Икки мингинчи йилнинг кузи... Ўша кезлар биринчи ўзбек профессионал театр режиссёри Маннон Уйғур номи берилган Тошкент давлат Санъат институтининг Юнус Ражабий кўчасидаги 77-уйда жойлашган биносида ўзгача ҳаёт қайнар, бегона кимса шаҳри азимнинг суронларидан айри, ўзига хос ижодий муҳит ҳукмрон бу масканга келиб қолса ҳайратда қолиши табиий эди. Камина, мактабни битириб келган ўспирин ҳам, босқичма-босқич имтиҳон топширар эканман, манзилда адашдим-ов, деган иштибоҳга борганим рост. Театрга бўлган муҳаббат жуфтакни ростлаб қолишимга йўл қўймаган.

Ўша йили режиссёрлик гуруҳидан имтиҳонни Ўзбекистон халқ артисти, профессор Анатолий Қобулов олган эди. Суҳбат чоғи у киши менга кутилмаган савол берди: “Ўғлим, жуда ёш экансиз, тўрт-беш йилда битирсангиз... йигирма яшар режиссёрни қаерда кўргансиз? Масалан, мен бунақасини билмайман...” “Мана, биз бўламиз-да!” дея катта кетиб, гапни чўрт кесдик. Очиғи, санъат институти биринчи курс талабаларига теккан касал бу. Битирар чоғи эса ҳеч ким эмаслигини англаб, кибр-ҳаводан асар ҳам қолмайди, ичдаги пуфак ёрилади ва ҳақиқий меҳнатга, усталар таъбири билан айтганда, “чанг ютиш”га сафарбар бўлади. Айниқса, каминанинг курсдошлари орасида истеъдод соҳиблари талайгина эди: бири вилоят театрида спектакль қўйган, бири МХТда тажриба орттирган, бири олти йил имтиҳон топшириб, еттинчи йилигина омади чопган, бошқа бири ҳуқуқшуносликка ҳавас қўйган-у, машҳур режиссёрнинг сулоласи меросхўрсиз қолиши хавфи туғилгач, бизнинг сафимизга кирган, яна бошқаси “ойдан тушган”. Хуллас, ораларида мактабдан тўппа-тўғри институтга келгани – фақат мен.

Ўқишни бошлаганимизга уч ойдан ошдики, гуруҳимизнинг бадиий раҳбари йўқ эди. Қобулов домланинг актёрлик ва режиссёрлик курслари бўлгани учун бизга вақт ажрата олмас экан. Маҳорат дарсларига домлалар галма-галдан кириб турди. Ўша кезлар сезмаган бўлсак-да, қандайин санъат дарғалари билан учрашганимизни энди-энди биляпмиз. Уларнинг кўпи бугун орамизда йўқ. Улуғ кинорежиссёр, собиқ Иттифоқ халқ артисти, профессор Шуҳрат Аббосовнинг сабоқларини тингладик. Бироқ менга малол келадигани – уч соатдан ортиқ чўзиладиган дарслар нуқул рус тилида ўтиларди. Гуруҳдош валламатларнинг бари русча тушунади ёки ўзини тушунган кўрсатади. Устоз дастлабки дарсдаёқ огоҳлантирган эди: “Режиссура – профессия русскоязычная!”. Илож қанча, русча бўлса русча-да... Устознинг майин овози мени аллалайди. “Разбудите пацана!” деган хитобдан уйғонаман. “Онасининг эркаси, бир кепқопсиз-да!..” дея домла қўқонча оҳангда кесатади.

Шундай кунларнинг бирида Драма ва кино санъати кафедраси мудири, халқ артисти, профессор Турғун Азизов устахонамизга бир кишини бошлаб кирди. Тўлқинсимон тимқора сочлари орқага таралган, ноёб жинси шиму чарм камзули ўзига ниҳоятда ярашган, елкасига қора сумка илган аломат бир инсон. Турғун Турсунович гапни олисдан бошлади, бу киши кўп йиллар Фарғона рус театри, Сирдарё вилоят мусиқали театри бош режиссёри бўлиб ишлагани, шу гуруҳга раҳбарлик қилишга базўр кўндирганию унинг педагог ва режиссёр сифатида катта тажрибага эга эканини таърифлаб, таништирувни бундай якунлади: Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Валихон Умаров!

Устоз билан илк учрашувимиз шу зайл кечган. Турғун Азизов хонани тарк этиши билан Валижон аканинг илк жумласи бундай бўлди: “Так, ребята...”

Беихтиёр пешанамга шапатиладим: эҳ, бу ёғи неча пулдан тушди?!

* * *

...1998 йилнинг баҳор ойлари Миллий театрда Абдулҳамид Чўлпон таваллудининг 100 йиллигига бағишланган янги спектакль саҳналаштирилганини эшитдиму шуни томоша қилиш истаги ҳеч тинчлик бермай қўйди. Адабиёт ва санъатга ихтисослашган мактаб ўқувчиси эдим, ахир. Бунинг устига, гап Чўлпон ҳақида кетаётир... Театрга томоша бошланишидан олдин етиб бордим. Одатда бу даргоҳга ўқитувчиларимиз тез-тез олиб келарди. Баъзан ёлғиз ўзим келиб, чиптасиз кирган пайтларим ҳам бўлган. Бу гал ундай бўлмади. Янги спектакль, премьераси яқинда ўтган, томошабин кўп бўлса керак, деган ўй билан томоша залига кирдим, чиптада кўрсатилган ўриндиққа бориб ўтирдим. Залда мендан бошқа беш-олти киши бор, холос. Спектакль бошланишига бир неча дақиқа қолганда назоратчи аёл томошабинлар ўн икки нафарга етмаса томоша қолдирилиши ҳақида огоҳлантирди. Учинчи қўнғироқ чалинди ҳамки, бошқа томошабин келмади. Ҳафсалам пир бўлиб ўрнимдан турдим. Мухлислардан бири назоратчи аёлга яна ўн дақиқа кутайлик, дея илтимос қилди. Раҳбариятдан сўрай-чи, дея ортига ўгирилган аёл “Замминистр саҳнага чиқмоқчи бўлиб турибди-ю, одам келмаганини қаранг”, деди ўзига ўзи. Кетишга чоғланиб турганимда зал эшигининг иккала тавақаси ланг очилиб, маъмур ўн беш-йигирма чоғли томошабинни бошлаб кирди. Педагоглар малакасини ошириш институти тингловчилари экан. Хайрият, деганча ўриндиққа жойлашдим. Чироқлар ўчирилиб, парда олдида Ўзбекистон халқ артисти Муҳаммадали Абдуқундузов шам ушлаганча Чўлпон қиёфасида пайдо бўлди. Унинг “Адабиёт яшаса – миллат яшар” дея бошланувчи монологидан кейин парда кўтарилди. Саҳнада ажиб бир муҳит намоён бўлди. Бу муҳит бизни саҳнага олиб чиқдими ёки томоша залига тушиб бизни қуршаб олдими, айтолмайман. Бу рассом маҳоратимиди ёки бастакор, ё чироқ устасинингми, бу ҳақда ҳам бир нима демоғим қийин. Лекин мен ўша лаҳзалар томоша залида эмас, балки Чўлпоннинг Тошкентдаги ҳовлисида эдим гўё. Спектакль сўнгида янграган ўқ овози мени ларзага солди. Чироқлар ёнгачгина томоша залига қайтганимни ҳис қилдим. Театр мухлиси сифатида доим спектакллар томоша қилиб юрадиган ўспирин руҳиятида гўё “Мана, театр дегани қандай бўлади!” деган овоз акс садо берди. Театрдан гарангсиб чиқарканман, режиссёри ким экан дея кўримсизгина афиша ёнига бордим. “Муаллиф: Усмон Азим. Саҳналаштирувчи режиссёр: Валихон Умаров”.

Устоз билан ғойибона танишувимиз ана шундай кечган эди.

* * *

Валихон Мирвосилович драма режиссёрлиги курсига бадиий раҳбар бўлиб келганида қишки имтиҳонларга оз фурсат қолган эди. Даставвал кузатувлар, этюдлар бўйича вазифа берди. Асосий талаб “ҳаракатлантирувчи сўз” ҳамда “табиий сукунат”ни акс эттиришимиз лозим. “Таъзия” этюди саҳналаштирилаётир – жараённинг ўзи табиий сукунатни талаб қилади. Бутун гуруҳ қатнашадиган бўлди. Мен яна жамоага бегоналашдим, сабаби – бу ҳолатга кўниколмадим. Боз устига, гуруҳдошим саҳнада мусибатни расмана бошидан кечиргандек йиғлаб, “отаси вафоти”дан ўксиб таъзия қабул қилмоқда. Ҳарчанд уринмайин, кулгидан ўзимни тиёлмайман. “Она сути оғзидан кетмаган гўдак, юрибсан-да эркаланиб, туш саҳнадан!” деган танбеҳ эшитдим. Табиийки, бу “сийлов” рус тилида янгради.

Гуруҳимиз устоз бошчилигида тахминан икки ҳафта актёрлик маҳоратидан имтиҳонга тайёрланди. Изоҳ тариқасида айтиб кетай: режиссёрлик бўлими талабалари уч йил актёрлик маҳоратини эгаллаб, диплом спектаклида роль ўйнаб, кейин режиссура сабоқларига ўтади.

Имтиҳонга қайтсак, камина кўп ҳам имтиҳон дастурига аралашмай, устоз ёнида ташкилотчилик, аниқроғи, “дастурхончилик” билан машғул бўлдим. Имтиҳондан кафедрамизнинг казо-казо домлалари кўтаринки кайфиятда чиқди. Ора-орада, “Это же Валихон!”, “Просто прелесть!”, ҳаттоки “Шедевр!” деган хитобларни ҳам эшитдим. Биров эътибор бермаса-да, ўзимча талтаяман: “Бизнинг домла-да!” Шунча мақтовлардан кейин муҳокамада сўнгсўз олган мўйловдор домла “Сиз ҳаммани лақиллатиб, профессионализм қоидасини буздингиз!” деса бўладими! Кескин янграган бу айбловдан ҳамма ҳайрон. Мўйловдор домла биринчи босқичда талабалар предметсиз ишлашни ўрганиши лозимлиги, ҳозирдан саҳнада роль ўйнаш тартиб-таомилга зидлигини даъво қилди. Шунда устоз “Агар актёрларни ўқитганимда шундай йўл тутардим. Булар режиссёр, улар энг аввало саҳнада ўзини топа билиши керак”, деди босиқлик билан... (Устоз билан Мўйловдор домла ўртасидаги зиддият биз институтни тамомлагандан кейин ҳам давом этди. Устоз басма-бас муваффақиятли курслар чиқарди, ўнлаб спектакллар саҳналаштирди. Мўйловдорни эса онда-сонда кўриб тураман, ҳалиям институтда ёппасига ҳаммани Станиславский системасига хиёнатда айблаб юради. На илож, режиссура қарама-қаршиликни хуш кўради.)

Кейинги семестрга таътилдан қайтганда камина аудиторияга виқор билан кирдим: худди устоз каби жинси шим, чарм куртка кийиб олганман, сумкани елкага илиб, қуюқ ўсган қўнғироқ сочимни орқага тараганман... Шундай қилсам катта режиссёр бўламан, деб ўйлагандирман-да.

* * *

“Режиссёр жасоратли бўлиши шарт. Унинг жасорати – принципида, тўғри деб билган ғояларига бошқаларни ишонтира олишида! Ҳақман десанг-у, биров сенга ишонмаса ёки шубҳа билдирса, демак, қаердадир хато қиляпсан...” Бу – устознинг бизга берган ўгитларидан бири. Устоз гуруҳимизнинг ҳар бир аъзосига феъл-атворига қараб муомала қиларди. Мен гуруҳда энг ёши кичиги бўлганим учун баъзан эркалаб қўяр, аммо барчага бирдек меҳр кўрсатар эди. “Бизнинг касбда институтни тугатдинг – бўлди, деган гап йўқ. Диплом олдинг – режиссёр бўлиб қолмайсан. Умрбод устоз-шогирд муносабати сақланиб қолади, доимий алоқа, ижодий маслаҳатлашувлар давом этади” деганида у нечоғли ҳақ экан! Ҳозир ҳам йўлдош сайёралар каби айланиб, у кишининг атрофидан кетолмаймиз.

Дарвоқе, режиссёр жасоратидан сўз очдим. Институтни тамомлагунимга қадар устоз кўплаб театрларда спектакль саҳналаштирди. 2002 йилдан Ўзбек Миллий академик драма театрига бош режиссёр этиб тайинланди. Шу жараёнларда деярли доим ёнида бўлиб кўп сабоқлар олганман. Муқимий театрида “Алпомишнинг қайтиши”, Миллий театрда “Бир қадам йўл”, “Ўтган замон ҳангомалари”, “Адибнинг умри”, “Аёлғу”, “Дарахтлар тик туриб жон беради” каби ўнлаб асарлар яратилди. Бугун ҳеч истиҳоласиз айтиш керакки, номи зикр этилган спектаклларнинг ҳар бири ўзбек театр санъати тарихида катта ҳодиса бўлган. Йигирма йиллик кузатишларимга таяниб айта оламанки, театршунослигимиз асосий тадқиқот объекти сифатида айнан шу асарларни ўрганаётир.

* * *

2002 йилнинг ёзи. Усмон Азим қаламига мансуб “Бир қадам йўл” асарининг жамоатчилик кўриги бўляпти. Муҳокамада инобатли идоралардан каттаконлар қатнашмоқда. Мўйсафид театршунослар спектаклни маъқул деб турибди. Сиёсий арбобларга эса мавзу ҳассос, нозик туюлди. Машваратни бошқараётган амалдор домламиз вазиятни юмшатиб, ижодкорларни спектакль талқини хусусида ўйлаб кўришга кўндирди. Шу тариқа кетма-кет олтита кўрик ўтказилди. Сўнггиси ёпиқ ҳолда кечди: театрнинг ҳукумат аъзолари учун ажратилган хонасида кескин руҳда муҳокама бошланди. Муаллиф жиғибийрон бўлиб, билдирилган таклифларни инкор этди. Асабий ҳолатни юмшатиш учун гўё танаффус эълон қилинди, бир амалдор ёзувчи акамиз Усмон Азимга тоза ҳавога чиқиб келишни таклиф қилди. Валихон ака ёлғиз қолиши билан бутун бошли саҳна кўриниши, қалтис саналган диалогларни қисқартириш талаби қўйилди. Устоз агар суҳбат шу оҳангда давом этса, хонани тарк этаман, спектакль шу ҳолида қабул қилинса қилинди, мен унга бошқа ўзгартириш киритмайман, деди шартта кесиб. Бугун бу воқеани кулибгина, “Шунга шунчами?” деб эслаш мумкиндир, аммо йигирма йил аввал бундай қатъият билан иш тутиш тасаввурга сиғмас оқибатларга дучор қилиши ҳеч гап эмас эди. Амалдорлар иложсиз қолди, чунки театр арбоблари, мутахассислар олдинги кўрикларда спектакль томошабинга кўрсатилсин, дея тавсия берган. Маданият вазири вазифасини бажарувчи катта санъаткор ҳам “Ҳеч қандай сиёсий хато кўрмаяпман”, деди ғудраниб. Билдирилган мулоҳазалар инобатга олиниб, “Томошабинга кўрсатиш мумкин” деган мазмунда мужмал баённома тузилди. Дарвоқе, шу муҳокамани мўъжазгина камерада ўзим тасвирга олган эдим.

Орадан бир йилча ўтди. Ғафур Ғулом таваллудининг 100 йиллиги муносабати билан адиб асарлари асосида Усмон Азим ёзган “Ўтган замон ҳангомалари” комедиясининг якуний тайёргарлиги, яъни “прогон”и кетаётган эди. Хизр қиёфасидаги подшо “Шоҳлар – Худонинг ердаги сояси, уларнинг ҳақига дуо қиласизми?” дея сўрайди, шунда Ҳасан Кайфий “Соядан нимадир умидвор бўлган одамнинг ўзи аҳмоқ”, деб жавоб қайтаради. Танаффус чоғи подшо роли ижрочиси, халқ артисти Эркин Комилов устознинг ёнига келиб, “Валихон, ростдан шу спектаклни топшира оламизми?” деб сўради. Саросимали бу саволга Валихон ака кулиб, Ҳасан Кайфийдан иқтибос келтириб жавоб қайтарди: “Ақл билан меҳнат саломат бўлса бас”! “Деворнинг қулоғи”дан эҳтиёт бўладиган замонлар эди-да. Қарангки, шу спектакль узоқ йиллар Миллий театр репертуаридан мустаҳкам ўрин эгаллади. Мен ана шунда режиссёр жасорати нима эканини тушунганман.

* * *

Драматург ва режиссёр ҳамкорлиги, дўстлиги, бир ёқадан бош чиқариши деганга ўхшаш таъриф-тавсифларни эшитсангиз, асло ишонманг, сафсата бари! Икковлон дўст бўлиб бир дастурхон бошига келдими, билингки, натижа расво бўлади. Бу борада ҳам устоз тажрибаларидан мисол келтираман.

Ойбек таваллудининг 100 йиллиги кенг нишонланадиган бўлди. Миллий театр, таомилга кўра, юбилей кечаси янги саҳна асари билан томошабинни хушнуд этмоғи лозим эди. Драма ёзиш Усмон Азимнинг, саҳналаштириш Валихон Умаровнинг чекига тушди. Бир ёқда Усмон ака сюжетга хамиртуруш қидирмоқда, бошқа томонда Валижон ака спектаклнинг умумий композицияси ҳақида бош қотирмоқда. Театр бош рассоми Бахтиёр Тўраев ҳам саҳна кўринишининг бир нечта вариантини яратаётир. Бир-икки актёр Ойбек домла ролини ўйнайман деб олд сочини жингалак қилиб, дўппи кийганча “Наъматак” шеърини ўқиб юрибди. Хуллас, иш авжида. Усмон Азим оз фурсатда манбаларни ўрганиб, илк қораламани тақдим этди. Вақт тиғиз эмасми, театр бадиий кенгаши ҳам ишни тезлатиш учун асарни қабул қилиб, “ишлаб чиқариш”га туширди. Асосий балогардон – муаллиф билан режиссёр! Атрофда маслаҳатгўйлар ҳам бор. Барига кўз-қулоқ бўлиб юрган эдим-у, андак ғофил қолибман. Бир вақт Усмон ака бош режиссёр хонасидан асабий чиқиб келдию нигоҳларини менга қадади:

– Менга қара, Жўра, (мен шундоғам у кишидан кўз узмай турибман) шу устозинг умрида пьеса ўқиганми, драматургияни тушунадими? (Очиғи, ўттиз йиллик режиссёрга нисбатан бу расмана ҳақорат эди.) Нуқул матнда диалоглар катта, воқеа йўқ, дегани деган. Ўзи эга билан кесимнинг фарқига бормайди-ю, менинг диалогларимдан қусур топганига ўлайми! Бўлди, бас! Мен энди бармоғим учини ҳам қимирлатмайман. Шуни ўзи сен қўйсанг бўлмайдими-а, ҳарҳолда адабиётни унча-мунча тушунасан...

Ўлай агар, шу чоққача эга-кесимни фарқлаб спектакль қўйган бирорта режиссёр борлигини эшитмаганман. Боз устига, бу жараёнда мен чой-пой дамлаб, дастёрлик қилиб юрган бўлсам! Нима ҳам дердим, сукут сақладим.

Усмон ака шу “темпо-ритм”ни бузмай шитоб билан ташқари чиқиб кетди. Мен эса Валихон аканинг хонасига ошиқдим. Бу ёқда устоз ҳам жиғибийрон бўлиб, кимга “ёрилиш”ни билмай турган экан.

– Усмон аканггаям ҳайронман, кечаси билан тунчироқ ёқиб ёзиб чиқибди. Жонли воқеа йўқ, диалогларни эшитган томошабин ухлаб қолади, интригани-ку гапирмаса ҳам бўлади. Айтсанг – тушунмайди. Жўра, кел, шу асарни мен саҳналаштирмай қўяқолай...

Лом-мим деёлмай нигоҳим билан сўрадим: “Бошқа ким саҳналаштиради?” Жавоб бўлмади.

Икки кундан кейин адабиётшунос Шуҳрат Ризаев ёзган тақризни олиб келиб икки устозга ўқиб бердим. Домланинг таҳлили, жўяли маслаҳатлари иш берди шекилли, кейинги кундан муросаю мадорага борилди. Мен қоғоз-қалам олиб мирзоликка ўтдим. Усмон Азим ёзган бирор диалог ўзгармади. Ўрни алмашди, холос. Режиссёр топилмаси, композиция тўғри қурилгани, актёрлар ижроси сабаб муаллифнинг ҳар бир сўзи саҳнада ўзгача янгради. Асар катта олқишу эътирофларга сазовор бўлди. Премьера куни саҳнада навбатдаги муваффақиятли ҳамкорлик мевасини кўрдик. Бу драматург ва режиссёрнинг юзхотирлардан холи ҳамкорлиги маҳсули эди. Шу тариқа талай ўлмас асарлар дунёга келди. Камина эса ҳамон “эга-кесим” ҳақида бош қотириб юраман...

* * *

– Героя определяет его поступок! (Қаҳрамонни қилган қилиғи танитади!) Бу – драматургиянинг асосий, ўзгармас қоидаси. Гарчи муаллиф батафсил ёзмаган бўлса-да, қаҳрамоннинг гап-сўзи, тутуми, персонажларнинг муносабати унинг таржимаи ҳолига ойдинлик киритади. Хўш, Ҳамлет ким?

Устознинг саволига бирин-кетин, ўйлаб-ўйламай жавоб қайтарилди. Биз охирги курсда Шекспирнинг бир неча шоҳ асарини таҳлил қилганмиз. Шулар орасида энг кўп баҳс-мунозара, тортишувга сабаб бўлгани “Ҳамлет” эди. Гувиллаб кетган гуруҳни тинчлантириш учун иккинчи савол ташланди:

– Орангизда ким “Ҳамлет”ни саҳналаштиришни хоҳлайди?

Деярли бутун гуруҳ қўл кўтарди. Ҳатто асар воқеасини дарс бошланишидан бир оз олдин билағон гуруҳдошимиздан сўраб олган дўстимиз ҳам. Шу ўтган йиллар давомидаги кузатишларимдан яна бир нарсага амин бўлдим: режиссёр зоти борки, “Ҳамлет”ни саҳналаштирсам дейди. Аксарият актёр Ҳамлетни ўйнаш учун шу соҳани танлаган. Ҳатто биздан бир курс юқори ўқиган сочлари фатила-фатила қиз ҳам “Ҳамлет”ни аёл киши ўйнамасин деган қонун қаерда бор?!” дея жиддий даъвони илгари сургани ёдимда. “Шекспир бобо асар ибтидосидаёқ Ҳамлет Дания шаҳзодаси эканини аниқ ва лўнда қилиб битиб кетган, ахир!”

...Бизнинг шекспиршунослар “Ҳамлет”ни саҳналаштириш талабгори сифатида қўлларини янада баланд кўтаради. Бу сафда камина билан “аразчи” курсдошим йўқ эдик, холос.

Ҳамлет – қасоскор, Ҳамлет – аламзада, Ҳамлет – қотил, Ҳамлет – адолатпарвар, Ҳамлет – Клавдийнинг ўғли ва ҳоказо талқинлар янгради.

– Ҳар бир режиссёрнинг ўз Ҳамлети бўлиши шубҳасиз. Муаммога Ҳамлет нуқтаи назаридан жавоб излаш учун, аввал унинг саволларига ўзингиз жавоб топа олишингиз керак. Ана ўша кун “Ҳамлет”га қўл урсангиз бўлади.

...Орадан йигирма йил ўтди. Устоз Рус академик драма театрида “Ҳамлет”ни саҳналаштирди. Саҳнадаги бош роль ижрочиси томошабинни ўз ҳақиқатлари ортидан эргаштирди. Актёрнинг хатти-ҳаракати, саҳнадаги муҳит бизни нафақат воқеаларга ишонтирди, балки қаҳрамон дардига шерик қилди. Спектакль сўнгида Ҳамлет тақдирига ачиндик ҳам. Демак, устоз “Ҳамлет”нинг саволларига жавоб топа билган. Аммо ўтган йигирма йил давомида аудиторияда қўлини баланд кўтарган талабгорлардан ҳеч ким бу ишни уддалай олмади.

* * *

– Актёрни ортиқча муҳокама, баҳс-мунозараларга кўмиб ташламаслик керак. Одатда биз, режиссёрлар асарнинг ҳар бир бўлагига алоҳида тўхталамиз ва қаҳрамонлар хусусида басма-бас изоҳларни қалаштириб, ижрочининг бошини қотирамиз. Бу актёрни ўз вазифасидан чалғитади.

– У ҳолда актёрга қандай вазифа юкланиши керак, устоз?

– Қаҳрамони ким экани, қандай вазиятда нима дейиши кераклигини яхши англаган актёр саҳнадаги вазифасини қойилмақом бажаради. Саҳнада энг муҳими – тушуниб роль ижро этиш!

– Масалан?

– “Инсоннинг ҳамма жиҳати гўзал бўлиши керак: ҳусни ҳам, либоси ҳам, қалби ҳам, тафаккури ҳам!” Чеховнинг “Ваня тоға” асари қаҳрамони тилидан айтиладиган ушбу сўзлар томошабин қалбига кириб бориши актёрнинг ақли ва маҳоратига боғлиқ. Беўхшов интонация, ҳиссиз талаффуз барини чиппакка чиқаради.

Назаримда, актёр ва режиссёр ижодий муносабати борасида ортиқча изоҳга ҳожат йўқ.

* * *

Битикларимнинг шу ерига келганда, “Нега энди мен устоз ҳақида бундай эркин, мутойиба билан ёзяпман?” деган истиҳола кечди кўнгилдан... Аслида, қоғозга тушмаган хотираларим яна талайгина. Устоз билан ўтган кунлар менга катта мактаб бўлди. Баъзан ҳаётда ўзим дуч келган муаммоларга устоз тажрибасидан фойдаланиб ечим топганман.

...Биз гуруҳда ўн нафар талаба эдик, бу дегани – ўн хил феъл-атвор. Домла бизга эринмай, сидқидилдан сабоқ берди, биз ялқовлик, дангасалик қилдик. Кези келганда қаттиққўл бўлди, жаҳон адабиёти дурдоналарини мажбурлаб ўқитди. Моддий томондан қийналиб қолганларга иш топиб берган, шартнома пулини тўлаган, касал бўлганга қарашган, биз учун ёнидан харжлаб ижара уй ёллаган вақтлари ҳам бўлди. Эпсизроқ шогирдларига диплом ҳимояси учун ўзи саҳналаштирган спектаклларни шунчаки туҳфа ҳам қилиб юборди. Шунга ўхшаш яна талай жўмардликлар... қайси бирини айтай!

Ҳозир ҳам домлани тинч қўймаймиз, дўппи тор келиб қолса, “устоз, устоз” деб ёнларига чопамиз. Ота-она учун фарзанди неча ёшга кирса ҳам бола бўлганидек, устоз учун ҳам шогирдлар худди шундай экан. Камина Сирдарё, Самарқанд театрларида спектакль саҳналаштирар эканман, Валихон ака томоша залининг орқа қаторида ўтириб далда бўлган.

Кўп йиллардан бери институтда дарс бераман. Баъзан ҳамкасб домлалар ўзаро суҳбатларда “Иқтидорлиси нари турсин, ҳатто рисоладагидек талаба йўғ-а!” деб нолиймиз. Ўзимиз-чи, Валихон Умаровдек жонкуяр, талабчан домла бўла олдикми?

Яқинда устоз билан гаплашганимизда Сирдарё театрига “Алпомиш” спектаклини қўйгани кетаётганини айтиб қолди. “Нима қиласиз ўзингизни қийнаб?” дедим ажабланиб. Жавоб бундай бўлди: “Ўзимни қийнаётганим йўқ, қўлимдан келадиган ишни қиляпман, холос”.

Очиғи, ҳозирги замонда ҳамма ҳам ўзи биладиган иш билан машғул эмас. Кейинги қисқа фурсатда Валижон ака нафақат пойтахт, балки вилоят театрларида ҳам ўндан ортиқ турли жанрдаги спектаклларни саҳналаштирди: Самарқанд вилоят мусиқали драма театрида “Кўчки”, “Қирол Лир”, “Танҳо юлдуз”; Бухоро театрида “Ричард III”; Қашқадарё театрида “Абу Муин Насафий”; Андижон театрида “Бобур. Соғинч”; Рус академик драма театрида “Алишер Навоий”, “Танҳо қайиқ”, “Ҳамлет”, “Пушкин. Сўнгги кунлар”; Миллий театрда “Чўлпон” ва ҳоказо... Ижодий жараён ушбу театрлар актёрлари учун катта мактаб бўлгани аниқ. Чунки Валихон ака шунчаки саҳналаштирувчи режиссёр эмас, моҳир театр педагоги ҳамдир. Ёшулли устознинг ғайрату шижоати ҳамкасбларию шогирдларига ўрнак бўлгулик!

Қарийб 25 йилдан буён театр санъатида режиссура муаммосига ечим қидирилади, илмий анжуманлар, давра суҳбатлари уюштирилади. Маърузачилар, барака топсин, режиссёр қандай бўлишию нима иш қилиши лозимлиги хусусида нутқ ирод қилади. Аммо мен ҳали маълум меъёрларга “сиғиб”, йўриқнома асосида ишлаган режиссёрни учратмадим. Режиссура – санъат, режиссёр – шахс! 110 йилдан буён профессионал фаолият олиб бораётган ўзбек театри кўплаб санъат намояндаларини элга танитди. Бир асрдан зиёд давр мобайнида етишиб чиққан уста режиссёрлар саналганда эса ўнта бармоғимиз базўр букилади, холос. Театрда режиссура энг муҳим масала, режиссёр энг катта шахс. Инчунин, Ўзбекистон халқ артисти Валихон Умаровдек катта шахсларга эҳтиёж ҳамиша кучли.

Жўрабек РЎЗМЕТОВ

“Тафаккур” журнали, 2024 йил 3-сон.

“Ақл билан меҳнат саломат бўлса...” эссеси