Millatning, milliy  davlatchilikning shakllanishi va tarkib topishida joy nomlari muhim  o‘rin tutadi. Chunki Vatan tushunchasi aynan joy nomi bilan mushtarak tushunchadir. Qolaversa, Vatan xalq, elat yoki biror individ yashaydigan makon o‘laroq qadrli. Tarixga nazar solsak, juda ko‘plab imperiyalar mustamlaka yerlarni o‘zlashtirish jarayonida avval joy nomlarini almashtirib chiqqanini ko‘ramiz. Farg‘onaning Skobelev, Olmaotaning Verniy, Bishkekning Frunze, O‘zboyning Krasnovodsk, So‘ljaning Grozniy, Qiziljarning Krasnoyarsk atalgani bejiz emas.

Ko‘pchilik yoshlar O‘zbekiston-Qozog‘iston chegara postining nega hamon “Chernyayevka” deyilishini bilmasa kerak. Asli G‘ishtko‘prik deb ataladigan bu chegara postining shundoq biqinida Chernyayevka qishlog‘i bo‘lardi. Qishloqning oti Toshkentni qon qaqshatib bosib olgan bosqinchi general Mixail Chernyayevning nomiga qo‘yilgan. Chunki ayni joy Toshkentni bosib olgan rus qo‘shinlarining harbiy qo‘nalg‘asi sifatida shakllangan va Toshkent bosib olingach, unga Chernyayev nomi berilgan[1]. 1991-yildan keyin mustaqil Qozog‘iston Respublikasi bu nomni o‘chirib, qishloqni Jibek joli(Ipak yo‘li) deb nomladi[2]. Ammo, afsuski, 160 yil davomida mahalliy aholining ongiga singan qorayuzli Chernyayevning nomini unutish qiyin kechyapti.

XIX asrda Chor Rossiyasi davrida ko‘hna Turkiston hududlariga ruslar bostirib kirgan bo‘lsa, Sovet davrida begona nomlar bostirib kira boshladi. Viloyatlar, tumanlar, qishloqlar, ta’lim muassasalari, ko‘chalar, maydonlar, xiyobonlarning ruscha nomlanishi odat tusiga aylandi. Leninobod oblasti, Stalinobod shahri, Orjonokidzeobod rayoni, Lenin maydoni, Marks xiyoboni, Engels ko‘chasi, Maksim Gorkiy nomdagi institut, Aleksandr Matrosov nomidagi maktab, Poltaratskiy qishlog‘i, Jdanov kolxozi, Moskva sovxozi – bular sovet davrining xos joy nomlari edi. Eng yomoni esa, el bunga ko‘nikkan, Vatan tutgan yerining shunday nomlanishiga rozidek edi. Chunki, bu davr millatning ziyolilari qirilgan, haqiqiy tarix unutilgan,  millat ongiga o‘zga g‘oyalar, mafkuralar singdirilgan  bir davr ediki, odamlar “katta og‘a”ga qarshi so‘z aytadigan qurbga ega emasdi. Turkiy toponimlarni o‘rgangan atoqli qozoq olimi G‘ali Qonqashbayev “turkiylar o‘z joylarini boshqa tilda nomlaydigan yoki o‘zlari nom bergan hududlarni unutib qo‘yadigan omi xalq emas” degan edi[3]. Bu albatta tarixda o‘tgan ajdodlarga nisbatan aytilgan. Men G‘ali Qonqashbayevning bu so‘zni nega aytgani bilan qiziqdim. Balki, uning tug‘ilgan yeri Aqbettov Pavlodar deb  atalgani uchun g‘ashi kelgandir. Balki shuning uchun u toponimlar bo‘yicha mutaxassis bo‘lib yetishgan va Vatanidagi har bir nomning o‘z tilida bo‘lishi uchun kurashgandir...

Markaziy Osiyo xalqlari mustaqillikka yetishgach, ruscha nomlarning juda ko‘pi o‘zgartirilgan. Ammo ularning dog‘i hamon turibdi. Boisi tub aholining ko‘pchiligi ruscha nomlarni hamon muomalada qo‘llab keladi. Aksariyat holatlarda o‘zbekcha joy nomlarini ham rus qolipida qo‘llash ko‘zga tashlanadi: Farxadskiy, Alayskiy, Traktorniy va hk. Vaziyat shunday ekan, “joy nomlari masalasi” dolzarbligicha qolaveradi va jiddiy muammolarni keltirib chiqaraveradi. Chunki odamlar eski nomni qo‘llashda davom etyaptimi, demak, u xotiradan o‘chmagan yoki yangi nom o‘z o‘rniga tushmagan. Yoxud bu nom shu joyning to‘liq yoki qisqacha tavsifini o‘zida aks ettirmaydi. Shu o‘rinda bir misol: Qashqadaryoda Dehqonobod tumani bor. Ammo bu yerda dehqonchilik yoxud dala madaniyati bilan bog‘liq hech narsa topmaysiz. Chunki suv resursi kam. Aholining turmush tarzi asosan chorvachilik bilan  bog‘liq. 1926-yili tuman tashkil etilganda bu yerni  “Qo‘ng‘irot” yoki  “Alpomish” tumani deb atash taklifi  berilgan ekan. Ammo, asli dehqon bo‘lgan Yo‘ldosh Oxunboboyevning taklifi bilan Dehqonobod nomi ma’qullanadi. Vaholanki, aytilganidek, bu hududda aholi lalmi ekinlarnigina yetishtiradi, xolos.

Bunday misollar juda ko‘p. Boisi joylarga nom berishda avvalo geografik hudud va xalqining xususiyatlarini inobatga olmaslik, yuqoridan beriluvchi takliflar mas’ullar tomonidan ko‘r-ko‘rona tatbiq etilishi va eng asosiysi, joylarga nom berishning asosiy tamoyillarini bilmaslik sabab bo‘ladi. Shu bois quyida joylarga nom berishning ilmiy tamoyillari haqida so‘z yuritamiz.

***

Bilamizki, so‘z tovush yoki tovushlardan, gap so‘z yoki so‘zlardan tuziladi. Tushuncha esa nomlar bilangina anglashiladi. Inchunin, agar nom bo‘lmaganda, til bo‘lishi mumkin-u, ammo tafakkur bo‘lmas edi. Shu sabab odam yaralibdiki, hayvondan farqli o‘laroq har kimni, har narsani, har bir voqelikni  nomlaydi, undan tushuncha, fikr, mulohaza va xulosa yasay oladi. Odamzodning shunday nom berish san’ati keyinchalik onomastika[4] deb atala boshlagan. Onomastikaning toponim(joy nomlari), antroponim(inson nomlari), kosmonim(osmon jismlari nomlari), etnonim(etnoslarning nomlari) kabi o‘nlab yo‘nalishlarni alohida o‘rganuvchi bo‘limlari bor. Ular orasida biz o‘rganayotgan toponimlar insoniyat tarixida va bugunida muhim o‘rin tutadi. 

Birinchi atroponim Odam bo‘lgani rost, birinchi toponim Yer bo‘lgani rost. Ammo, yer yuzidagi joylarning keyingi nomlanish jarayonlari qanday kechgan? Xususan, turkiylar o‘z yurtlarini, shahar-u qishloqlarini, tog‘lari, bog‘larini, daryolarini qanday nomlagan? Ular nom berishda ma’lum bir tamoyillar, qoidalar va tartiblarga amal qilishganmi?

Moziyda dunyo xalqlari o‘z joylarini nomlashda turli uslublar va topoformantlardan foydalanishgan.

Misol uchun, hind-yevropa xalqlari shaharlarni nomlashda -pur(burg) topoformantidan foydalangan: Xastinapur, Jaypur, Gamburg, Piterburg va  hk. Forsiylar qo‘llaydigan -afshon (Nurafshon, Zarafshon) toporformantli toponimlar armanlarda –shen (Norashen, Davitashen, Sovetoshen) shaklida keladi. Ammo hind-yevropa xalqlarining har birida o‘z qatlam toponimlari ham bor. Misol uchun, Armanlar ko‘proq –van (Yerevan) yoki –kan (Kirovakan), slavyanlar –grad(Belgrad, Petrograd), –sk(Tomsk, Kislovodsk) formantidan ko‘proq foydalanishgan. Shuni ham ta’kidlash lozimki, hind-yevropa xalqlarida umumiy qo‘llanadigan topoformantlar kam, borlari ham formal jihatdan farqlanadi.

Turkiylarda esa tili aglyutinativ til bo‘lgani uchun topoformantlar deyarli o‘zgarmaydi va dunyo xalqlari orasida birontasi joylarga nom  berishda turkiylar kabi e’tiborli bo‘lmagan. Chunki qadimgi turklarning turmush tarzi nomadik tartibda shakllangani uchun o‘zlari ko‘chib o‘tayotgan har bir tog‘, qir, dengiz, ko‘l, daryo, shahar-u qishloqning va yoki boshqa joylarning nomlarini bilishi hayotiy zarurat sanalgan.

Turkiylar oronimlar ya’ni tog‘likdagi joylarni nomlashda tau/tog‘/dag‘, qoya, qiya, adir, qir, tash, jar, to‘ba/tepa kabi topoformantlardan foydalangan.     

Gidronimlar ya’ni suv havzalarini nomlashda esa dengiz, ko‘l, su(v), bulaq, daryo, o‘zan, chay kabi topoformantlardan foydalangan. Yer xaritasidagi Oq dengiz, Qora dengiz, Qizil dengiz, Boyko‘l, Issiqko‘l kabi gidronimlarga turkiy xalqlar nom bergan.   Buning isboti esa topoformantlarda o‘z aksini topgan.

Oykonimlarni nomlashda esa qal’a, qo‘rg‘on, yurt, kent(qant), ovul, jer(yer), jar, dala[5] kabi topoformantlardan foydalangan. Joy nomlarini yasashda turkiylar ko‘pincha sifat va sonlardan ham qo‘shimcha sifatida foydalanishgan: Olatov, Oqqoya, Qizilqiya, Jalpoqtosh, Mingjar, Qo‘rg‘ontepa, Qoradengiz, Sho‘rko‘l, Oqsu(v), Shirinbuloq, To‘rto‘zan, Arpachay, Ellikqal’a, Kattaqo‘rg‘on, Xasavyurt, Toshkent, Orqaovul, Yangiyer, Ko‘k dala va hk.

Turkiylarning mentalitetida urug‘lar alohida o‘rin tutadi. O‘g‘uzxon davridan boshlab butun turkiy ellar va urug‘lar o‘z tamg‘alariga ega bo‘lgan. Bu urug‘lar o‘z davrida “qadimiy davlat”, xalq yoki elat sifatida shaklangan va o‘z nomlari bilan toponimlar yaratgan. O‘g‘uzlarda Avshar, Bayot, Alqaevli, Qora evli, Bayondur, Oqquyunli, Bajna (Bechenek), Salar, Ig‘dir, Ava, Turbatli, Kerayli, Qirqlareli, Sultonli, O‘qli toponimlari asli etnonim bo‘lgan. Shuningdek, Qangli, Qarliq, Qalach(Xalaj), Karsagan nomlari ham urug‘ nomlaridir. Qipchoqlarda ham qirq, yuz, ming, o‘ymovut, saroy, qo‘ng‘irot, barlos kabi yuzlab etnonimlar toponimlarga aylangan. Eng qizig‘i, biror urug‘ vakillari boshqa joyga ko‘chib o‘tsa ham joy nomini o‘zlari bilan olib ketishgan. Shu xususda bir misol bor. Ma’lumki, Navoiy viloyati, Nurota tumanida Chuya qishlog‘i bor. Bu yerda yuz urug‘lari yashaydi[6]. Oltoy Respublikasining Chuya traktidagi ayrim qishloqlarda ham yuz urug‘lari yashaydi. Bu o‘xshashlik o‘z-o‘zidan nomadik[7] hayot kechiruvchi turkiy xalqlarda etnoslar bilan birga toponimlarning ham ko‘chishi hodisasi mavjudligini bildiradi. Yevroosiyoning turkiylar yashaydigan barcha hududlarida Nayman, Qangli, Saroy, Yuz, Qarluq kabi nom bilan ataladigan joylarning saqlanib qolgani ham bunga misol bo‘la oladi.

Ammo, etnoslar nomi bilan ataladigan joylar masalasida ayrim muammolar ham uchrab turadi. Bu ko‘pincha odamlarning zamonaviylikka intilishi yoxud o‘zligida uyalishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Misol: Toshkentning Uchtepa tumanida Katta Qani mahallasi bor. Bu joy aslida Qangli urug‘i yashaydigan mahalla bo‘lgan. Ammo, keyinchalik, Qangli nomi Qaniga aylanib qolgan. Bu avvalo tarixni, o‘zlikni unutish bilan bog‘liq bo‘lib, Qani nomini o‘zlashtirganlar Qangli nomining turkiylar orasida qanchalik nufuzli ekanini bilmaydilar. Inchunin, qanglilar qadimda, aniqrog‘i esa miloddan avvalgi III – milodiy IV asrlarda Movarounnahrda qudratli davlat qura olgan turkiy el ekanini, Toshkent o‘sha davlatning madaniy markazlarida biri bo‘lganini bilishganda bunga yo‘l qo‘yisharmidi?

Turkiylar toponimlarni yasashda ko‘pincha -au(av), -li, liq, -chi kabi affikslardan ham foydalanishgan. Misol uchun: Biynau(v), Jiynau(v), Diynau(v), Qamishli, Chechakli, Quyruqli, Chiyali, Arpali, Jiydali, Olmali, Qo‘yliq, Qirliq, Sarliq, Chiroqchi, Baliqchi, O‘qchi va hk. Biynau(v) – biy(bek)lar yashaydigan, Jiynau(v) – odamlar yig‘iladigan, Diynau(v) – dunyo ma’nosini beradi.

Shuningdek, ma’lum bir tarixiy voqelardan ham toponimlar yasalgan: Qalmoqqirilg‘an, Qo‘y qirilg‘an qal’a, Salomo‘ldi, Jezqazg‘an. Ulutov atrofidagi Qalmaqqirilg‘an degan joyda 1727-yilda Abulxayrxon boshchiligidagi musulmon turkiylari va qalmoqlar orasida jang bo‘lib o‘tgan. O‘sha jangda turkiylar qo‘li ustun kelib qalmoqlar qirilgan.  Salomo‘ldi Bobotog‘dagi joy nomi bo‘lib, bu yerda Salomkal nomi bilan mashhur “bosmachi” yurtimizga bosib kelgan qizil askarlar tomonidan otib o‘ldirilgan. Bundan ko‘rinadiki, bu kabi joy nomlari ostida tarix yashiringan.

Turkiylarda bundan boshqa ham topoformantlar ko‘p. Deylik, ayrim manzilgohlarda chinor(Mingchinor), terak(Ko‘kterak), tol(Qatortol), qayrag‘och(Beshqayrag‘och), tut(Qo‘shtut) kabi daraxt nomlari ham topoformant vazifasini o‘tagan. Yoki zoonimlar yordamida ham toponilar yasalgan: Bo‘riqochar, Qo‘yliq, Kiyikli, Aydarko‘l, Sarliq[8], Tuyabo‘g‘iz va hk.

Shuningdek, ma’lum bir kasb bilan shug‘ullanadigan odamlar jamoasi yashaydigan  mahallalarga  nisbatan –chi topoformanti orqali ham toponimlar yasalgan: Temirchi, Egarchi, Taqachi, Qazichi va hk.

Eng asosiysi yuqorida keltirilgan topoformantlar barcha turkiylar uchun tegishli bo‘lib, ulardan shimolda yashaydigan xakas-u yakutlar ham, janubdagi qarlug‘-u qipchoq, g‘arbdagi bulg‘or-u o‘g‘uzlar ham ham foydalangan. Natijada topoformantlar  ming yillar davomida shakllanib, bugungi kunda o‘ziga xos tamoyilga aylangan.

Turkiylarda joylarni muqaddaslashtirish eng muhim etnik xususiyatlardan biri sanaladi. Shuning uchun, Tangritog‘(Tyanshan), Oltoy, Mangutov(Elbrus), Ayridag‘(Ararat), O‘tegen, O‘rol kabi tog‘lar, Enasoy, O‘rxun, Xotun, Biy, Chuya, Amu, Sir, Araz, Terek kabi daryolar muqaddaslashgan. Sakrallashtirish xonlar, davlat rahbarlari, botirlar, olimlar, shoiru baxshilar, avliyolar dafn qilingan joylarga nisbatan ham keng qo‘llanilgan. Shu sabab turkiy dunyoda Olmaota, Zangiota, Ilonota, Murchota, Termizota, Qo‘chqor ota, Hazrat bobo, Hizr bobo, Avliyoota kabi sakral manzillar juda ko‘p. Aksariyat tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Markaziy Osiyodagi juda ko‘plab aholi yashash punktlari aynan shunday sakral manzilgohlar atrofida shakllangan bo‘lib, ko‘chmanchi aholining o‘troqlashuvchi  asosan shu manzillarga to‘g‘ri keladi.  

Oltoyda tog‘lar, daryolar, buloqlar, daraxtlar, umuman olganda butun tabiatga hurmat ko‘rsatiladi. Ayniqsa, buloqlar juda muqaddas sanaladi va ularning ko‘piga Arjan(muqaddas)buloq sifatida qadrlanadi. Har bir buloqning o‘z nomi bor: Aqbulaq, Aru bulaq, Iristu(irisqili) bulaq, Kumujek(kumush) bulaq va h.k. XX asrda ruslar bu buloqlar nomini o‘zgartirishga urinishgan. Ammo, oltoylar turkiy nomlarni o‘zgartirishga yo‘l qo‘yishmagan. Chunki har bir nomning o‘z tarixi bor va har biri qadrlidir. Shu sabab bo‘lsa kerak oltoylar o‘zlari yashaydigan hududlarda  daryolar, buloqlar va yaylovlarni ifloslantirishga yo‘l qo‘yishmaydi. Biror joy ifloslansa, “O‘ris kelib ketibdi” deyishar ekan.

Qadriyatlar inson uchun zarurat o‘laroq shakllanadi. Moddiy bo‘lsin, ma’naviy bo‘lsin zarurat bo‘lishi shart. Unga tegib yoki daxl qilib  bo‘lmaydi. Qadriyatning eng ulug‘i Vatandir. Toponimlarga o‘zgartirishga bo‘lgan urinishlar aslida Vatanga, millatga tahdid sifatida ko‘rilishi kerak. Tahdidning kattasi yoki kichigi bo‘lmaydi. Shunday ekan, hozir ommaviy tarzda tahdid o‘laroq yoyilayotgan turli xorijiy nomlar – Magic city, Akay city, Food cityga o‘xshash “siti”larning lug‘atimizga kirib kelishiga hamyurtlarimiz, ayniqsa, til va ma’naviyat jonkuyarlari befarq bo‘lmasligi zarur.

 Yaqinda ijtimoiy tarmoqlarda adabiyotshunos Rahimjon Rahmatning Farg‘onadagi Qirqlar qishlog‘ining nomini o‘zgartirishga urinishlar bo‘layotgani haqidagi xavotirli xabarlari tarqaldi. O‘qib, bu ishni amalga oshirayotgan mutasaddilarga achindim. Axir, qirq – o‘zbek urug‘ining nomi. Ular o‘zlari qurgan qishloqda o‘z urug‘ining nomini – qadriyatini saqlab qolishga haqqi yo‘qmi?

To‘ytepa shahrining Nurafshonga o‘zgartirilishi ham omma orasida juda katta noroziliklarni keltirib chiqardi. Bu hali hammasi emas, shu kungacha Respublika bo‘ylab yuzlab toponimlar o‘zgartirildi, o‘zgartirilmoqda. Eng achinarlisi, ko‘proq o‘zbekcha nomlar o‘zgartirilib, o‘rniga boshqa nomlar tiqishtirilmoqda va bu jarayonda mahalliy aholidan so‘ralayotgani ham yo‘q. Shaharlarda ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy muassasalarning nomlari ham toponimga aylanishi hodisasi mavjud. Misol uchun, “Bratskaya mogila”, “Botkina”, “Chig‘atoy” kabi nomlarga qabriston, Chorsu, Qo‘yliq kabi nomlarga bozor aniqlovchisi qo‘shilishi shart emas. Ular shu nom bilan ataladigan aniq manzillarga aylangan. Bugun bu kabi joy nomlari millatimizga mos bo‘lmagan nomlar bilan atalishi ertaga qanday oqibatlarga olib kelishini tasavvur qilish qiyin emas. Next, Rivera, Outlet, Parus, Integro, Meriam shopping, Vega center, Atrium kabi savdo markazlari, ajnabiycha nomlangan yuzlab katta-kichik do‘konlarning ko‘payishi kelajakda yoshlar, o‘smirlar va bolalarning ong ostidan joy oladi. Keyin ulardan qayerdansan? - deb so‘rasangiz, - Parusda yoki Riverada turaman – deb javob qilsa ajablanish kerak emas.

O‘zbek tili kambag‘al til emas. Joylarga nom berish uchun tilimizning imkoniyatlari yetarli darajada deb o‘ylayman. Boshkentimizga milliy ruh berib turgan Beshqozon, Oqsaroy, Oqsuv, To‘xtaniyoz ota, Beshyog‘och, Tarnovboshi, Xonchopon, Sulton kabi savdo yorliqlari hech kimning g‘ashiga tegayotgani yo‘q. Demak, yuqorida keltirilgan va keltirilmagan muammolarni hali tuzatsa bo‘ladi. Faqat, joylarga nom berayotgan mutasaddilar-da o‘z millati, tilini sevsa, e’tibor bo‘lsa bo‘ldi.

Anvar BO‘RONOV,

Filologiya fanlari bo‘yicha

falsafa doktori

Oyina.uz

[1] Коверский Э. А. Карта Азиатской России, составлена по сведениям, имеющимся в Министерствах: Императорского двора (земли Кабинета Его Величества и Главного Управления Уделов), Военном, Морском, Путей Сообщения, Государственных Имуществ и Юстиции. Картографическое заведение Военно-топографического отдела Главного штаба. www.etomesto.ru (1895).

[2] Jibek Joli // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — T. II.

[3] О. Т. Молчанова. топонимический словарь Горного Алтая.  Горно-Алтайское отделение Алтайского книжного издательства: 1979. S –131.

[4] Onomastika (Yunon ὀνομαστική — nom berish san’ati) — tilshunoslikda otlar, ularning tarixi, tilda qo‘llanilishini o‘rganadigan bo‘lim.

[5] Dala – oltoy plastida. Mo‘g‘ulcha, buryat, manj.: tala.

[6] O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. – Buxoro: O‘qituvchi, 2008. – 116 s

[7] Nomad (yunoncha. nomados – ko‘chmanchi) - yil davomida ko‘chib yurib hayot kechiradigan xalqlar va etnik guruhlarga berilgan nom. Nomadlarning turmush tarzi tabiiy sharoitlar jarayonida shakllangan bo‘lib, ular tarixiy o‘troq yashovchilar madaniyatidan farq qiluvchi o‘ziga xos an’anaviy madaniyat yaratishgan.

[8] Qadimgi turkiy tilda yak(qo‘tos) sarliq deb nomlangan.