1991-yilning noyabri oxirlarida xizmat safari bilan Buxoroning Romitan tumaniga bordim. Kuz adoqlab, qish oyoqlayotgan kezlar. Suv ham, yer ham sovib bo‘lgan. Muz yalagan yel burunni chimchilaydi. Ko‘k toqiga osilib qolgan erinchoq quyosh cho‘g‘i qochgan o‘choqday jilla isitmaydi. Tiyramoh yomg‘irlari dalalardagi sarg‘aygan o‘t-o‘lanlar va bog‘chalardagi chiriyotgan xazonlarni qoraytirib, hazin manzara hosil qilgan.

Bir qishloqda mashinadan tushib, oyoqlarim chigilini yozib turganimda, biroz narida menga tikilib qarayotgan cholga ko‘zim tushdi. Quyosh xira tortgan esa-da, chol o‘ng qo‘lini manglayiga soya qilib, singalab qarardi. Ozgina hangomalashay deya salom berib, uning qoshiga bordim. O‘rtabo‘y, etining suvi qochib qolgan chol bir salomimga ikki marta alik oldi. Yetmish yoshlardagi qariyaning kalta va siyrak soqoli to‘qay shoqolining juniday pataklab ketgan; sarg‘ish aftiga, qosh-u kipriklariga chang o‘tirib qolgan; moy bosib, guli titilib ketgan do‘ppisi girdiga chiyib qo‘yilgan oq qiyiqcha kirlanib rangini yo‘qotgan. Negadir menga bu odamning ko‘z kosalariga ikki dona yong‘oq tiqib qo‘yilganday tuyuldi.

Cholning egnidagi kulrang yaktagi moy shimib, qoramtir tusga kirgan, yengi va etagidan matoning ipi sitilib idray boshlagan. Oyog‘idagi kirza etikning ultoni sichqon kemirib tashlaganday yemirilib ketgan.

Ust-boshi har qancha abgor bo‘lmasin, qariyaning yuzi kulib turar, gap-so‘zlari-yu harakatlari yosh bolaning qiliqlarini eslatar edi. Gapirganda “men shundayman-da” deganday, bir yumalab mo‘ysafid qiyofasiga kirib olgan boladay mamnuniyat bilan o‘zini alqab gapirardi.

Suhbatdoshim shu qishloqdagi moyjuvozning “xo‘jayini” ekan. Men undan moyjuvozini ko‘rsatishni so‘radim. U maqtanishga imkon topilganidan xursand bo‘lib, o‘ng qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, chap qo‘li bilan yurishimiz kerak bo‘lgan tarafga imo qildi va hakkalab-hakkalab meni yo‘lga boshladi.

O‘ttiz qadamcha yurib, naq yer tagiga tushib ketadigan go‘r og‘ziday kattakon tuynuk qoshiga bordik. Tuynuk og‘ziga taqalgan baquvvat yog‘ochdan yasalgan qiya zina uch quloch quyiga enib ketgan. Zina qabatlari ancha keng, bir ko‘rpaning enicha bor.

Cholning yigirma besh yillik ishxonasi manzarasi bunday: katta xonadek keladigan chuqur yerto‘la, uni zaifgina elektr lampa yoritadi. Balchiq sachrab qotib qolgan kabi pashsha o‘ligi qoplagan lampaning xiraligi dilni ham xira qiladi. O‘rtada aylanasi yarim quloch keladigan qayrag‘och kunda. Kundaning dubulg‘a uchiday torayib borgan past qismi yerga ko‘milib, yer ustiga chiqib turgan yuza qismi o‘g‘ir shaklida o‘yilgan – u yukxona deyilarkan. Yukxonaga zig‘ir yoki chigit solinadi. Yukxona o‘rtasida o‘q uchi singari konussimon yana bir o‘yiq. Bunisi – g‘azna. O‘qning beto‘xtov aylanishi natijasida chigitdan sizib chiqqan moy xuddi shu g‘aznada yig‘iladi. O‘qni aylantirish uchun uning uchiga gajak biriktirilgan. Gajakning uzunligi bir yarim metrcha, uning pastki uchi qayiq o‘rtasidagi yog‘och­mo‘miqqa biriktiriladi (qayiq – moyjuvoz qismi, uzunligi bir metr keladigan, yo‘g‘on yuzasining bir tomoni o‘yilib, ichiga tosh to‘latilgan, ikki yonidagi teshiklariga kundani o‘rab turgan to‘g‘a uchlari qoqilgan qurilma). Juvozga qo‘shilgan ot yurganida qayiqni oldinga suradi, qayiq – gajakni, gajak esa o‘z navbatida o‘qni aylantiradi. O‘q xomashyoni ezib, undan chiqqan moyni g‘aznaga haydaydi. G‘azna moyga to‘lgach, juvozkash juvozni to‘xtatib, moyni oladi.

Yerto‘lada bir xil “musiqa”: g‘ichir-g‘ichir... g‘ichir-g‘ichir... moyjuvoz o‘qining ovozi, tuyoqlarning tovushi, otning og‘ir hansirashi...

Ot menga – begona odamga piyoladay ko‘zlari kattarib, hayron qaraydi. Go‘yo xurillaganday zaif pishqirib qo‘yadi.

Allaqachonlar qirchang‘iga aylangan saman bir maromda o‘qni aylantiradi. Otning mallarang sag‘risi yag‘ir bo‘lib ketgan, qo‘ymichi qo‘tirlashgan, yollari qoramtir po‘stak holiga kelib, manglayidagi qashqasi ter va yog‘dan sarg‘aygan.

Sho‘rlik ot qir-adir va yashil kengliklar havosining ajib ta’mi, badaniga xush yoqib, yollari orasidan o‘ynab o‘tadigan shamollar gashtini butunlay unutgan; oyoqlarini kerib, qaddini g‘oz tutib, boshini baland ko‘tarib pishqirish, o‘ynoqlab kishnash sururidan tamomila mahrum... Bechora yersiz va osmonsiz; yerto‘la rutubati uning ruhi-yu badaniga urib ketgan. Jonivorning so‘nik ko‘zlariga qarab uning qonidagi bobomeros alanga allaqachon so‘nganini ilg‘aysiz...

Boshi yer qadar egilib, o‘qni inqillab tortayotgan otga tikilib qolganimni ko‘rgan chol bunday tomoshani umrida ko‘rmagan odam uchraganiga quvonib ketdi va og‘zining suvi qochib, tamshanib maqtana ketdi:

– Bu ot o‘z ishiga shunchalar o‘rganib ketganki, qamchi urib o‘tirishga hojat yo‘q, “chuh” deb qo‘ysangiz bo‘ldi, moyjuvoz atrofida aylanaveradi, aylanaveradi. Ko‘p esli jonivor. Suvi bilan yemini vaqtida berib, qornini to‘ydirib tursangiz bas.

Chindan ham, bu xo‘rlik otning qon-qoniga singib ketgan edi. Cholning aytishiga qaraganda, ba’zan to‘xtatish uchun “Drrr!” deb jilovidan tortib qo‘ysangiz ham to‘xtamas, hatto chaqiriqqa javoban boshini burib ham qo‘ymas, balki kiprik qoqmay o‘z vazifasini bajaraverar ekan. Eshak yo xachir, hatto tuyaning ham bu holga tushishiga ko‘nmoq mumkin, lekin qonida erk gurillagan otning ayanch ahvoli...

Chol menga otini maqtab yana ko‘p narsalarni gapirdi. Gaplari qulog‘imga kirmadi. Men fojiaviy “bir aktyor teatri”ni ko‘rayotganday, xira yerto‘la sahnasida tinmay aylanayotgan otning qayg‘uli tomoshasi bilan band edim.

Gaplarini eshitmayotganimni sezgan chol sekin qo‘limga turtib qo‘ydi va so‘radi:

– Toshkanda nima gaplar, uka?

Xayolim bo‘lindi:

– Hozir hamma gap mustaqillik haqida...

– Ha, eshitib yotibmiz. Televizorda, radioda faqat shu gap.

Muxbirligim tutib choldan so‘radim:

– O‘zingiz mustaqillikka qanday qaraysiz?

Chol yuzidagi o‘sha tabassum bilan javob qildi:

– Endi, balam, kattalar nima desa shu-da. Mustaqil bo‘linglar desa bo‘lamiz, bo‘lmanglar desa bo‘lmaymiz. – U biroz jim qoldi, yuzi g‘amginroq tusga kirdi, o‘kinganday yelkasidan nafas oldi-da, so‘ng atrofga bir qur nazar solib, asta gapirdi: – Kattalar nima desa shu, balam...

Men shu tobda bir og‘iz “chuh”ning malayiga aylangan, bir joyda tinmay aylanaveradigan otga qaradim. Sho‘rlikning butun hayoti shundan iborat: xira yerto‘la, eski moyjuvoz, so‘ngsiz g‘ichir-g‘ichir, yoqimsiz ter va moy hidi, yemirilgan tuyoqlarning bejarang dupuri.

Chol ham umr bo‘yi bir joyda, go‘rvash yerto‘lada moyjuvoz tegrasida aylangan otning o‘zginasi edi. Uning bir juft yong‘oqday turtib chiqqan ko‘zlariga yerto‘la nuqsi urib ketgan...

Eshqobil SHUKUR

“Tafakkur” jurnali, 2022-yil 4-son.

“Moyjuvoz” maqolasi