Тўти Юсупованинг тийнатида шаддод келин, мушфиқ она, жафокаш ёр, муштипар буви қиёфалари бирлашиб кетганди. Нигоҳлари бир неча аср ҳаёт билан олишиб яшаган инсоннинг дардлари, ҳасратларини сўзларди гўё. Яратган образлари орқали кимгадир она, кимгадир буви, яна ким учундир сингил бўлиб кўринишининг сабаби ўзбек аёлига хос куюнчаклик, самимият Тўти Юсупова характерига сингиб кетганида эди.

Ўзбек миллий кино ва театр санъати бетакрор истеъдодидан, саҳна онасидан айрилди. Соҳа, мухлислар, миллат Тўти Юсупованинг хизматидан, меҳнатидан ҳамиша миннатдор бўлиб қолади. Oyina.uz бугун унинг яқинлари, ҳамкасблари, ҳаётдаги елкадош инсонлари қалбидаги Тўти Юсупова сиймосини хотирлайди.

Марҳабо НАСРИДДИНОВА, дубляж муҳаррири, қизи

Ёшим улғайган сари онамга ўхшаб боряпман. Борликлари суянчиғим экан, катта суянчиқ.

Яратган яхши кўрган бандасига дард бериб синайди, дейишади. Ойимни жуда кўп синади... Ойим жуда кучли, иродаси мустаҳкам аёл эдилар. Ҳеч қачон нолимаганлар. Ҳеч нарсани билдирмас эдилар. Бир хил пайтлар йиғлаб ўтирар эдилар. “Ойи, ким хафа қилди, адамлар билан уришиб қолдингизми”, десам, “бор, ролимни ёдлаяпман”, дер эдилар. Мен ҳақиқатдан шунақа деб ўйлар эдим. Балки, ўша пайт ростдан ҳам уришиб қолгандирлар...

Ойим жуда сабр-қаноатли, нима келса мардона қабул қилган аёл бўлганлар. “Сув келса симиради, тош келса кемиради” мақоли ойим ҳақида...

Эркин КОМИЛОВ, Ўзбекистон халқ артисти

Ўзбекистон халқ артисти Тўти Юсуповани бағримиздан олиб кетгани нафақат бизнинг миллий театрга, қолаверса кўп миллионли Тўти опамнинг мухлисларининг қалбига ҳам жуда катта ларза солди. Тўти опам 65 йил, 70 йил мана шу театрнинг чангини ялади. Тўти опамнинг ҳар хил характер топиб яратган барча образлари дилимизда абадий сақланади.

Масалан, “Уфқ”да менинг аёлим Жаннатни ўйнаган. Шундай бир саҳнаси бор эди. Мен – Икром урушдан бир оёғимдан жудо бўлиб келганимда, дарвозани “тақ-тақ” ураман. “Жаннат” дейман. Менинг овозимни таниб тўхтаб қоладиган, пауза қилиб, бутун юраги, қалби ларзага келган саҳнасини шунақа ўйнаганки, менимча, бошқа актриса бунақа қилиб ўйнолмайди. Дарвозани очганда мен кириб келаман – бир оёғим йўқ. Мендан айланиб, айланиб тикилиб қолганда, “Шунақа бўлиб қолди, Жаннат”, дейман. “Вой, ҳечқиси йўқ, ҳечқиси йўқ. Вой, дадаси, ўзингиз омон қолганингизга шукур қилсангиз-чи”, деб олиб келиб, мени ўтирғизарди. Ана шу саҳнада мана шу сўзни эшитиб бутун вужудим ларзага келарди. Энди бунақа саҳналари жудаям кўп. “Келинлар қўзғолони”даги бутунлай бошқа характердаги Сотти...

Тўти опам характер яратишга жуда уста эди. “Ўлимдан кучли” асарида, мен унда массовкага чиқардим. Қўлимда бигиз билан, соқчи бўлиб турадиган саҳнам бор эди. Шунда Тўти опам онани ўйнаган эди. Беш-олтитасини олиб келиб қамашади. Сантягога қанақадир бир сотқин ўтиб кетган бўлади. “Шуни топиб бермасанг, мана шу турмада жасадинг чирийди”, дейди. Уларнинг ҳеч қанақанги алоқаси йўқ бу воқеага. Лекин ўша ерда она, кўкрагига сут келганда шунақа доду фарёд қиладиган саҳна бор эдики, мен соқчи бўлиб туриб чидолмасдим. Ўша ерда, турган жойимда ҳўнг-ҳўнг йиғлардим. Тўти опам шунақа, жуда катта юракли актриса эди.

Тўти опам оқ рўмолда кириб келганда театр ёниб кетарди. Худди қуёш нури кириб келганадай хурсан бўлардик. Тўти опам Ўзбек Миллий академик драма театрининг онаси эди. Жуда кўп ёш актёрлар, ёш актрисалар ундан сабоқ оларди. Қанақа муаммо бўлса Тўти Юсупова ақли билан, босиқлик билан маслаҳат берарди. Тўти опамнинг дуосини олган актрисалардан бири Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Лола Элтоева бўлади. Лола Элтоева онасига қарагандай қаради. Нечи йил касал бўлса ҳар куни –  икки кунда бир, уч кунда бир Тўти опамдан хабар олиб турган ҳам, Тўти опамнинг дуосини олган ҳам Лола Элтоева бўлади.

Жойлари жаннатдан бўлсин. Қарангки, ёмғир ёғиб турган эди, жаноза ўқилиб, тобутни кўтаришимиз билан Худонинг қудратидан ёмғир тинди. Қабристон оралаб бориб, жойига қўйгунимизча қуёш чиқди. Жойига қўйдик, тупроқ тортилди, Қуръон тиловатларни қилиб, қайтдик. Тўти опам яшаган уйда фотиҳа ўқиб, ўрнимиздан турганимиздан кейин яна ёмғир бошлади. Бу энди Оллоҳнинг, Яратган эгамнинг шу бандасига бўлган чексиз бир инояти, фазли-карами деб биламан.

Тўти опам, илоҳим жойларингиз жаннатдан бўлсин, борган ерингиз гулу райҳон ислари билан тўлсин...

Лола ЭЛТОЕВА, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист, шогирди

“Жаҳолат алангаси” видеофильмида онамнинг ролини Тўти опам ўйнайди, дейишганида жудаям қатттиқ ҳаяжонда бўлганман. Қанақа бўларкин, нима деркинлар, мени қабул қиладиларми, йўқми, деб ўйлаганман. Энди санъатга кириб келаётган, кичкина актриса бўлсам. Ҳам унда ўзимни актриса деб ҳисобламасдим. Биринчи ролни менга ишониб беришганидан хурсанд бўлиб кетганман. Ота-онам раҳматли ҳам хурсанд бўлишганди, Тўти опам ўйнарканлар, деганимда. Тўти опам билан ўша ерда, Наманганда сёмкада танишганман.

Ўша биринчи кўрганимда жуда қўрққанман, қанақа бўларкин, деб. Лекин ўзлари жуда камтар, жуда самимий, гапиришлари халққа бирлашиб кетадиган оддий инсон эканлар. Ўша биринчи кўргнимда халқ билан муомалаларини кўриб қойил қолганман.

Олдиларига келиб ўзимни таништарганимда, “Ҳм”, деб менга бошдан оёқ қараб чиқдилар-да, индамадилар. Шунақа қирралари бор эди. Индамай, сукут сақлаб қараб турардилар. Роль ижро этаётганимда, саҳналарда мени кузатиб юрарканлар. Нуриддин Қосимов режиссёрлигидаги Хуршид Дўстмуҳаммаднинг “Жаҳолат алангаси” видеофильмида Гулшод ролини ўйнаяпман, десам, “Билдим, билдим, қизим”, деганлар. Мени зимдан кузатиб юрарканлар, мен буни билмаганман, сезмаганман, чунки ўзимга ҳеч нарса айтмаганлар.

Бир жудаям кучли, эмоционал, дардли, бош қаҳрамоннинг ҳаётини остин-устун қилиб юборадиган саҳна бор эди. Ўша ерда югуриб келиб, “Онажон, онажон”, дейдиган жойи бор. Ўша саҳнанинг ўзида, ҳеч қандай репетициясиз, импривизация бўлиб рол ижро этганмиз. Мени уриб кетганлар, “Сен қиз мени шарманда қилдинг”, деб. Мен ўша ҳолатда бўлганим учун ўзимни йўқотиб қўймасдан, ўзимни ҳеч нарса бўлмагандай тутиб, тўғри ижро этиб кетганман.  “Бу қизни албатта бизнинг театрга олиб келаман мен. Бизнинг театрда ишлаши керак, ҳар томонлама бизнинг театрга мос экан, хос экан”, деган эканлар. Буни кейин менга раҳматли режиссёримиз Нуриддин ака Қосимов айтганлар. “Ҳали сенда янгиликлар, ҳаётингда катта ўзгаришлар бўлади, сени мана шу театрга лойиқ деб кетдилар”, дедилар.

Ўшанда, биринчи марта Тўти опам билан бирга партнёр сифатида, она-болани ижро этганмиз. Улар қанақа ич-ичларидан ҳис этишлари, ролни яшашлари, ўша нарсани ўзлариники қилиб олишлари – ҳамма-ҳаммасини кузатиб, ўрганишга ҳаракат қилардим. Жудаям катта мактаб бор эди уларда. Мен буни сезардим. Ҳар битта қадамларини кузатиб қарардим. Улар менга индамас эканлар, мен уларга ортиқча гап-сўз қилмаганман.

Ота-онам раҳматлини бериб қўйганимда жудаям ёмон қийналганман. Ҳозир шунақа ҳолатдаман...

Ҳақиқатдан ҳам дардга жудаям чидамли инсон эдилар. Бунақа дардни ҳамма ҳам кўтара олмайди. Шу томонларини, менимча, ҳамма шогирдлар кўриб, ўрганишяпти, ўзларига ибрат қилиб олишди. Уларга давлатимиз томонидан кўрсатилаётган ғамхўрлик, эътирофлар, эъзозда бўлишлари, Оллоҳга беадад шукур, ҳаммамизга насиб қилсин.

Тўти опажоним нафақат биз санъаткорларнинг, балки бутун Ўзбекистоннинг меҳридарё онаси эдилар..

Валихон УМАРОВ, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист, режиссёр

Тўти Юсупованинг актёрлик маҳорати ва инсоний томонларини бир-биридан ажратиб, алоҳида-алоҳида таърифлаб бўлмайди. У кишининг қандай инсонлиги ўйнаган ролларида яққол сезилиб туради. Тўти Юсупова катта санъаткорлар мактабини кўргани учун ҳам, ишига жуда масъулиятли эди.  Режиссёрнинг тажрибасига ёки ёшига қарамас эди... Чунки Тўти Юсупова профессионал эди, ўзидан талаб қилинган ролни моҳирона ижро этиб берарди. Мен Тўти опа билан 2003 йили Миллий театрда “Ўтган замон ҳангомалари” (Ғафур Ғулом асарлари асосида У.Азим инсценировкаси) спектаклида бирга ишлаганман. Тўти опага Буви роли берилган эди (Ғофур Ғуломнинг бувиси). У киши  репетицияларга ҳар доим вақтида келиб, жараённи жим кузатарди. Ўз ролининг ҳолат-характерини аниқ ҳис этиб, режиссёр қўйган вазифани аниқ бажарар эди. Кўплаб фильм, спектаклларда Она ролларини ижро қилган бўлса ҳам, ҳеч қайси роли бири-бирига ўхшамаган.

Менинг назаримда, Тўти опанинг роллари муваффақиятли чиқишига энг асосий сабаб табиатидаги кенглик, инсонийлик ҳислатлари эди. Саҳнада бўламиди, экрандами – ўйнаган ролларида ўзининг санъаткорлик иқтидори, бой ички дунёси сезилиб турар эди. Шунинг учун  Тўти опа яратган қаҳрамонлари одамнинг эсида қолади, қалбига, туйғуларига таъсир қилади.

Тўти Юсупова умри бўйи саҳнага хизмат қилди. У кишидан  ажойиб роллар ва яхши ном қолди. Тўти Юсупова ўзи ҳақида ёрқин хотира қолдирди... Тўти Юсупова кетгани йўқ, чиройли афсонага айланди, холос...

Дилфуза РАҲМАТУЛЛАЕВА, санъатшунослик фанлари доктори, профессор

Ўзбекистон халқ артисти Тўти Юсупова менинг хотирамда фарзандига меҳр билан боққан, нигоҳи мунис она қиёфасида қолдилар... Бошидан ҳамиша оппоқ рўмоли тушмаган миллат онаси қиёфаси... миллатга хос андиша, орият, меҳрли нигоҳ эгаси...

Актриса турли мавзу ва жанрлардаги спектаклларда ранг-баранг характердаги аёллар образини маҳорат билан ижро эта олди. У қаттиққўл, бағритош, сатанг аёлларни ҳам, меҳрибон, муштипар, мунис аёлларни ҳам бирдек маҳорат билан гавдалантира олди. “Қутлуғ қон”даги Нури, “Бой ила хизматчи”даги Хонзода, “Уфқ”даги Жаннат, “Холисхон”даги Мастура сатанг... Барчаси бирдек мукаммал образлар... Телевидение орқали бугун қайта-қайта намойиш этиладиган “Келинлар қўзғалони”даги Сотти образидаги қайнонага садоқатли, шу билан бирга чақимчи, иккиюзламачи келин образини ниҳоятда маҳорат билан ижро этилган қиёфаси...

Ҳаёт аяни қаттиқ синади. Фарзандларининг жонига оро бўлиш учун  энг оғир ишларни қилишдан ҳам оғринмади, зарур бўлганда ҳатто океанортига бориб ишлаб ҳам келди. Фарзандини ерга қўйганда, келинини қизидек кўриб, қайнона эмас, она бўлиб узатишга куч топди.

Айнан табиатан ато этилган мана шу куч унга турли қиёфалардаги, асосан, жабрдийда оналар қиёфаларини ишончли талқин этишига имкон яратди. Нафақат саҳнада, кинофильмларда, телавидениеда яратган образлари ҳақида ҳам шундай фикрларни айтиш мумкин.

Ёзяпман-у, “Абдуллажон” картинасидаги Холида кўз олдимга келяпти. Актриса яратган ушбу образ қалбида ғубори йўқ аёл тимсоли. Балки шунинг учундир, боланинг бегонаси ҳам йўқ унга. Ҳаммасига меҳри етади. Ёки телевидениеда яратган “Тоғлик куёв”даги Момони эсланг. Набирасини оқ ювиб, оқ тараган, ёмон ишу одамлардан айро сақлаб, меҳрла тарбиялаган меҳрибон буви.

Бугунги кундаги кўплаб аёл қизларимизга ибрат, ўрнак бўладиган ҳаёт йўли, ижод йўли, устозлик мартабаси бу актрисамизга хос эдики,  у қалбимизда шундай яшаб қолади.

Миллий саҳна санъатимиз яна бир катта ҳарфлар билан ёзиладиган ОНАни йўқотди...

Нодира МАҲМУДОВА, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист, актриса

Тўти онамиз жуда иродали аёл эдилар. Тақдир тақазоси билан кўп марта яқин инсонларини йўқотган бўлсалар ҳам, юриш туришларида, юз-кўзларида, муомалаларида ички туғёнларини билдирмасдилар, ўзларини ўта сокин тутардилар.

Айниқса, турмуш ўртоқлари Мирғиёс ака билан муносабатларига ҳаммамизнинг ҳавасимиз келарди. Ораларидаги талабалик даврида пайдо бўлган меҳру муҳаббатни шунча йиллар давомида асрай олишди, ҳаётнинг пасту баланд йўлларидаги қийинчиликларни сабру бардош билан, матонат билан биргаликда енгиб ўтишди. Бу кўпчиликка ҳақиқий мактаб, ўрнак бўла оладиган ҳислат эди! Тўти онамиз биз учун ҳақиқий ўзбек аёлининг чин тимсоли эдилар ва доим шундай бўлиб қолади.

Юлдуз Файзий, “Маданият ва маърифат” телеканали катта муҳаррири, журналист

Фаолиятим давомида қаҳрамони Ўзбекистон халқ артисти Тўти Юсупова бўлган қатор кўрсатувлар тайёрладим. Эсимда, 2013 йил “Келинлар қўзғалони” спектакли ҳақидаги “Бир асар тарихи” номли кўрсатувни тасвирга олиш ишларини бошладик. Сотти обрози учун ўзи топилмалар қилгани, кўйлакларини ўзлари тикиб, зиракларигача ясаганларини айтиб берган эдилар. Эллик йилдан зиёдроқ қўшимча касб, тикувчилик ҳам қилганлар. Кейинчалик “Уйга қайтиб...” кўрсатувимга таклиф қилдим. “Опажон, юринг қадрдон юртга бир бориб келайлик”, десам, “Қизим, озгина бетобман, соғайиб олай, Самарқандга албатта борамиз, уйим шаҳарга яқин”, деган эдилар. У вақтлар турмуш ўртоқлари Мирғиёс ака ҳаёт, уларни таниган борки, бу жуфтликка ҳавас қилишарди.

Сўнгги кўрсатувимизни тасвирга олиш осон бўлмади. Яъни, 8 ой кутдик. Бетобликлари туфайли экранлардан анча узоқлашиб қолган эдилар. Қизларидек бўлиб қолган севимли шогирдлари, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Лола Элтоева кўрсатув тасвирга олинишида яқиндан ёрдам бердилар. Уч кун давомида Тўти Юсупова билан суҳбатлашдик. Уларнинг театрга келганда қувонганлари, шогирдлари, саҳнадошлари билан кўришганда айтган дуолари ва ҳаётий иқрорлари ҳар қандай инсоннинг юрагини тўлқинлантириб юборади. Эфирдан сўнг Лола опам билан у-бу кўтариб уйларига бордик. Дастурхондаги кўк бичаг ва сумалакдангина тотиндилар. “Янгилик-да, шукур”, деб хурсанд бўлганлари кечагидек кўз олдимда.

Ўша куни узоқ суҳбатлашдик. Гап орасида Самарқандга бориб, бир вақтлар ният қилиб қўйган режаларимизни амалга оширмоқчи бўлдик. “Ота-онамни зиёрат қилмоқчиман, Самарақандга боргим келяпти”, дедилар. Кунлар исишини кутишга келишдик. Кунлар ҳам исир, аммо Тўти Юсупова энди орамизда йўқ... Самарқанд, яна бир фарзандингдан айрилдинг... Ўзбек санъатининг яна бир чинори қулади.

“Орқамда қолинглар, элда азиз бўлинглар. Ҳаммаси яхши, ҳаммаси яхши бўлади. Умринглар узоқ бўлсин” – шу гаплар Тўти Юсупова билан бўлган сўнгги суҳбатимиз ва менга берган охирги дуолари бўлди...

Ўзлари айтгандек орқаларида қолдик, мухлислари, яқинлари улар учун дуода. Жойлари жаннатдан, охиратлари обод бўлсин.

Зулфиқор МУСОҚОВ, режиссёр ва кинодраматург

Яна бир юрагимдаги битмайдиган яра... Алвидо, Опа...

Афсуски, санъатда раҳматли бўлган сафдошларимнинг сони кўпчиликни ташкил этяпти...

Илтимос, ҳаёт санъаткорлар, ўзларингизни эҳтиёт қилинг...

“Ҳаммаси худди режиссёр томонидан тузилган бир ҳаёт экан. Буни мен энди-энди биламан, у пайтлар билмас эдим. Мен ўтган ҳаётимдан ҳеч қачон армон қилмаганман” – бу гаплар Ўзбекистон халқ артисти Тўти Юсупованинг ўз ҳаёти ҳақидаги иқрорларидан эди.

Наргиза ОДИНАЕВА

oyina.uz