Сершовқин шаҳар ичра, оддийгина осмон остида, мўъжаз бир кулбада, бозорда сотиладиган бир эн мато узра мукаммал гўзаллик, тирилган тарих яшаётганига ишонгинг келмайди. Шу мўъжаз кулбада оддийгина ҳаёт мўъжизага айланган. Оддий матодан тарих сенга боқа бошлайди. Ҳали деворга осилмаган картинадаги ранглар композицияси нигоҳингни ўзига михлайди. Оддийгина осмон ости мўъжизаларга тўла эканига қайта амин бўласан...

Дунёда натюрмортлар кўп. Машҳур натюрмортчи рассомлар ҳам кўп – Г. Вилям, Класслардан тортиб то Мелниковгача... Машҳур натюрмортлар кўп – “Гул билан натюрморт”, “Қорағат натюрморти”, “Қуён билан натюрморт” ва хакозо. Томошабин сифатида “Кўйлак устидаги натюрморт” (Варахша ёди)га қарарканман ўзбек рассомларининг дунё рассомлари билан бир тарозида тура олишига шубҳа қилмадим. Бу менинг фикрим, албатта, ҳамма санъатни даражасидан келиб чиқиб тушунади. Чунки санъат деганда бизда фақат ашулачини тушуниш, жамиятдаги кўр-кўроналик, бу жараённи кўра билишга йўл қўймайди баъзан.

Мактабда расм дарсларида ҳам натюрморт ўтилган. Жонсиз, оддий деталлар ифодаси, турли кўзалар, мевалар... Кейингиси эса рўзғор буюмлари, камдан -кам жониворлар натюрморти бўларди. Ўша оддийликдан мўъжиза яратиш эса чин мусаввирнинг истеъдоди. Бизнинг турк элларимизда қадимдан миниатюра, китоб миниатюраси, ҳошия, наққошлик, панно, деворларга фреска чизиш орқали ранглар билан гаплашиб келинган. Ранглар таълимоти оташпарастлик, шаманизм, тангричилик каби қадимий динлар орқали юққан. Ҳайратлар чизишга ундаган...

Натюрморт ўрта аср Голландиясида юзага қалққан эса-да, Италия, Германия, Франция рассомларида ривожланди. Ўзбек рассомчилигида рангтасвирнинг бу йўналишини йигирманчи асрда чўққига кўтарган мусаввир эса Рўзи Чориев бўлди.

***

Рассом Анвар Бобоқуловнинг “Варахша ёди” картинасида энг аввал қизил ранглар уйғунлигидаги анорлар яққол кўзга ташланади. Лали тўла Шеробод анорларининг боши, тожи осмонга қараган. Ичи номаълум, қалин пўст. Эътиборингизни эса мис човгун остидаги боши қуйи солинган биргина анор, ўзимизни қадимий туятиш анори тортади. Ичи шаффофдек кўриниб турибди. Мағзи тўқ. Бор-будини, бор ширасини ичидаги доналарга берган каби. Сўнгра қизил ранглар композицияси сизни стол устига ёзилган ўзбек элатининг миллий, қадимги кўйлагига бошлайди. Бир қарашда кўйлак каштадек кўринади. Синчиклаб қарасангизгина, кашта эмаслигига амин бўласиз – унга хос ҳошия ва попук чизмалари йўқ. Кўйлакнинг чап енгига кўзингиз тушгач, оддийгина осмонга термилиб ётган мўъжизавий хилқат – аёлни кўрасиз. Қадимги турк аёли. Тирикчилик ташвишига кўмилиб қолган ҳаётингиз-у ўлиб бўлган туйғуларингизни қўққис уйғотади кўйлакнинг алоҳида кесими бўлган аёлнинг чап енги.

Мусаввир мўйқалам билан илк чизиқни торта бошлаганда шу кесимларни тортган, асар якуни эса номаълум бўлган. Хаёлда пишгач, ранглар куйлай бошлагач эскиз мато узра эмас, юрак узра ўтади. Юракдаги қон томир чизиқларига уйқашиб ўтади. Сўнгра композицион ечим танланган. Ва боя куй бўлиб оқаётган ранглардан қизил ранг аёл кўйлагига уйқаш ҳолда яққол устуворлик қилиб мусаввир хаёлида кечган. Бу ҳақида рассом нима дейди менга номаълум. Эҳтимол, илҳом жараёни бошқача кечгандир бу биргина унинг ўзига маълум. Мен оддий томошабин, томошабин бўлганда ҳам ижодкор кўрувчи сифатида расмни талқин қиляпман.

“Кўйлак устидаги натюрморт” (Варахша ёди)  сурати

Рассом эҳтиёткорлик билан ишламаган, эҳтиёткорлик бегона унга. Мўйқаламнинг ўзи мусаввирни етаклаб юргандек, ҳар бир буюм алоҳида-алоҳида аниқлаштириб чизиб олинмагандай, ҳар бир буюм картинада яратилгандек... Мусаввир "холст" қаршисида расм чизгану, аммо нигоҳи олисдан картинани кўриб тургандек. Бутун бир картинани колористик яхлитликка олиб келган қизил ранг тирикликка уйқашиб бораверади. Мусаввир палитраси бўёқ танловига тўлиқ жавоб берган. Қизил рангнинг юмшоқ ва зич танлови колорит имкониятларини янада кенгайтирган. Қизил рангнинг иссиқ "тон"и бош майдонга чиқарилган. Кўйлакдаги турнага – “бахт қуши” га ўхшаш нақшлар этакдаги нақшдан узмалар бўлиб, этакдан бўйин қисмга қараб кетилган. Картина яралишига туртки бўлган кўйлак ҳайратлар дунёсига олиб кетадиган илк буюмлардан бири. Қадимий Варахшага етаклайдиган кўприк. Суратдаги мевалар – беҳи ва анор композицияси бугунги давр, човгумга бориб қадимийлашади, кўйлакка етиб яна юз-икки юз йил тарих қаърига сингади ва девордаги қадимий Варахша тасвирлари билан уйғунлашиб кетади. Варахша тарих қаъридан хира кўринади.

Рассом тасаввури шу даражада чегарасиз ва тийиқсизки ҳайратдан ёқа ушлайсиз. Варахша тасвиридаги малика ўз-ўзидан жонланади. Икки йўлбарс билан жанг қилаётгани фил устидаги қадимий турк маликаси натюрмортдан чиқиб кела бошлайди. Бу қадим тупроқда ҳукм сурган бухорхудотлар томон етаклаб боради. Ундан ўтиб милоддан аввалги II-IV асрларга ўтиб борасиз. Қадимий Варахша деворий тасвирларида аёл бошли қадимий бахт қуши тасвирлари ҳам борлиги беихтиёр хаёлингизга келиб, кўзингизни яна кўйлак нақшидаги “турна”ларга қаратасиз. Агар картинага юз метрлар олисдан назар ташласангиз, тасвирлар сизга кўринмайди-ю, картинани ўзи чўғдай, оловдай кўзга ташланади. Хаёлингизга бухорхудотларнинг оташгоҳлари, ёниб турган “азархурро” – муқаддас олов келади. Қадимий Варахшаликларнинг сўнмаган олови шу картинада турганига ишонасиз.

Расмда қизил ранг бежиз яққол бош майдонга олиб чиқилмаган. Анор учун ҳам, кўйлак учун ҳам эмас. Буни илҳом жараёнига олиб чиққан нарса қадимий Варахша саройининг махсус қизил хонаси ва қизил йўлаги бўлган. Рассом буни билиб ё билмай чизгандир, аммо қизил рангли девор фрескаларидан хабардор бўлгани аниқ. Албатта, ҳар бир рассомнинг истеъдоди ўзига маълум, қўлидан нима келишини ҳис қилади. Варахша тасвирига қадимий нақшли, каштали кўйлак ўз-ўзидан олиб кирилмаган. Қадимий Варахша деворларида ганчкор нақшли тасвирлар безаклари сақланиб қолган. Йигирманчи аср ўрталарида археологлар қазилмалари орқали топилган. Гириҳли, ислимий девор парчалари эса кўйлакдаги узилган нақшларга уйқашиб кетади. Рассом тарих ғилдирагидан усталик билан фойдалана олган.

Милоддан аввалги асрларда юзага келган Варахша салтанати милодий IV асрларда тугатилгач, орадан юз йил ўтиб бухорхудотларнинг ҳукмдорлари салтанатни қайта тиклайди. Варахша қалъасини янгича услубда қурдириб, қароргоҳга айлантиради. Девор сувоқларида қизил тупроқдан фойдаланган бўлса, деворнинг безакли суратлари учун ҳам қизил рангдан кўпроқ фойдаланади. Буни усталик билан картинага кўчирган рассом бухорхудотлар қалъасини тасаввурда жонлантириб, кўйлак устида алоҳида хатжилдга солиб сизга тутади.

Кўйлак устидаги натюрмортда мис човгум, мисранг сув идиш ҳам “кўз полотноси” мактаби билан қаралса, бу ерга ўз-ўзидан қўйилмаганига амин бўласиз. Идиш ўрнида сават ё пичоқ бўлиши мумкин эди. Аммо, аслида бундай бўлиши мумкинмас. Варахша ҳудуди ва унинг атрофи ўн иккита канал билан суғорилиб, аркдан киришда доим сув сақланган. Булар табиий сув йўллари эмас, инсон қўли меҳнати билан бунёд бўлган. Сув идишнинг рамзи энди аёнлашгандир...

Анор ва беҳи композициясида эса улар ўрнига тарвуз ё узум қўйиб бўлмасди. Юртимизга араблар бостириб келгунча бизда маданият ўта юқори даражада бўлганини фақатгина археологик қазилмаларгина исботлай олади. Бошқа барча манбаларни араб босқинчилари йўқ қилган, рассомидан тортиб олимларимизгача қиличдан ўткарилган. Барчамизга маълумки ота-боболаримизнинг аксарияти деярли оташпарастлик динида бўлган. Варахша ҳудуди эса тўлиқ оташпарастлик динида бўлган. Оташпарастларда олов муқаддас унсур саналади. Барча ранглардан ажралиб турган беҳи ранги оловни яққол ифодалайди, анор ранги билан уйқашиб чўғ устидаги оловдай кўринади.

Шунингдек, анор ва беҳи ўзимизнинг қадимий меваларимиз ҳисобланади. Наврўзгача фақатгина шу меваларни сақлай олишган аждодларимиз. Кашо варзон (деҳқонлар)нинг янги йили – Наврўз байрами Варахша ҳудудида энг катта байрам ҳисобланган. Байрамда асралган мевалар тортиқ қилинган, катта гулханлар ёқилган. Варахша ҳудудидан Хоразм, Бомиён томонларга ўтадиган карвонларга егуликлар ҳадя қилинган. Ушбу мевалар ҳам сизга ҳадядай, картинадан чиқиб турибди.

Рангларни мослаштириш рассом зеҳни ва идрокига боғлиқ. Натурада ранглар эса тон билан узвий боғлиқ. Ранглардан мўъжиза яратиш эса истеъдодга боғлиқ. Картинадаги рефлексларга қарар экансиз, тасвир рангдан-рангга жуда енгил кўчганини ҳис қиласиз. Ранглар кўзингизни қийнамайди. Рассомлар одатда натюрмортни жонлантириш учун, картинани жимжимадор, жозибали қилиш учун унга нур йўналтиради. Бу нур томошабин завқини оширишга ҳам хизмат қилади. Бу картинада йўналтирилмаган нур эса тарихни жонлантирган. Рассом картинани ҳам, мухлисни ҳам, ҳеч нимани ўйламай чизган. Асл асар шундай яралади.

Натюрмортнинг асосий вазифаси буюмларнинг умумий ғоя атрофида бирлашиши. Бундаги анор, беҳи, лали, кўйлак, човгум ва картина ичидаги алоҳида чизма “конверт”даги арк тасвири: “варақча” эса Варахша атрофида бирлашиб, кўзингиз олдидан тарихий бир китобни варақлаб берган. Акварелда қора рангли бўёқни сув билан аралаштирганми ё кулранг бўёқнинг ўзидан фойдаланганми, деган оддий саволларга ҳам жавоб излаб қоласиз картина ичидаги “картина”: арк тасвирини кўриб... Ўша тасвир орқали ушбу картинага нуқта қўйилган. Ечим ўша ерда кўринади. Йўқотилган салтанатни тикласа бўлади дегандек бу нуқта.

Картинани томоша қиларкансан, сершовқин шаҳар ичра, оддийгина осмон остида, мўъжаз бир кулбада, бозорда сотиладиган бир эн мато узра мукаммал гўзаллик, тирилган тарих яшаётганига ишонгинг келмайди. Шу мўъжаз кулбада оддийгина ҳаёт мўъжизага айланган. Оддийгина шу ҳаётга тарих тирилиб ҳамнафас бўлганини ҳис қиласан. Оддий матодан тарих сенга боқа бошлайди. Ҳали деворга осилмаган картина орқали ранглар композицияси нигоҳингни ўзига михлайди. Оддийгина осмон ости мўъжизаларга тўла эканига қайта амин бўласан...

Талант БЕК