon Karimov, Sulton Segizboyev, Turor Risqulov, Sultonbek Xodjanov... Bu ro‘yxatni yana uzoq davom ettirish mumkin. Xuddi shunday taqdir sohiblaridan biri hozirda Qozog‘istonda 125 yilligi nishonlanayotgan O‘roz Jondo‘sovdir. 

 

O‘roz Qiyqimovich Jondo‘sov 1899-yil 20-fevralda Yettisuv viloyati, Kaskalin tumanida tug‘ilgan. 1918-yil Verniy (Almati) shahridagi erkaklar gimnaziyasini tugatadi. Yettusuv viloyatida sovet hokimiyati mustahkamlanar ekan O‘roz Jondo‘sov deputatlar kengashida ish yurituvchi bo‘ldi. Turkiston sovetlarining 3-syezdida mahalliy aholi vakillarini hukumatga jalb etish masalasi ilgari surildi. O‘roz Jondo‘sov inqilobiy-harbiy qo‘mita rahbari sifatida Verniy, Kopal, Jarkent, Lepsin uyezdlarida qarshilik harakatini tugatishda faol ishtirok etdi. Yettisuv milliy ishlar bo‘limiga rahbarlik qilar ekan, Qozog‘istonda ish yuritish hujjatlarining mahalliy tilga o‘girish masalasini ilgari suradi. 1919-yil may oyida uning tashabbusi bilan birinchi qozoq oqinlari tanlovi o‘tkazilib, unda Jambil Jabayev, Kenen Azerbayev kabi ko‘plab mahalliy oqinlar ishtirok etadilar.

 

1920-yil sentyabr oyida Turkiston kompartiyasining 5-qurultoyida O‘roz Jondo‘sov Turkiston Respublikasi kompartiyasining a’zoligiga saylandi. Yettisuv viloyati ish hujjatlarini milliy tilda olib borishga kirishdi. Qozoq tilining ish yuritish tili bo‘lishiga harakat qildi – ish hujjatlar tarjima etildi. Verniyni 22 yoshida Almati deb o‘zgartirishga qo‘l qo‘ydi. Ayni paytda viloyat “Qo‘shchi” ittifoqiga rahbarlik qildi. Ocharchilik yillarida yerlarga ekin ekib elning qo‘lini nonga yetkazdi. Bu esa O‘rozning sovet tuzumiga ishonmasdan mamlakat milliy iqtisodiyotining ilmiy asoslarini yaratishga jiddiy kirishganidan darak beradi. U yer-suv islohotini tayyorlab, unda islohotning imkon qadar xalq uchun foydali bo‘lishiga intilgan.

 

“Farg‘ona” gazetasining 1921-yil sentyabr 40-sonida “Известия” gazetasidan olingan “Qozog‘iston jumhuriyati va boshboshdoqliq” sarlavhali maqola bosildi. Maqola “Qozog‘iston jumhuriyatida yetti oydan buyon hukm surmoqda bo‘lg‘on boshboshdoqliq (banditizm) natijasida ko‘plab sho‘ro xo‘jaliqlari, o‘nlarcha Toshkent-Maskov poyezdlari talanib, ovqot omborlari kuydirildi. Ko‘p rayonlardagi qishloq, ham davlat sho‘rolari haydalibdi. Qishloqlardagi firqa boshchilari ham, yoshlar ittifoqi a’zolari, juda ko‘p oddiy, ham mas’ul ishchilar, ayniqsa ovqat ishlarini boshqaradurgan ishchilar otib o‘ltirilibdurlar. Ot minub olg‘on boshboshdoqlar o‘zlariga qarshi turadurg‘on otliq qizil askar bo‘lmavidan foydalanib piyoda askarni xohlaganicha talab, o‘ldirib poyezd ostiga tashlabdilar” deb boshlanadi. Shundan so‘ng “Hozirgi kunda iqtisodiy ahvolimiz qozoq boshboshdoqlari o‘zidan o‘zi tarqoladi deb sargardon bo‘lib turushqa yo‘l qoldirmaydur. Qozoqiston jumhuriyatining yarmida bu yil ochliq hukm surmoqda, buni ustiga yana boshboshdoqlar (banditlar) harakatga boshlabdilar. Ular och dehqon, ham ko‘chib kelgan odamlarni juda xafa qiladurlar. Och xalq albatta chorasizlikdan boshboshdoqqa qatnashib ketadir. Shundog‘ bo‘lsa ham xalq boshboshdoqlarni xo‘b ko‘radi deb aytib bo‘lmaydi. Boshboshdoqlar dehqonlarning xo‘jaliq asboblarini buzar ham otlarini haydab olib ketadurlar. Boshboshdoqlarni bu harakatiga ba’zi joylardagi dehqonlar betaraflik saqlab kelsa, ba’zi joylarda dushman nazari bilan qaraydurlar. Qozoqlar esa bu boshboshdoqlikni sob qilish ishiga mahkam ravishda yordam qiladurlar...” deb maqsadga ko‘chadi va “Qozoqlar otliq askar uchun ot beradilar, ular talovchilarning yo‘llarini va turgan joylarini juda yaxshi bilar ham ko‘rgazadurlar. Hozirda Qozog‘iston o‘lkasida ko‘tarilgan bu boshboshdoqliq harakati siyosiy bir rang olmasdan faqat o‘g‘rilar, odam o‘ldiruvchilar firqasi bo‘lsalar ham ovqot solig‘in yig‘ish vaqtlarida kutilmagan ravishda ishni buzib qo‘yishlari yaqin turadir. O‘shal kunda ham qishloqlardagi ovqot ishlari xizmatkorlarini haydab yubordilar, falon joyda olib ketdilar degan daraklar kelib turadur. Bundog‘ voqealar hozirga uncha ko‘p emas, lekin o‘rtalarida sho‘rolar hukumatiga qarshi qurollangan odamlar bo‘lishi, kutilmagan voqealarning ko‘tarilib ketishi ham ehtimol. Boshboshdoqlik harakatini tezdan sob qilishni chorasiga kirishmasligimiz, sho‘rolar hukumatini dehqonlar qoshida nufuzini yo‘qotadur. Lekin ketsa o‘g‘rilar o‘z o‘zidan tarqalib ketar deb qo‘l qovushtirib turishning ma’nosi yo‘q. Vaqtinda ovqat solig‘ini yig‘ib olish masalasi juda ahamiyatlidir. Bu harakat bilan kurashni qottig‘ choralariga kirishildi. Muning uchun qahramon qizil askar firqasi tuzildi. Bu firqa piyoda askarning yordami bilan bu boshboshdoqlarni qiynab yotadur. Otliq askar firqasi barpo qilinmasdan ilgari bu talovchilar xohlaganlarini qilardilar. Ularga hech kim qarshi turolmadi. Hozir bo‘lsa otliq askarning sifati va dehqonlardan talovchilarga yordam bo‘lmovi soyasida bu harakatning tezdan tak tomiri bilan yo‘q qilinajog‘ida shubha yo‘q”[1] deb xulosa qilinadi. Ochlarga yordam Markaziy komissiyasining TASSR qirg‘iz aholisiga yordam haqida yozishmalar nomli 1921-yil 20-noyabr – 8-dekabr holatida 26-ishning TurMIK qoshidagi ochlarga yordam Markaziy komissiyasining 1921-yil 10-noyabr sanasi bilan imzolangan 1905-sonli hujjatida komissiya raisining talabi qiziq...[2]

 

 

O‘roz Jondo‘sov 1921–1923-yillarda Turkiston kompartiyasi Markaziy qo‘mitasida targ‘ibot-tashviqot bo‘limi mudiri vazifasida ish olib bordi. 1921-yil oktyabr-dekabr oylarida Turkiston respublikasi Milliy ishlar xalq komissarining xodimlar ro‘yxatiga qarasak Turkrespublika Milliy ishlar bo‘yicha xalq komissari Dimanshteyn rahbarligidagi jamoada nomi ko‘rsatilgan 42 nafar a’zoning 34 nafari yevropa millatlariga mansub insonlar ekanidan ham komissarlikning qanchalik nomiga mos emasligini anglash mumkin. Jumladan, qirg‘iz bo‘limi kotibi Qodirov, turkman bo‘limi mudiri Xanov, o‘zbek bo‘limi mudiri S.Xodjanovlar bo‘lishiga qaramay komissarlikning axborot va ishlar bo‘limida birorta mahalliy millat vakillari ishlamagan. Bu holat ham yuqoridagi fikrimizni quvvatlaydi. Ya’ni, muassasaning asosiy vazifasi millatlarning tub manfaatlarini ifodalash emas, ko‘proq Markazning g‘arazli maqsadini amalga oshirish vositasi bo‘lib xizmat qilganini ko‘rsatadi[3].