16:21 / 09.08.2024
296
0
“Bobolar izidan…” ilmiy-ijodiy ekspeditsiyasi yoʻl xaritasiga koʻra biz Xakasiya Til, adabiyot va tarix ilmiy tekshirish institutining olimlari bilan uchrashishib, tajriba almashishimiz, shuningdek, Enasoy bitiklarini ziyorat qilish, soʻng xakaslar tarixi, etnologiyasi, tili, adabiyoti va folklorini oʻrganishimiz nazarda tutilgan edi. Shu maqsadda 2024-yilning 14-iyul kuni Oltoyda oʻtgan “El oʻyinlari” etnofestivalidan chiqib, uch kishi – men, Farrux Jabborov va Bekzod Abdrimov aeroportdan toʻgʻri Xakasiyaga yoʻl oldik. Bizga oltoylik folklorshunos Alevtina Nayeva hamkorlik qildi.
Abagʻan shahriga yetib kelganimizda bizni haqiqiy xakas oʻgʻloni Ayjariq Sayin Kuchen kutib oldi. Shu kuni va ertasi ham biz Ayjariqning mehmoni boʻldik va tabiiyki, xakaslarning tarixi va madaniyati haqida eng koʻp maʼlumotlarni ham undan oldik. Eng qizigʻi, Ayjariq oʻzini va nafaqat oʻzini, balki butun xakaslarni turkiy xalqlar vakili sanamas ekan…
Aftidan, Sibirning chekka qismiga joylashib qolgan va oʻrmonlar orasida umr oʻtkazishga moslashgan bu el oʻzligidan ancha ayrilgan. Qolaversa, qadim zamonlardan buyon Sibirning boshqa ellari bilan qorishuv, somodiylar, xristianlar taʼsiri ularni turkiylikdan ancha uzoqlashtirgan boʻlishi mumkin.
Suhbatlarimizda Ayjariqni oʻzligiga qaytarishga urindik. Avval ikki tildagi soʻzlarni solishtirdik. Soʻng maqollarni qiyosan tahlil qildik. Tobora mezbonimiz turkiy ekaniga ishona boshladi…
Aslida ham xakaslar – turkiy el. Ular asosan Rossiyaning Xakasiya Respublikasida, shuningdek, Janubiy Sibir yerlarining boshqa hududlarida istiqomat qilishadi. Nufusi 100 000 atrofida, ammo rasmiy maʼlumotlarda 75 000 koʻrsatilgan[1].
Xakaslarning kelib chiqishi koʻproq Enasoy qirgʻizlari bilan bogʻliq[2]. Har qalay bu borada juda koʻplab turkolog olimlar ittifoq qilishgan. Ammo, bugungi qirgʻizlardan ular anchagina farq qiladi. Toʻgʻri, xakaslar orasida qirgʻizlarga aynan oʻxshash chehralar koʻp uchraydi, ammo sibir tatarlariga oʻxshash tiniq koʻzli, yevropeoidlari ham bor. Ayjariqning aytishicha, xakaslarning ona tomondan Xorazm bilan bogʻliqligi bor ekan. Bu qanchalik haqiqatga yaqinligini bilmaymiz, ammo Xorazmliklar bilan tatarlarning koʻz tuzilishida oʻxshashliklar borligi sir emas.
Xakaslar etnik jihatdan uch guruhga boʻlinadi:
Qizil (хызыл)lar. Qizillar tarkibida toʻrt urugʻ bor: buqa(pugʻa), igʻi, ulugʻ argʻin va kichik argʻin.
Sagʻaylar. Sagʻaylar tarkibida olti urugʻ bor: Aba(ayiq), Beltir, boʻrut(boʻri), irkit, ichege va qobiy.
Qachinlar. Qachinlar juda koʻplab urugʻlarga boʻlinadi. Ular orasida qashqa(хасха), qirgʻiz(хыргыс), shoqqi(соххы), iyir(ызыр), tiin, aara, jarin urugʻlari koʻproq.
Qoyballar. Qoyballar tubalar va modarlardan tarkib topgan.